Denne teksten er basert på den digitale versjonen som ble skannet,
OCR-lest, korrekturlest og SGML-tagget av Dokumentasjonsprosjektet ved
Universitetet i Oslo i 1991-1997.

Teksten er generert automatisk fra SGML-versjonen og det meste av
markupen er fjernet. For en formattert versjon av teksten,
og for opplysninger om hvilke utgaver teksten er basert på,
gå til http://www.dokpro.uio.no/litteratur/

Ved videre bruk av våre tekster, ber vi om at disse opplysningene
presenteres sammen med teksten.

Spørsmål og kommentarer kan sendes til: dokpro@dokpro.uio.no

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

SIDE: 1

FOR SEINT UTE

SIDE: 3

Det var Victor Hugo som var Skuld i det fraa
fyrst av.

Han døydde aatte Dagar for seint; og eg matte sjaa
Likferdi. Det vart drjugt aa liggje so lengi her i Paris;
men eg tenkte som eg plar tenkje: det jamnar seg vel,
og gjorde som eg plar gjera: lét det skure.

Likferdi saag eg, og den var stor; ingin Konge hev
fengi Maken. Og dette var berre ein Skald. Men Franskmennane
meinte som so: Mannen hev gjort Lande Ære
og skal daa au hava Ære av Lande.

I veldig Likferd vart han førd fraa den store Triumfbògen
til Minnetemplet for Frankrikes Største: Pantheon;
der kvilde han no, so trygg mot Gløymsla som Menneskje
kunde vera.

 -- Same Dags Kvelden hadde eg tenkt aa koma av
stad. Men aa bli ferdug med Paris er ikkje lett; det
viste seg, at eg ikkje vilde kunna reise fyrr i Morgo
Ettermiddag med 3-Toget.

Naa; dess meir fekk eg drive paa. Det hasta no;
langt var det lìde, og Skillingarne minka; eg fekk nytte
Tidi som eg kunde best og fara beinaste Vegen.

Eg sov godt ut um Morgonen; det vart nok ikkje for
mykje Sove-ro dei Dagane eg no hadde i Ventom. Og
at det var lenge til Klokka 3, det visste eg heimanfraa.
Derifraa visste eg òg, at naar eg tok Vognmann, so skulde
eg snart vera paa Stasjonen.

Men i Paris er Timane stutte og Vegane lange. Daa
eg var ferdug med mine Smaaærend var Klokka burtimot
halv tvo. Og no viste det seg, at der enno var

SIDE: 4

eitt og anna aa pakke ned; eg hev det i det heile so, at
eg aldri vert ferdug fyrr i seinste Lage.

Daa eg endeleg heit og forkava stod ned-i Porten med
Kufferten og Overfrakken i den eine Neven og Regnhatten
i hin, fullt ferdug, alt greidt, tok det til aa gry
for meg, at det er lenger millom Avenue des Ternes og
Nordbana i Paris enn det er millom Vollgata og Austbana
i Kristiania. Daa eg hadde fengi den Tanken klaar
for meg, kann du tru eg kom i Veg. Ned paa Plassen
etter Vogn som eg var kasta. Der stod ei. Berre ei;
men det var nok. "Til Nordbana!" Kusken riste paa
Hovude; han var ikkje ledig. Berre ei einaste Vogn aa
sjaa, og den var utleigd; merci!

Med Anden i Halsen og Augo i Haargarden arbeidde
eg meg upp yvi Gata i den heite Ettermiddagssoli; her
maatte daa vera Vogn aa faa! Ja; det kom Vogn etter
Vogn. Men alle var dei utleigde. I den eine sat det
ein Mosjø og las i Figaro, i den andre ei Madame og
viste fram sin nye Hatt; gjev dei var paa Bloksberg! Eg
arbeidde meg fram, sveitande som ein Ploghest; vond var
eg; trøytt var eg; og Klokka! Der stend ei Vogn. Cocher!
Gare du Nord, s'il Vous plait! Eg uppi. Non, non, skreik
han, je suis gardé! ikkje han heller var ledig. Kvi stend
du her daa, din Smørtjuv, tenkte eg og baska meg ut
paa Gata att; kor skulde dette gaa? Soli steikte som ho
vilde brenne meg upp; og alle Vegar var endelause. Og
Klokka! Klokka! Eg gjekk og glodde etter Vogn som
eg vilde glo Hol paa Husveggine. Men raadlaust var
det og raadlaust vart det, alt til dess eg kom upp til
Triumfporten.

 -- Endeleg sat eg i Vogni. Ho rulla nedyvi Boulevard
Hausmann so roleg som det ikkje skulde finnast Hastverk
i Verdi; men eg saag paa Klokka. Det var att tie
Minuttar. Til Nordbana var det ein Tur paa ein halv
Times Tid, tenkjer eg. Allez! allez! skreik eg til Kusken;
men eg visste det nytta ikkje. Eg gjorde meg som ei
halv Von um, at Klokka mi kunde vera for snar; men
det plar det Kulturprodukte aldri vera. Daa er ho heller

Merci: Takk.

SIDE: 5

for sein; alt Fe er sin Herre likt, maa tru. Nei; sist-paa
fekk eg sjaa ei Byklokke som kunde segja meg Sanningi;
Tidi var ute. I denne same blanke Minutten gjekk Træne
til Antwerpen.

Eg naadde fram til Stasjonen ikring ti Minuttar for
seint. So var det ikkje anna aa gjera enn aa drygje til
Kvelds daa. Eg sette Tye fraa meg paa eit Vertshus tett
ved Stasjonen; slo paa meg noko tyskt Øl som smaka
rasande godt etter alt Mase; dreiv so ned gjenom Gatune;
vilde sjaa paa Paris endaa ein Gong, og so faa meg noko
til "Middag".

Og som eg gjekk der og dreiv Lauskar, kom eg i Godlag
att. Eg var ferdug med Paris. Alt var avgjort og
greidt; no kunde eg taka det maklegt. So tok eg det
maklegt; kveikte Snadda og totte Verdi var slettikkje so
verst vrang.

Kjenningane mine trudde meg langt fraa Paris no;
ingin hadde ein Draum um kvar eg vanka. Og naar
ein skulde sjaa rett paa Tingen, so var eg reist. Eg
gjekk berre her og spøkte; det galdt aa passe paa, naar
"Hanen gól"; daa fekk eg kverve burt so fort som
Raad var.

For siste Gongen dreiv eg nedyvi den store Boulevarden;
og fager var han, so han aldri hadde synst meg
fagrare.

Det er rart med det som ein fær soleis attpaa; ein er
meir takksam for det. Elles saag Boulevarden visst ut
som vanleg. Det var dei same endelause Straumar av
Folk under dei same endelause Lauvgangar, og det same
endelause, breide Elvedrag av Vognir som strøymde
paa med kvæv, roleg Rulling yvi den glatte Asfalten; og
so var det dei store Buine med all den Glans og Rikdom,
og Kaffistogune med Speglar og Forgylling og hundrad
Gjester under grønt Lauv, og so Avisgutane som skvatt
ikring og ropa og ropa kvar du snudde deg og kvar du
kom: les funerailles de Victor Hugo! Voilà la photographie de
Victor Hugo! Voilà le testament de Victor Hugo! og Avisbuine

funerailles: Likferd.

SIDE: 6

som var tekte med Bilæte av Victor Hugo, den
gamle og den unge, den lìvande og den daude; Byen var
full av Victor Hugo, for den Viko daa visst.

Ved Seks-Tidi smøygde eg meg ned Richelieugata; der
var slik ein god Mat-stad. Og billeg: 6 Rettir Mat og
1/2 Flaske god Vin for 2 1/2 Frank (Kr. 1,80). Der sat
eg inni ein Hage og aat (og slo sund ein Kopp som eg
maatte betala). Sidan upp paa Boulevarden og drakk
Kaffi; so ein Cigar; og so upp-aa Take av ein Omnibus;
daa totte eg mest eg hadde det so godt som det lét seg
gjera aa faa det i Verdi. -- 

 -- Klokka 10,45 drog eg fraa Paris.

Naar ein Nordmann er ute og ferdast tenkjer han som
so: du finn alltid ein Baat som gjeng til Kristiania. Men
det finn han slett-ikkje alltid.

Millom Hâvre og Kristiania kunde ein koma ein Gong
fjortande-kvar Dag, og millom Antwerpen og Kristiania
likso sjeldan. Men no var det so vel stelt og sløgt uttenkt,
at dei tvo Baatane gjekk nokorlunde samstundes.
Den eine Vìko gjekk det daa tvo Baatar millom Kristiania
og den Kanten av Fastlande; den andre Vìko gjekk
det ingin. Og so kunde ein ikkje lite paa, at Baatane
gjekk etter Ruta heller.

Eg kom til Antwerpen den 3die Juni. Men der var
ingin Baat. Det var ein som skulde ha gjengi den 28de
Mai, men som eg visste ikkje hadde vori der daa; den
tenkte eg kunde vera komin. Men nei. Det gjekk ikkje
Baat herifraa til Kristiania fyrr den 11te Juni. So lengi
var det ikkje Tanke um aa drygje; eg fekk draga til Amsterdam,
og det strakst. Med Antwerpen-Utstellingi fekk
det vera som det kunde; eg fekk kikke paa "Konsta" og
dermed vera fornøgd.

Nei; so fekk eg vita at det gjekk ikkje Baat fraa Amsterdam
fyrr den 6te Juni. Kva kunde det so nytte aa
haste? Eg kunde likso godt liggje her som i Amsterdam.

Det gjorde eg daa. Dei fekk segja kva dei vilde der
heime; eg kunde ikkje stiga lenger enn eg var klovin
kor som var. Taka Jarnvegen upp gjenom Danmark hadde

SIDE: 7

eg ikkje Raad til; og ikkje vilde eg heller, so varmt som
det no var.

Ja for du kann tru det var varmt. Kom ein ut paa
Gata, so laag Soli yvi Nakke og Akslir med ei Steikjing
og Gløding so ein knapt kunde halde seg uppe. Eg
gjekk og drog etter Anden som ein Fisk paa Land; eg
drakk Isvatn av alle Slag og undrast paa, um eg
ikkje snart fekk Solstyng. Uppi Utstellingi var det
verst. Eg sveita som ein Sil og kunde knapt halde uppe
Augo.

Norig hadde fengi ein god Plass i Kunst-Deildi; og dei
som forstod seg paa det sagde at det svara Plassen sin
rett godt. Eg for min Part totte det var fint og gildt
mest alt ihop; det var Bilæte paa Bilæte med norsk Natur
og norskt Liv, ærlegt framsynt og friskt og modigt.
Men naar ein hadde sétt paa Kunsten fraa andre Land
og sidan kom inn-til den norske att, daa saag ein, at
Norig er eit fatigt Land. Alle Bilæte var so smaae; so
knapt tilskorne; so knipne. Maalarane vaare hev nok
ikkje Raad til aa maala paa store Dukar; dei maa knipe
sine Synir inn paa smaae Rom; for Duken er dyr; og
det er ingen her heime som kauper dyre Bilæte.

Takke til at dei kauper billege. Dei fleste gjeng nok
berre ned paa "Maleriauksjonen" og kauper seg eit Stykke
Skog eller Sjø for 20 Kronur eller so. Um det er god
eller laak Kunst, det kann vera ytt som bytt for den norske
Intelligensen; det er den forgyllte Raama som er Hovudsaki;
den fyller so godt paa Veggen, maa tru.

Og so kann ein gaa ned til Vollmann og faa seg ei
Athene i Gips til Skriveborde og Kronprinsen og Kronprinsessa
i Terrakotta for 5 Kr. Stykke til aa setja paa
Piedestallen eller Hyrnehylla. Dermed hev den upplyste
Del av Nasjonen so mykje Kunst som den treng.

Og "Folket" ....

Av Skulpturarbeid var der tvo i den norske Deildi.
Og dei var ikkje store. Dei var ikkje større enn so det
kunde vera Von um, at Nasjonalgallerie eller Kunstsamlage
kunde hava Raad til aa kaupe deim. Det eine av
desse Bilætverki var Skeibroks "Træt". Naar ein ser

SIDE: 8

paa denne stakkars Gjentungen som sìt der og heng yvi
den kvasse Stolryggen so uttrøytt og arm at ho ikkje
kann halde Augo uppe lenger, so ser ein korleis Folke
hev det. Det er det jamne seige Slit for aa lìva og slaa
seg igjenom; stort meir vert det ikkje. Modige Maurar
dei, som ofrar seg for Kunsten i dette Land! stor Takk
kann dei ikkje vente. For dei fleste vert det Gjeld og
Sveltihel; og so er det kanskje hundrad Mann i Lande
som bryr seg um det dei gjer, og -- skal me segja tie?
 -- som forstend det.

Eg gjekk der inne i den lumrande Varmen, til dess det
tok til aa svimre for meg; søkte so ut. Um Kvelden
var eg paa "Skala" og "Eden" og andre slike Kvilestadir;
glodde paa Linedansarar og høyrde paa Visesongarar
og svala Torsten med tyskt Øl. Eg var aaleine
og lika meg so midt i Lag; og paa slike Stadir skulde
ein kunna raake Nordmennar. Ja; norsk-danskt høyrde
eg baade her og der. Men eg saag ingin som eg kjende.

Dagen etter tok eg Industri-Deildi. Det var like varmt
eller endaa verre; ein maatte søkje Skuggen, vilde ein
ikkje braane reint burt. Inne i Utstellingi var der som i
eit Govbad.

Eg gjekk gjenom mange Land, fyrr eg fann Norvège.
Det var Norig og Sverig og Danmark i eit Rom, berre
skilde fraa kvarandre med smale Gangar og Flagg; Norig
var fremst. Lite klemd um Bringa var eg, daa eg gjekk
inn: kva kunde vel vesle Norig hava aa vise fram paa
slikt eit Storheimsstemne?

Jau; me hadde Brennevin. Ingi Naud med Norig, so
lengi det hev Brennevin! Og so Øl. Brennevin og Øl.
Skaap etter Skaap med Flaskur; og so sjølvsagt han Guten
med Toppluva, han som sìt og rid paa eit Anker og hev
ein Dunk under kvar Arm; han hev visst vori paa alle
dei Utstellingar som nokon veit aa nemne. Av Tre er
han utskorin og som ein Tremann ser han ut. Dei maa
lìva lystigt like vel der upp-i det Islande Norig, tenkjer
vel Utlendingen, naar han ser alle desse Skaap og Reisverk
fulle av svarte tunge Flaskur med underlege Merkesetlar
i kalde Fargar og utstasa med rare Figurar og Kròt.

SIDE: 9

Men me hadde andre Ting. Me hadde Hestskosaum.
Den var ikkje ille. Og me hadde Tremasse; Tremasse
paa Flaskur; saag fælt rar ut. Karjolar veit eg ikkje um
eg saag. Men eg saag Smedarbeid som ikkje var verst.
Det kom burt, naar ein likna det ihop med Smedarbeid
fraa Belgia, England, Amerika; men det lét seg daa sjaa
paa. So var det stelt ut hyvla Bord; dei lukta so friskt
og godt av Furu. Og Pelsverk! Det saag noko armt
Og glanslaust ut mot t. D. det russiske; me kann vel
ikkje laga det so fint til. Men det maa me kunna lære.
Nei! at me ikkje sender eit par hundrad av dei beste Arbeidskarane
vaare til kvart einaste slikt Storsjaa, so dei
kunde faa ei Vitring um kor mykje me hev att aa lære
av alle Slag! Det er for Folk som oss, at slike Sjaa
skulde gjera mest Nytte.

So lengi gjekk eg og saag paa desse norske Utstellingsskaap
("Montrer"), til dess eg vart heilt-upp tungpustin.
Dei var so laage! laage og tunge og nedklembde og
klumpne; der var ikkje Reisning i deim! Det var som
naar ein kjem til Kristiania fraa ein utanlandsk By; det
vantar ei Høgd paa Husi! Dei stend so krukne og modlause;
vaagar ikkje aa rette Rygg; ein fær slik Hùg til
aa lyfte paa deim, keike deim upp. Det ser ut som
Tanken hev vori aa byggje deim store; men so, naar
Byggmeistaren kom til tridje eller fjorde Høgdi, so var
der ikkje meir Pengar, og so laut han leggje Tak paa
halvferdugt Hus. So paa Lag var det med desse Skaapi.
Dei stod og krukte og gjorde seg smaae; vaaga ikkje aa
rette Rygg; sterke var dei so dei kunde staa seg for ei
Kanonkule; men halde seg frie og rake kunde dei ikkje.
Det var som dei ikkje rett visste um dei torde vera her
millom so mange fine Skaap fraa dei store Landi. Eg
gjekk ut meir bringeklembd enn eg kom inn. Langt fram,
langt fram, sagde eg for meg sjølv; gamle Norig er stort,
men Kulturen vaar, den er litin.

Det var ikkje herdande lenger i Bygningen; eg laut ut
og faa meg noko med Is i. Men fyrst gjekk eg innum
ein Tyrk og kaupte meg eit Cigarett-Munnstykke; det
skulde vere liksom til eit Minne. Og enno hev eg ikkje

SIDE: 10

kasta det burt. Det er fint; Munnspissen av (falskt) Rav,
Resten av forgyllt Metall med mykje Kròt paa; under
heng eit lite forgyllt Lekkje og ein Halvmaane. Som eg var
ferdug med denne Handelen, kom det drivande ein katolsk
Prest. No gjeld det! tenkte Tyrken; han drog fram or
Skaape sitt eit stort Krucifiks og vilde hava Presten til
aa kaupe. Det var gilde Greidur: Krossen av svart, polera
Tre, og Kristusbilæte av Filsbein. No skal du sjaa,
tenkte eg; her fær me stort Tolerancetablaa: ein kristin
Prest som kauper eit Krucifiks av ein Tyrk. Men Presten
saag ikkje ut som han vilde gjeva Framsyning i Tolerance.
Han saag ut som han var rædd. Eg veit ikkje um han
slo Kross for seg; men det var visst ikkje langt ifraa;
og apage Satanas! stod tydeleg aa lesa i heile hans Aatferd.
Men Tyrken heldt paa med sitt; han forstod visst
ikkje at ein Prest kunde sjaa eit Krucifiks og ikkje kaupe.
Endeleg spurde Presten kor mykje det kosta. "Seksti
Frank," totte eg Tyrken svara. Daa gjekk Presten. Det
same gjorde eg.

 -- So kom Reisedagen.

Det kosta meg ein halv Frank i Attpaa-Drikkepengar
aa koma til Jarnvegsgarden fyrr Ferdi gjekk; so seint
var eg ute. Og endaa hadde eg berre ein Minutt aa
gjera paa, daa eg var framkomin.

Eg inn. Burt aat Gluggen: "Amsterdam! tridje Klasse!"
Nei; det var ikkje der; tridje Klasse var paa den andre
Sida, "l'aut' coté', l'aut' coté!" Eg av Stad, med Kuffert
og Overfrakke og Regnhatt og all Ting, burt til den andre
Sida; nei; der var ingin Glugg. Halli rundt, med Hatten
paa Nakken og Live i Hendane: nei; ikkje meir Billettglugg
enn der var Gull. So attende til den fyrste Gluggen.
"Andre Klasse! eg finn ikkje tridje!" Billettseljaren tøygde
seg ut gjenom Gluggen med heile Bùlen og peika og
skreik: "par-lá! der! ut gjenom den Døri! og so l'aut
coté!" Eg staup i Veg, halvgalin av Hast; ut gjenom
Døri; tvers gjenom Ventesalen; nei; ingin Glugg; ut ei
Dør til; gjenom eit Gods-Rom; jau! der var ein Billettglugg.
"Amsterdam! tridje!" eg var haas som ein Hanekjukling

Filsbein:"Elfenben". -- apage Satanas: burt, Satan!

SIDE: 11

av berre Uppøsing; Billetten fekk eg; so ut
same Vegen; inn i Ventesalen; ut paa Trammen; der
stod eit Tog so langt som halve Karl-Johansgata. "Toge
til Amsterdam?" "Nei," svara ein Konduktør; "l'aut coté!"
 -- han peika tvert yvi Toge. Eg i Veg; fyrst til den
eine Kanten; der var ingin Utveg; so til den andre, fortumla,
hovdalaus; -- huy -- y! ylte det paa l'aut coté.
"Toge til Amsterdam?" skreik eg vitskræmd til ein Konduktør;
"der gjeng det," svara han og peika.

Eg stirde paa Fyren, lengi og hjarteleg. Hadde Magti
vori so stor som Viljen var god, so hadde den Syndaren
vori Oske paa Flekken.

Sorgfull og forharma vingla eg inn til Billettgluggen
att. "Ver so god," sagde eg og lagde fraa meg Billetten;
"eg vart for sein." Men eg kunde ikkje faa att Pengane
mine. Derimot kunde eg brùka Billetten seinare i Dag,
sagde Gluggmannen. Ce soir, Klokka 8,14,
"uvétt-ørr-katt-orss!"
som Fyren sagde paa sitt Belgisk-Fransk,
gjekk det nytt Tog til Amsterdam. Naa-ja! det beste var
godt nok. Eg turka min sveitte Skalle og rusla inn i
Ventesalen.

Det gjekk ikkje verst endaa, totte eg. Paa denne
Maaten kunde eg enno koma med Amsterdambaaten i
Morgo Kveld. Ubeint vilde det alltid vera aa koma til
Amsterdam so seint. Kl. 1 -- 2 um Natti skulde eg koma
til ein By der eg ikkje kjende ein Kryp, og ikkje visste
Namne paa eit Hotel, og ikkje kunde eit Ord av Maale.
Pengane tok til aa minke stygt au. Men det fekk gaa
som det kunde; det jamna seg vel. Og so hugsa eg, at
naar eg kom fram, so kunde eg gaa beint umbord i
Baaten. Beint fraa Jarnvegen og umbord. So var eg
berga med ein Gong. Daa totte eg alle Sorgir var sløkte.
Ein Seidel Øl paa det! -- eg var glad som ein Fugl.

Berre ein kunde lite paa dette Kveldstoge. Det stod
ikkje nemnt i Bladi; og aldri fyrr hadde eg høyrt gjeti det.
Best aa vera trygg; eg gjekk ut paa Trammen og fann
tvo Banemennar. "Pardon, messieurs ... est-ce que ...
va-t-il ... hm"; nei. "Geht's ... geht's ... ein Zug ...
à Amsterdam ... heute, ce soir ... huit heure quatorze,

SIDE: 12

acht Uhr vierzehn? -- Eg stod og kvakla og kvakla med
tyskt og franskt um kvart-anna; lite kunde eg av baae
Slagi, og i Dag var eg reint galin. Banemennane spurde
kvar eg skulde av. "Amsterdam," sa eg og viste fram
Billetten. Jau; so var det rett nok med Toge. Det skulde
gaa 8,14. Den eine sagde det paa Tyskt og den andre
paa Franskt; so det var visst nok. Men so vilde dei
hava noko meir Greide paa denne Billetten. Kor kunde
eg ha fengi Billett no til eit Tog som ikkje gjekk fyrr
Klokka 8,14? Det kunde eg ikkje klara korkje paa Tyskt
eller Franskt. "Kva er det for eit Maal De kann daa?"
spurde den eine. "Nor -- nor -- norwegisch," sagde eg.
"Jaso. Ikkje noko anna? Jau; "un peu allemande,"
meinte eg. Dei stod og glodde paa kvarandre so rart;
"n-nei-nei, ein wenig allemande," retta eg meg; det er det
verste Maalstræv eg hev vori uppi i mine Dagar. Banemennane
hadde haldi seg aalvorsame heile Tidi; men no
gav dei seg yvi. Dei lo so dei stod tvikrokute. Det var
ikkje hugsamt for meg; men til Slutt kom eg au paa
Laatten. Og so var me gode Venir. Eg fekk ei Paaskrift
paa Billetten um, at han skulde gjelde til Kveldtoge;
dermed gjekk eg ut og fekk min "Demi". Det svala
godt. Klokka 8,14 gjekk Toge. Eg var med.

 -- Me var komne ind i Holland eit Stykke. Daa eg
der viste fram Billetten, gav Konduktøren seg til aa snakke
noko paa Hollandskt. Kva det var for noko hadde eg
ingin Draum um; men at der var eitkvart som ikkje var
som det skulde vera skýna eg. Han slutta med eit Ord
som heitte "Laye". Eg riste paa Hovude og sagde "comprend
pas" (forstend ikkje). So gjekk han.

Ein stor Hollending som sat i Kraai rett imot meg gav
seg like eins til aa greide ut for meg um, at ikkje alt
var som det burde vera. Og han sagde likeeins "Laye".
"Laye, qu'est-ce que ca," sagde eg. Hollendingen gav
seg til aa prata paa nytt; og so lengi heldt han paa, til
dess eg ein Gong til sagde "comprend pas". "Aa, han
sprekker frensch," sagde Hollendingane til kvarandre. Daa
dei var komne under Fund med det, lét dei meg vera.
So sat eg daa der og undrast; kva i Verdi var "Laye"

SIDE: 13

for Slag? Og kva tru det var som var gali? Det hollandske
Maale var eit barbariskt Maal. "Laye"?

Naa; i Grunnen kom ikkje den Greida meg ved. Eg
hadde min Billett; Konduktøren i Antwerpen hadde vist
meg inn paa Toge; og no fekk dei vera so gode aa skaffe
meg fram. Det var ein annan Ting som uroa meg meir.
Dei hadde funni ut at eg tala Franskt; seg no at dei
sende paa meg ein Konduktør eller Stasjonsmeistar, som
kunde Franskt? Kvar skulde eg daa gjera av meg?

Som Lukka var fanst det nok ingin paa den Vegen
som hadde Mod til aa vaage seg i Kast med ein Franskmann.
Eg vart tryggare og tryggare di lenger det leid.
Og dette andre, det som ikkje var som det skulde vera,
naar det kom til Stykke galdt det vel i det høgste ei
Togskiftning.

 -- Ja visst; det var det eg kunde tenkje. I Rotterdam,
trur eg det var, kom Konduktøren og ropa meg ut;
styrde meg so inn paa eit anna Tog; dermed tenkte eg
Bikkja var berga.

Me køyrde og køyrde; Lande var trillende flatt; sùme
Tider var det visst berre klaare Vatne. Men Natti var
myrk; eg kunde so lite skilja.

Klokka kunde vera halv eitt. So stanar Toge. Alle
Mann ut. "Layde!" skreik Konduktøren. "Laye?" tenkte
eg og vart rædd att. Fekk Tye med meg og kom ut.
Der raakar eg Stasjonsmeistaren. "Amsterdam?" sagde
eg. "Nei, Leiden," sagde han. Aah, Leiden ... "Gjeng
ikkje dette Toge til Amsterdam?" spurde eg. " Nei; det
gjeng ikkje lenger."

No forstod eg alt. Aa dei Utangane der burti Antwerpen!

Men eg fekk vera der eg var. Og Stasjonsmeistaren
var ein grei Kar; han gav meg ein Mann med til aa
berge meg i Hus. Klokka var burtimot eitt; heile Leiden
sov. Lengi, lengi vanka me ikring, yvi Bruir og frametter
Kanalar; ringde paa og ringde paa, men fekk ingin
upp; høyrde paa Klokkespele i Kyrkjetòrni; raaka endeleg
ein Vektar som kunde rettleide oss; fann til siste Slutt
eit Hotel der Folk var uppe. Tvo digre Leidensarar sat

SIDE: 14

enno med Toddyen sin ved eit Bord utanfor Døri og
drakk. Der fekk eg Hus. Og der sov eg som eg skulde
vori heime.

Dei som trur at eg aldri kann koma upp um Morgonen
mistek seg; Klokka halv seks var eg paa Føtane. Og
Klokka burtimot sju gjekk Toge, med meg umbord. Og
no fekk eg so fin ein Tur i Morgonluft og Morgonsol
gjenom det feite flate Holland, at eg reint ut var glad for
at alt hadde gjengi so stakkstyrt.

Og um ein god Time skulde eg vera umbord.

Daa me kom fram, fekk eg fat i ein Berar; eg skulde
til det norwegische Dampfschiff, sa eg. "All right!"
svara han.

Me rusla burt gjenom Amsterdam. Ein forunderleg
By. So gamaldags og hollandsk og velstelt og borgarleg.
Og so rart bygd. Alle Hus i denne eine same gamle
trauste hollandske Stilen. Og Hus ved Hus so tett dei
kunde staa; med dei smale Brjosti til Gata; stengde og
aalvorsame; og øvst uppe høge avrunde Gavlar liksom
Kronur. Kanalar gjekk i Kross og Krok gjenom Byen
kvar ein saag, med lange Radir av Lauvtre paa baae
Sidur. Gata var trong mest all Stad. Men der var Liv
paa denne Gata. Det var ein jamn Stim av rolege, store,
støde Folk som hadde sine Forretningar, og som saag ut
til aa hava det berre godt. Eg lika Byen betre og betre
for kvart Stìg eg gjekk; det var ein By for seg sjølv,
dette, noko reint anna enn Antwerpen, som for det meste
berre er ei flat og lite forvitneleg Herming etter Paris.

Beraren min var ein snild Gut som gjerne vilde drøse.
Daa han fekk vìta, at eg var fraa Norig gav han seg til
aa snakke norskt. Han hadde vori til Sjøs og fari mykje
med norske Skutur, sa han. Og ymse Ting hadde han
Greide paa, ikkje minst paa den norske Baaten; den gjekk
her fraa Byen i Ettermiddag, sa han. Det var greidt: eg
var berga.

Eg kunde segja Utlandi Farvel. Det hadde eg baade
Hùg til og ikkje. Men det var daa visst paa Tidi at eg
kom heim. Dei Timane som var att til i Ettermiddag
kunde eg brùka til aa umsjaa meg i Amsterdam; so hadde

SIDE: 15

eg endaa noko aa gleda meg til. Harmelegt var det at
eg hadde so lite Pengar. Men eg fekk betala for meg
umbord, naar eg kom til Kristiania

Baaten laag ikkje ved Bryggja; hadde vel lagt seg ut
paa Hamni. So gjekk me til Ekspedisjonen. Eit gamalt
hollandskt Hus; Brjoste til Gata; den høge Gavlen øvst
uppe som ei Krone; gamaldags Vindaugo til aa draga
upp; skinande kvite Gardin; Velstand, Velstand fraa
Grunnmur til Møne. Inngang som til ein Kjellar; so upp
ei breid bratt myrk Tropp; og so var me paa Kantore.
Eit stort, rart, myrkt Kantor; laagt under Take; uvandt
Stell; grunnmura, gamalt; Velstand! Eg spurde kvar han
laag, den norske Baaten. Dertil svara dei, at den norske
Baaten var gjengin. Gjengin?! Ja. Gjekk i Natt;
noko for tidleg. Gjekk elles alltid um Laurdagen. Det
var berre denne eine Gongen; eit reint Vinglehøve; skulde
i Turrdokk. Næste Baaten Laurdag kommande; i Dag
aatte Dagar.

Mange Takk.

Der stod eg. -- 

 -- Naa; so fekk ein sjaa aa koma til Hamborg daa.
Derifraa gjekk Baat i Morgo. Men Pengar? Eg hadde i
hollandsk Mynt millom 22 og 23 Gylden; meir aatte eg
ikkje. Og det kom eg visst ikkje langt med.

"Naar gjeng Toge til Hamborg?" spurde eg Beraren
min, daa me var komne ut paa Gata.

"Kva er Klokka?" spurde han. "Strakst halv ni,"
svara eg.

"Ja so gjeng det no," sa han. Me kom fram paa ein
Stad der Gata svinga, so me kunde sjaa fram til Stasjonen;
"all right," sagde Beraren og nikka; "der
gjeng det."

Eg saag det nok. Men all right var det ikkje!

"Naar gjeng næste Tog?" spurde eg. "I Ettermiddag
Kl. 5,40." "Ikkje fyrr?" "Nei." "Er De stød paa det?"
Ja det var han stød paa.

Eg trudde det ikkje likevel. Eg fekk han til aa fylgje
meg paa eit "skandinavisk Hotel"; og der fekk eg fat i

SIDE: 16

Bladi. Jau. Fyren hadde nok Rett. Det gjekk ikkje
Tog fyrr i Ettermiddag.

Og det var eit Snartog. Det var det same som at eg
ikkje kunde faa Billett til 3die Klasse, men maatte taka
2dre. Eg spurde kor mykje ein Billett kosta. Aa, ei
17 -- 18 Gylden.

Dette vilde eg ikkje tru. Eg gjekk uppaa Stasjonen
og høyrde etter der. Daa fekk eg vìta, at Billetten til
Hamborg vilde kosta meg 221/2 Gylden.

Det var alt det eg aatte og hadde. Til Hamborg vilde
eg koma heilt-upp Fant.

Og eg var svoltin. I Leiden hadde eg drukki Kaffi
med Kjeks eller slikt; no laut eg hava eitkvart som der
var Mat i.

Eg fekk telegrafere. Telegrafere etter ei
Telegraf-Tilvisning
paa ein Bank her. Men det var nok meir enn
uvisst, um eg kunde faa Svar so snart som til Klokka 2.
Og etter 2 var Bankane stengde.

So fanst det berre ei Raad. Eg fekk gaa til Konsulen.

Det var leidt. Men her var ikkje anna aa gjera. Hjaa
Konsulen kunde ein faa laane Pengar naar det kneip
hardt, og naar ein hadde sine Brevskapar i Orden; og
no kneipt det hardt. Og eg hadde mine Brevskapar i
Orden.

So drog eg paa Byen og leita upp det norske Konsulate.
Eg fann det langt um lengi; -- "Svenska och norska
konsulatet", stod der paa Dørskilte.

Kantore var ikkje so stort som eg hadde tenkt. Innanfor
Døri var der sett upp ein Disk som gjekk tvert yvi
Rome; ved den stod det ein svartklædd bleik Mann og
ekspedera eit Par Skipskapteinar. Lite lenger inne var
det ein Vegg med ein Glugg i; gjenom den Gluggen
saag eg ein Mann som sat innanfyri ved ein Pult og
skreiv.

Den svartklædde ved Disken tok seg god Tid. Han
stod og strìka og skreiv i ein Protokol og smaasnakka
innimillom; saag ut til aa vilja gjera Arbeide sitt vel.
Naa; Konsulen er vel der inn-ved Pulten, tenkte eg og

SIDE: 17

vilde gaa inn. Daa sagde den svartklædde med høg Ro:
"ver so god; bli der. Saa skal jeg hjelpe Dem." "Hm!
so det var Konsulen? Det hadde eg ikkje tenkt. Naa;
men eit Grand høfleg kunde han gjerne vera; eg lika
ikkje Fyren.

Han lét meg staa der ei Stund; so bad han meg taka
Sess. Eg saag meg ikring. Burte ved Glase stod det
ein litin Stol og kraup i Kraa; dit burt gjekk eg og
sette meg.

Um ei Stund hadde eg funni ut, at det var stuslegt her.
Eg var svoltin og svevnug og lite i Lag; so snart eg var
ferdug med Konsulen vilde eg ut og faa meg Mat; og so
burtpaa Hotelle og sova.

 -- Jaso; so det var soleis, svenska och norska
konsulen saag ut. Ein verdig Mann. So verdig at Helvti
kunde vera for mykje. Fælt ulik alle franske Embættsfolk
eg hadde sétt. Eit breidt, litegrand skeivt Andlit, so
bleikt at det skar i blaatt. Ein breid, mager Munn;
Skjegg etter Keisar Wilhelms Maate, men kolsvart og
smaakrullut og liksom klint tett inn til Skinne. Eit langt
skeivt Snyteskaft. Sant aa segja saag han ut som ein
tysk Jøde.

Naa; han fekk sjaa ut som han vilde; naar alt kom
ihop var det visst ein snild Mann. Han gjorde seg svært
fyri med desse Kapteinane. Strìka og strìka og skreiv
og skreiv; rødde inn-imillom, venlegt og hyggjelegt, verdig
som ein Far, med endelaust Tòlmod. Rett som det var
kom det inn ein litin Gjentunge. 12 -- 13 Aar visst;
armt men reinslegt klædd; vakker og bljug; henne gav
han Pengar. Det var Dotter av ei Fatikenkje som han
hadde teki seg av, sagde han; det var so smaatt for deim,
stakkar. Eg vart burtimot kløkkt. Og slik ein Mann
kunde eg sitja her og vera arg paa!

Naa; mot meg hadde han ikkje vori noko høfleg. Men
eg saag daa ikkje vidare fjong ut heller, eg. Ja-ja; men
eg hadde daa rein Halskrage! Og nyraka var eg; og
Fillejakka mi hadde eg kosta det beste eg kunde. Handkragane
var ikkje nytta meir enn ein Gong fyrr; og
Styvlane var so blanke at ein kunde spegla seg i deim.

SIDE: 18

Det hadde visst mang ein Mann sett verre ut, naar han
kom paa eit Konsulat og skulde slaa Pengar!

Um ein halv Time eller so tok han endeleg Avskil
med Kapteinane. Han tok deim varmt og hjarteleg i
Handi, den eine etter den andre, og rødde og rødde og
saag paa deim med sine smaae kalde Augo som lyste av
Venskap, lyste i grønt.

 -- Og so var det eg daa.

Ja; eg sagde kva eg vilde. Fortalde um Baaten som
hadde narra meg, og sagde kor ille det var stelt. So
gav eg han Visitkorte mitt, og sistpaa Passe. I det stod
der kven eg var og kva eg var; og der stod, at eg skulde
passere fritt og uhindra og faa folkeleg Medferd kvar eg
kom, i Danmark, Tyskland, Frankrike, England, Belgia og
Holland.

No var eg i Holland. Og no var eg i Knipe. Her i
Byen kjende eg ikkje ein Kjeft; heimetter maatte eg i
denne Dag; og no fekk daa Konsulate vera so rimelegt
aa laane meg 100 Reichsmark -- eg trudde kje ein kunde
laane mindre av eit Konsulat -- , so eg kunde koma godt
og vel til Kristiania yvi Hamborg.

Den svartklædde saag nedetter Passe mitt; so lyfte han
sitt Snyteskaft og heldt ein Tale.

Naar ein reiste i Utlande, sa han, so skulde ein stelle
seg so at ein ikkje kom i Knipe.

Og han greidde ut, og gav mange gode Grunnar for,
at naar ein Mann reiste i Utlande, so fekk han reise paa
sin eigin Kostnad og ikkje paa Kostnad av Konsulate.

Eg stod og glodde. Var Mannen ein Skjemtegauk?

Men det saag han meg ikkje ut til. Han stod og tok
uppatt og uppatt sine Visdoms Ord med veksande Aalvor;
vart sistpaa so ihuga at han tok til aa brjote paa Tysk.
Han hadde nok vori lengi heimanfraa.

Kvar Mann kunde koma her og segja: hjai er i Knipe;
hjai maa hafe Penger; men det var noko som ikkje kom
Konsulate ved. Konsulate hadde havt nok av slike Folk.
Her kom den eine og her kom den andre; her kom Folk
i store Masser; ok alle vilde hafe Penger; ok alle var i
sodan Gnipe; men dersom eg trudde, at Konsulate hadde

SIDE: 19

noko med aa skaffe Pengar til Folk som ... Folk som
... som ikkje kunde greide sine Reiseutgiftir sjølve, so
tok eg storleg i Miss.

Han stirde paa meg med smaae Augo som stakk; og
eg kunde sjaa at han tottest hava tala framifraa.

Det var ikkje mi Meining.

Eg sagde at eg ikkje vilde hava Pengar av Konsulate.
Eg vilde laane Pengar; og dei skulde Konsulate faa att,
so snart eg kom til Kristiania.

Den svartklædde drog paa Aksli.

Kjah! Det sagde alle. Alle kom her og vilde "laane";
Konsulate skulde faa att Pengane sine um aatte Dagar;
og so raiste dei; og Konsulate saag aldri meir korkje
deim eller Pengane. Konsulate hadde havt nok av slike
Folk. Konsulate hadde tapt so mykje Pengar paa slike
Folk at det ikkje kunde tapa meir. Han hadde ikkje
noko Mistru til meg serskilt. Men eg fekk greide meg
sjølv. Konsulate var ingin Bank; Konsulate kunde ikkje
hava noko aa gjera med Folk som ... Folk som ...
naah; det var noko som eg self maatte pegripe.

Men det pegreip eg ikkje. Hm! trudde den Tryntyrken
at eg hadde reist fraa Kristiania til Paris og fraa Paris til
Antwerpen og fraa Antwerpen til Leiden og fraa Leiden til
Amsterdam berre for aa snyte "Svenska och norska
konsulatet" for 100 Riksmark?

Eg skalv av Sinne. Eg fekk knapt Ord for meg. Eg
sagde noko um, at eg -- eg hadde daa ein Baas i Staten;
eg var daa ikkje nokon rein Rekefant heller; men kor
sinna eg vart, og kva Titel eg gav meg, so nytta det
like mykje.

Konsulate hadde tapt Pengar i tusundvis, sagde den
bleike; det hadde tapt Pengar paa Folk som ... Folk
som ein skulde tru betre um. Dei beste Folk mang ein
Gong; Folk med dei beste Forpintelser. Naar ein Mand
var ute og reiste, fekk han stelle seg so, at -- 

Ja men eg kunde daa for svarte -- noksagt -- ikkje
hjelpe, at Baatane her i Amsterdam gjekk ein Dag fyri
Tidi?

Nei; men eg kunde agte mi eigi Tid. Soleis var det:

SIDE: 20

Folk lagde seg til i Utlande so lengi til dei ikkje hadde
meir Pengar; og so kom dei til Konsulate; so skulde
Konsulate greide det for deim. Eg kunde reist heim daa
eg saag at Pengane tok til aa minke; so hadde eg ikkje
komi i denne Gnipe, -- moralisera Konsulen.

Eg meinte paa at eg hadde lagt min Ferdaplan so, at hadde
den Fillebaaten her i Amsterdam gjengi som ein annan
skikkeleg Baat etter Ruta, so hadde ikkje eg stadi her.
Og naar ein Mann paa slik Vis kom i Beit, og han ingin
annan Utveg hadde, og han so gjekk til Konsulen og
lagde fram Brevskapar som viste, at han var ein skikkeleg
Mann og ein Mann som var god for so mange Pengar
som han hadde Bruk for, so fekk Konsulen versgod "assistere",
meinte eg.

Nei; det hadde ikkje Konsulen noko med. Konsulate
var ingin Bank. Naar Folk reiste til Utlande fekk dei
stelle seg so, at -- 

"Ja, kort og godt: eg maa ha Pengar. Eg hev forklaara
Grunnen. Eg hev synt fram Pass som viser kven
eg er, og kva eg er. Heim maa eg; utan Pengar kjem
eg ingin Veg; i denne Byen kjenner eg ingin; eg maa
ha Pengar; no veit De det."

Den bleike sagde:

"Di maa hafe Penger; det tror kjaih nok; men det
blir ikke Konsulatets Sag. Vi kan ikke hafe noget med
dette at gjére. Jeg tror ikke, Generalkonsulen heller
vilde hafe noget med dette at gjére. Di faar hjelpe Dem
self." Han slog ut med Handi; Audiensen var slutt.

Eg stod og glodde. "Er det ... er det ikkje Generalkonsulen
 eg talar med?"

"Nei," sagde den bleike og slo Augo ned; "kjaih er
ikke Generalkonsulen; han er ikke at træffe for Tiden."

Naa, hvad du ikke er, det kanst du blive! tenkte eg,
og hugsa med det same paa, kor vel han hadde stelt for
dei tvo Kapteinane.

Men dermed var eg like nær. Eg stod der som Skrubb
i Soks og visste korkje att eller fram. Endeleg fann eg
paa noko.

Konsulate kunde telegrafere til det norske Finansdepartemente.

SIDE: 21

Det kunde taka Pant i Løni mi. Eg
skulde gjeva Visse. Her paa Flekken skulde eg gjeva
Visse ... kom med Pen og Blekk.

"Hvad er det for Gage, Di har at gife Forskrifning
po?" spurde den bleike og lyfte sitt lange Skaft.

"Det har jeg sagt Dem. Det staar desuden der i mit
Pass! I det Papir Di har i Haanden!" Eg skar Tennar.

For andre Gongen gav han seg i Kast med Papire.
Og der stod det, paa Franskt og svært klaart, kva eg
var for ein Mann i den norske Stat. Den bleike las og
las; daa han kom noko ned i Teksti seig Snyteskafte
ein Grad nærare Horisontalen.

" ... élu ... pour la revision des comptes de l'Etat
... hm." Ja; Konsulate kunde ikkje innlata seg ...
mm ... Konsulate kunde ikkje -- . "Des comtes de
l'Etat" ... Kor mykje var det eg maatte hava?

100 Riksmark.

Naar eg skulde reise?

Klokka 5.

"Kjah. Kjah. Di kan komme igjen ... komme igjen
... Klokken 3. Kom igjen Klokken 3. Vi skal da se,
om der er naaget aa gjére."

Det kunde du ha funni ut fyrr, din General- -- noksagt,
tenkte eg.

Men enno var ikkje Slage vunni.

Daa han Fyren inn i det indre Rome høyrde at Snyteskafte
saag ut til aa vilja gjeva seg, kom han fram til
Disken og spurde um eg ikkje kunde telegrafere. Eg
hadde vel alltid einkvar Kjenning i Kristiania som var so
mykje til Mann at han i eit Knipetak kunde skaffe so
mykje som 100 Riksmark.

Han med Snyteskafte fann au dette rimelegt.

Eg ynskte hin Karen dit, der Folk ikkje frys paa
Føtane; men eg sa, at eg hadde Kjenningar som i eit
Knipetak kunde skaffe meg 100 Riksmark og vel det.
Men det var for seint no aa faa Saki greidd paa Telegrafveg
fyri Klokka fem.

Nei; det gjekk visst for seg, meinte hin Karen. Ja;
det gjekk for seg, meinte Snyteskafte. Mitt Telegram

SIDE: 22

vilde naa heim fyri Klokka 2. So kunde Kjenningen min
gaa i Kreditbanken og faa den til aa telegrafere Utbetalingsordre
til Konsulate her; og den Ordren kom hit
fyri Klokka fem. So kunde eg koma her upp; og daa
skulde eg faa so mykje Pengar som Ordren lydde paa,
um det so var 1000 Riksmark.

So lét eg meg narre. Eg kunde vaage mest kva det
var for aa sleppe aa plaage Svenska och norska
konsulatet, som var so paa Live for at det skulde
tapa 100 Riksmark paa ein norsk Statsrevisor.

 -- Kjenningen min i Kristiania fekk Telegrame langt
ut paa Laurdags Ettermiddagen. Daa var det for seint;
alle Bankar var stengde.

So vart det aa liggje yvi til um Maandagen. Eg
hadde funni ut, at eg heller vilde gaa i Kanalen enn eg
vilde beda Svenska och norska konsulatet um
100 Riksmark endaa ein Gong.

Eg dreiv det meste av Sundagen i Dyrehagen. Der
er Dyr og Fuglar av alle Slag, mest som i Noas Ark;
dei eg saag mest paa var dei store Rovdyri av Katteslage.
Der var ei Løve med smaae Ungar som laag og
gnog paa store Kjøtbein og var blide og snilde som Kvelpar;
ein Gong imillom var dei burte og strauk seg kjælande
uppetter Mor si; dei var glade i henne, saag det
ut til. Og ho laag paa Vakt for deim; samla det seg
altfor mykje Folk utanfor Bure, so vart ho vond og reis
upp og bura. Ho meinte dei stakkars søte Smaaingane
maatte hava Lov til aa eta sin Mat i Fred.

Og so Tigrane. Store, men fine; kattefine, kattemjuke;
skræmelege. Løva er veldig. Men du vert meir grunnskaka
av Rædsle naar du ser Tigeren, elegant som han
er, med Augo som grøn Eld, so ville at du kjenner
Vanvite renne deg gjenom Blode, naar du stirer inn
i deim.

Apekattane sat eg lengi og glodde paa; dei er so løglege

SIDE: 23

og lette og fantevorne; det mest uvederheftige du
kan sjaa. Sistpaa var eg i det store Akvarie. Du kjem
inn i eit veldigt Rom, fælt langt, myrkt som ein Kjellar;
i Veggine er Rom for Fisken, som gjeng der og lìver i
smaae kunstige Holur eller Gropir fulle av Vatn, avstengde
med svære Glasrutur. Gjenom deim kann du
sjaa Fisken og heile hans Liv og Ferd tett innved. Umfram
dei endelaust mange Fiskeslagi er der fullt upp av
andre Sjødyr, Krosstroll og Korallar og altslags rart, og
so desse Dyri som veks paa Sjøbotnen som fagre Blomar,
med Lìtir so mjuke og fine og ljose, at me hev dei ikkje
venare i Luftheimen.

Men som eg gjekk og saag paa dette Fiskelive i kaldt
Vatn og Kjellarljos, kom det yvi meg slike rare Minningar.
Der stod Fisken kald og aaleine og glodde tankelaust
med stinne Augo og svelgde og svelgde paa Vatn med
breide Munnar liksom gamle Kallar som tygg, og saag
so hjarteleg matleid og likesæl ut, at eg kom til aa tenkje
paa Landsmennar.

Daa eg kom til Gjestehuse att, laag der Telegram fraa
Kristiania.

Der stod; "200 Kroner er sendte til Antwerpen."

 -- Til Antwerpen! Tull yvi Tull; Ørske og Tusseskap;
var det eg eller hi Verdi som skulde paa
Gaustad?

Og no stod eg her i Amsterdam og hadde ikkje so
eg kunde greide Hotelrekningi dessmeir. Kvar skulde
ein av no?

Berre ei Raad saag eg. Finne Konsulen sjølv og tala
med honom; no turvtest det ikkje so mykje; og eit Telegram
maatte vel Mannen tru.

 -- Eg gjekk.

Konsulen var Nordmann. Han budde i det finaste
Stroke av Byen, endelaust langt av Stad. Eg køyrde med
Sporvogn eit Bìl; gjekk eit Bìl; tok ny Sporvogn; gjekk

SIDE: 24

endaa eit Stykke; endeleg var eg framme ... og raaka
Konsulen i Porten paa Vegen ut.

Det var ein fin, braakfri, hyggjeleg Mann; me gjekk
att og fram i Portrome hans og talast ved ei god Stund.

Eg viste fram Passe og Telegrame. Han kunde Inkje
segja; Papiri saag ut til aa vera i Orden.

Men dersom eg kunde tenkje meg, kor mange Pengar
Konsulate hadde tapt paa reisande Nordbuar! Konsulen
nemnde Tale; det var so stort at eg vaagar ikkje aa
herme det, -- um eg skulde ha mishøyrt meg. "Og De
maa kje tru at det berre er Smaafolk som hev narra oss,"
sa han; "nei; det er Folk i alle Stellingar; De trudde
meg ikkje, um eg vilde nemne Namn. Eg hev ingi Mistru
til Dykk personleg; men De forstend ... med dei
Røynslur som me hev, so er det kje Raad; me hev vori
nøydde til aa gjera oss til Prinsip aa aldri laane. Vaare
kjære Landsmennar der uppe er framifraa Folk; men ...
meir sætande kunde dei vera. Dei hev liksom ikkje den
rette Kjensla av, at ein Lovnad bind sin Mann; dei tenkjer
som so: kva er eit hundra Kronur eller tvo for eit Konsulat?
 -- Eit Ord er eit Ord; men ikkje kvar Mann er
ein Mann."

 -- Snyteskafte hadde havt Rett, forstod eg. Eg gav
upp alt. Aa; det kann vera vondt stundom aa høyre til
eit Folk som ikke er heilt upp sætande.

Vonlaus og raadlaus tok eg til aa snakke um Pantelaanaren;
um Herr Konsulen kjende ein rimeleg Pantelaanar
i Amsterdam ... Eg hadde alltid ei Klokke; ein
Overfrakke; ein fin Handkuffert ...

Eg trur kje Konsulen svara noko større paa dette.

Men um ei Stund vart det til det, at eg kunde faa
laane so mykje som til Hotelle og Antwerpenbilletten. Eg
fekk sende Pengane attende med Postanvisning fraa Antwerpen
... "Takk, Herr Konsul!" Eg tok Pengane og
flaug. -- 

 -- Aldri hev eg lengta so saart etter aa naa ein By;
aldri hev eit Jarnvegstog gjengi so jammerleg seint; aldri,
aldri hev eg vori so glad daa eg naadde fram -- som
denne Gongen. Eg sprang fraa Vogni beint paa Posthuse;

SIDE: 25

fekk mine Pengar; sende i same raude Rappe dei laante
Gylden attende til Amsterdam ...

Hu! det kann stundom vera fælt aa vera Nordmann.

No hev eg ikkje Tid aa fortelja meir. Eg skal til
Fjells; um ein Time gjeng Toge; og eg hev enno ymis
Innpakking att; trøyste og betre meg, -- eg kunde
koma til aa bli for seint ute!

SIDE: 27

KOLBOTNBREV

SIDE: 29

1. Ungkarsliv.

Fyrste Breve.

Garviksætri August 1885. 

Gode "Fedraheim"!

Jau; her er betre aa vera.

Det vil du forstaa, som sjølv vantrivst i Kristianialufti.
Og du maa kje tru der er meir Moro i Statsrevisjonen
enn paa Fedraheimshybelen. Aa nei daa. Skulde me
tala um det, so er det vel faae Ting som er so lite
morosame som aa sitja i eit slikt Kantor og sjaa paa
kor lite Visdom Verdi vert styrd med, som hin Statsmannen
sa.

Ja du hugsar Kantore mitt i Stortingsbygningen? -- 
Nakne Murveggir; eit tungt gult Skaap; tvo tunge gule
Pultar; tri tunge gule Trestolar; ægte norskt Arbeid altihop,
Fjellmannsverk; grovt og sterkt; utan all Freistnad
paa Stil eller Stas; i den eine Kroken ein høg svart
Jarn-Omn; attmed den ei Vedkasse ihopspikra av Fjøl-Endar
og yvismurd med brun Oker. Høgt uppe i den
eine Veggen tvo Vindaugo utan Gardin; gjenom deim hev
eg Utsyn til Christian Friele.

Denne Mannen hev med sitt "Morgenblad" Bøle i Øvre
Vollgata, som du veit, millom Vaskekjerringar og anna
rart; og jamt naar eg kjem aat Vindauga og skal sjaa
ut, so er det Framsida eller Baksida av Friele eg fær
Augo paa. Det er ikkje stort Umskifte, skulde eg tru!

SIDE: 30

Med Flossen i Nakken og ei liti Pakke under Armen
stabbar han i Veg paa sine Podagrabein idag som igaar
og imorgo som idag; han skjer Tenner til alt og vert meg
meir og meir til ei Ikjøting av sjølve Kristiania. For kva
er denne halvstore Smaabyen anna enn slik ein stiv, sur
Borgarmann, som set Hatten fanteflott atti Nakken og skjêr
Tennar til alt? Lat meg ikkje klaga yvi trongt Utsyn
fraa Kantorglase mitt! Heile Kristiania er det eg ser,
ein Gong Framsida og ein Gong Baksida; meir kann
ingin krevja, naar han vil vera ein rimeleg Mann.

Men paa Pulten ligg "Statens Regnskaber" fraa attan
hundrad og den Tid: store, tunge Protokolar, digre dumbegraae
Papirpakkar skrivne med livlaus, regelrett Kantorhand
til 60 Øre Arke, og fulle av Tal og Departementsstil;
eg vrid meg kvar Gong eg ser deim. Og det er Christian
Friele eg hev Utsyn til her au.

Stiv, stram, med Flossen i Nakken og Brillur paa
Nasen stig han fram for meg gjenom Kantordumba og
Departementsstilen og gryler: Folket? Dette saakaldte
"Folket"? -- Det skal ha' det paa den Manér! Strips
skal det ha! Strips! og en god, stærk trang Trøie ...
dette saakaldte "Folket"!

Hugsar du her i Vinter, daa eg sat og stræva med
Rekneskapen yvi Østerdalsbana? -- Eg var so sinna at
eg sistpaa skreiv ei Vedteikning som var god. Der gjeng
dei og narrar Stortinge til aa bevilge; lovar Vegen for
tie Millionar men brukar femtan; og naar dei hev øydt
upp desse femtan Millionane og noko til, -- so er dei
endaa ikkje ferduge!

Etterpaa alt sèt dei Fragtine for Folk og Gods so høgt,
at Bøndane uppetter Lande ikkje kann brùka bana. Dei
køyrer sitt Timber til Byen med Hest som i gamle Dagar;
og Jarnvegen skranglar tom baade upp og ned, so nær
som den Stundi um Sùmaren, naar han kann faa Tak paa
eit Par Turistar

Ja daa.

 -- Og her i Vaar fekk eg sjaa Armodsdomen fraa den
andre Sida.

Eg skulde sjaa igjenom "Statens udestaaende Fordringer".

SIDE: 31

Der var millom anna ei Liste yvi Jarnvegstilskot som ikkje
var innkomne. Du veit det var teikna store Sùmar privat;
stakkars Folke uppetter Dalane trudde, at naar Jønnvegen
kom skulde alt bli godt; og so tøygde dei seg so
langt dei kunde, og lenger. So sìt eg i det graae Kantore
mitt ved den graagule Pulten og ser paa denne Lista
... ei endelaus Liste. Det gjeng Side upp og Side ned,
Ark ut og Ark inn; aa du store Tid, so mange det er
som ikkje hev betala. Kor kann det hava seg? Der er
ein Rubrik som heiter "Anmærkningsrubriken"; der fær
eg vìta det.

"Konkurs; Fordringen anmeldt i Boet. -- Do. -- Do.
Do. -- Uformuende. -- Do. -- Do. -- Do. -- Do. -- 
Do. -- Aldeles uformuende. -- Udvandret til Amerika. -- 
 -- Do. -- Do. -- Død; Enken nyder Fattigunderstøttelse. -- 
Atholdt Exekution efter Underretsdom, men intet realisabelt
Udlæg. -- Opholdssted ubekjendt. -- Nyder Fattigunderstøttelse.
 -- Død som Fattiglem. -- Ikke antruffen.
 -- Skal være i Amerika. -- Reist til Australien. -- I
Sydamerika. -- Bor paa Island. -- Uformuende. -- Do.
 -- Do. -- Do. -- Do. -- Konkurs. -- Do. -- Do.
 -- Do." ...

Side etter Side, Blad etter Blad, Ark etter Ark; eg
vert leid; ris upp; gjeng aat Glase; ser ut ... Chr.
Friele bakanfraa. Fælt podagristisk i Dag. Gjeng med
Stav; seint og størt; Flossen i Nakken ... Folket? Dette
saakaldte "Folket"? heh!

"Uformuende" ... "Død i Armod" ... "Konkurs"
... "Reist til Amerika" ... Side upp og Side ned;
Blad ut og Blad inn ...

Alle desse sprengde Liv legg seg for Bringa paa meg.
Dei stod seg godt ein Gong; sat med Gard, Skog, Skipspartar;
var modige og teikna Lùtir i Jønnvegen som skulde
koma med Rikdom og nye Tidir upp gjenom Dalane. Daa
Jønnvegen var ferdug tjuge Aar etter var alt ute; Skipspartane
verdlause, Skogin uthoggin, Garden seld, Mannen
"konkurs", i Amerika, i Australia, paa Island, i ein eller
annan Kyrkjegard; og Enkja sat etter med Barneflokken
og "nød" ... "Fattigunderstøttelse".

SIDE: 32

So kjem Staten. Staten som me held uppe med all
vaar Magt, av di det er den som skal forsvara oss, forsvara
vaart Liv, vaar Eigedom ... Staten kjem. Lensmannen
drìvin av Futen, Futen drìvin av Departemente,
Departemente drìvi av Statsrevisjonen, Statsrevisjonen drìvin
av Stortinge ... "kor gjeng det med "de udestaaende
Fordringer"?" -- Lensmannen med sine Vitne stig inn
paa Lofte hjaa Enkja og skal gjera "Execution". Det gjeld
dei siste Restane; Gull-Ure ho fekk av Mor si ein Gong;
Gull-Ringen ho fekk av Brudgomen sin; Vogga der Borni
hennar hev sovi; den gamle Sofaen; den siste Staskjolen
... men so er der kje noko. Det er burte alt; burte
for lengi sidan. Selt for Mat og for Ved, pantsett, uteksekvera;
"intet realisabelt Udlæg", berre Fillur, Fillur
... og midt i Fillehaugen ei gul, utsjaska Fille av eit
Menneskjebarn.

Det vert meg til eit Bilæte av heile vaart arme
norske Liv.

Eg tek Hatten og Frakken og gjeng ut; Murlufti her
inne, og Kjellardaamen, og all denne Armod, det eine med
det andre hev gjort meg hugsjuk; eg maa faa Luft; eg
maa faa sjaa Folk; svingar innum paa Grand og vil faa
meg noko aa kveikje meg upp med.

Der sìt fem-seks Mann, kvar i si Kraa; dei ser ut som
dei au kunde vera komne fraa eit Kantor med Kjellardaam
og Armod. Men burte ved Hyrneglase sìt ein
Flokk Studentar, norsk Ungdom; dei maa vera komne
fraa "Live", dei. Sìt og heng yvi Glasi sine og tegjer.
"Gider ikke." "Gider simpelthen ikke." "Æsch" ...

Her upp-i Fjelle er betre aa vera.

Den Jønnvegen eg hev vori so arg paa er god for noko
lell; me som hev Raad og gode Stundir kann koma langt
med den; eg kjem til Auma Stasjon paa elleve Timar.
Fraa Auma upp-yvi Fjelle, vest-yvi, ei god halv norsk
Mil, -- so hev me Savalen. Yvi Savalen med Baat,
vest-yvi ei halv norsk Mil til ... der er Stogo mi i

SIDE: 33

Garvik-Lia. Daa er eg i Norig. Daa er Christian Friele
gløymd.

Min gode Vén Ivar Mortensson hev funni paa at Stogo
mi skal heite Kolbotnen. Han hev tilmed sett dette Namne
i "Fedraheimen", so no trur Folk at Stogo heiter so. Men
det skal bli Lygn det, ser du. Sætri mi er ingin Kolbotn.
Ho ligg ved Garvika, upp-i Garvik-Lia, innunder
Garvikaasen; og aldri kjem det anna Namn paa ho enn
Garviksætri, so lengi eg lìver. Du fær hugse paa det,
"Fedraheim". Bry deg aldri um kva han segjer, denne
candidatus theologiæ Ivar Mortensson; han fer med so
mykje Tull, han.

Det kunde elles vera god Grunn til aa kalle Stogo mi
som han Ivar vil; for det er ein gamall Kolbotn ho ligg
paa. Dei hev brent mykje Kol her i fyrre Tidir; og den
Koja der Kolbrennarane budde, den stend den Dag i Dag
er. Og staa skal ho, berre ikkje den skarve Stuten der
burtatæ stangar ho ned for meg. Men det er kje aa lite
paa. Eg hev mykje Mas med den Stuten, som elles er
berre ein Trusk av ein Stut, og ein Tosk attpaa; han
kjem alltid naar eg er i verste Basken med Fiskegryta,
eller naar eg sìt og skal faa meg Mat. Daa kjem han
remjande og burande so eg høyrer han lang Veg -- han
øver seg i aa vera olm -- ; og fyrr eg veit Ord av stend
han og klaar Skolten sin i Kojeveggen, so det berre fyk
med Mold og Mose. Eg ut med Paaken det fortaste eg
vinn, og han til Beins; men naar eg vel er innkomin, so
stend han ved Koja att og klaar seg som inginting var;
hev gløymt baade meg og Paaken. Fælt so lite Vìt der
kann vera i slik ein Stuteskolt.

Koja ser ut paa Lag som ei Finnegamme, ei av dei
minste og minst for-seg-gjorde. Du kann kje staa rett
inni ho, ikkje i Mìden dessmeir; og utanpaa ser ho ut
som ei kilerund Mosetuve med kvass Topp. Der sat i
fordoms Tid den svarte Kolbrennaren svarte Kvelden og
røykte paa den svarte Kritpipa og stelte med 'n Svarte-Lars;
og Folk nedi Bygdi, som totte det maatte vera

burtatæ: burtantil. 
Svarte-Lars: Kjælenamn paa Kaffikjêlen.

SIDE: 34

fælslegt aa liggje so einsleg der upp-i Villmarki, tenkte so
ymist, at den svarte Kallen i den svarte Koia visst ender
og daa vart gjesta av den som var endaa svartare og hadde
ein større Eld aa vakte paa enn slik ei Kolmile.

Kannhende det er noko slikt den snilde Kandidat
Mortensson tenkjer paa, naar han plent og plent vil at
Stogo mi skal heite Kolbotnen?

Men Stogo er for fin til aa hava so svart eit Namn.

Uppe i Bakken ligg ho inneringa av store Mastefurur
og glytter gjenom Skogen ned-yvi Savalen til Tronfjell,
som stend rett ned av Osen, ei Mil ifraa men tett ved
likevel, veldigt og blaatt, med breide rolege Rundingar og
liksom ein Ljoske yvi seg, eit sant Østerdalsfjell.

Men Saval-Sjøen tøygjer seg blaa og blank ei halv Mil
ut-yvi, med ein Skogkrans ikring av Furu og Bjørk, og
med Vordir og laage Aasar paa Sidune. Fint og rolegt
dreg dei seg ut-yvi, desse Aasane, med lange mjuke
Rygningar gule av Reinmose, sterke og reine i den klaare
Lufti. Gjenom Skare i Sudvest ser du Foldalsfjell og i
klaart Vêr Rundetoppar; i Vest stend det vene Einundfjelle
med sine mjuke Linur; og i Nordvest og Nord dreg Lande
seg uppetter i lange Lidir og Kvelvar til Marsjøfjell, Gruvefjell,
Storhø og Savalkletten. So kjem i Nordaust eit lægre
Lende med Ryggir og Rés og smaae Bergufsir yvivaksne
med Skog; inni der bur det Bjørn, segjer dei. Men alt dette
som ligg i Halvringen fraa Nordvest til Nordaust kann eg
ikkje sjaa her fraa Kolb ... fraa Garvika; den bratte
Skoglidi ovanum Huse stengjer det burt. Men berre eg
kjem uppaa Bakken, upp i Bjørkelunden, uppaa den vesle
grøne Bekkevollen som han Ivar hev døypt Vellir, so
ser eg det meste av det; og tek eg Baaten og ror ut paa
Sjøen, ser eg det alt.

Sjølve denne lange myrke Furu-Lidi ovanum Huse og
rundt ikring er elles so fager, at eg ikkje saknar det ho
stengjer ute. Og i denne Lidi lìver det Storfugl. Her
fyrr i Sùmar kunde det hende at det fyrste eg saag um

Vord: rundbygt Fjell.

SIDE: 35

Morgonen var ein Tiur som gjekk der nede og spanta;
skulde vel hava seg sin Morgon-Drykk. Og fram-etter
Dagen, naar eg var ute og dreiv, flaksa det Storfugl upp
framfor Føtane mine rett som det var, han svart og veldig,
ho graaspettut og diger og moderleg, og flaug i Veg med
svære, plaskande Vengjatak som eg høyrde langt burtgjenom
den tette Skogen. Det var mine Fuglar. Daa det leid
noko lenger utpaa vart dei burte for meg; men dei kjem
nok att. Og det lyser eg hermed for alt Folk, at kjem
det nokon og skyt desse store fagre Fuglane, so skal
han vera min Uvén for Livstid. Det skal eg aldri tilgjeva.

Naar eg kjem upp-aa Høgdi, breider Savalen seg ut for
meg med sine Holmar og Fjordar og Nes. Ikkje heile Sjøen
ser eg, so her paa Nedre-Høgdine; serleg gøymer Nord-Fjordane
seg burt; men endaa er det ein Storsjø eg her
hev framfyri meg. Og han er venare enn han er stor
til; aldri saag eg noko so blankt og blaatt. Høgfjells
Himil avspegla i kjeldeklaar Sjø; noko friskare og reinare
kann du kje ut tenkje. Og fraa Strendane rundt ikring
speglar seg Reinmosefjell og skogklædde Aasar; lengst
nede Tronfjell i si rolege Høgd.

Ved Solegladsbìl fær dette Storfjelle stundom ein serskild
Glans yvi seg, ein raud, linn Solglim som Skin av
ein Eld; ein kjem til aa tenkje paa sveitsiskt Alpenglühen.
Speglar so dette Høgfjell-Skine seg i Savalen millom det
furugrøne og bjørke-ljose fraa Skog, det reinmose-gule
fraa Aas, det himilreint blaae fraa Luft, -- daa vert det
eit Bilæte so draumfagert i sin mjuke og skifterike Glans,
at du er ikkje i Verdi lenger, men i Eventyrheimen.

Skog-grøne Nes tøygjer seg ut i Sjøen det eine utanfor
det andre; det gjev Liv. Tvo Skog-grøne Holmar,
Skólholmen ut-imot Osen og Svarthugu (-hovud) her inne
ved Garviki, tøygjer seg burti Vikine att; det skifter med
Bugtir og Skognes so langt du kann sjaa, heilt til Auga
naar Osen og fær kvile mot den breide Barmen aat Tronfjell.

Um der er Fisk i Savalen? -- Ja det maa du tru.
Men han er ikkje god aa faa Tak i. Vil du fiske med
Flugu, so maa det vera myrkt i Vêre, og Vind, og ikkje
for kaldt; dertil maa der ikkje vera Skodde um Fjelltoppane,

SIDE: 36

og Vinden maa ikkje vera av Nord. Best er det
ei tvo-tri Dagar fyri eit Vêrskifte; det segjer han Ola,
gamle Ola Viken, Grannen min ut-paa Svarthugu; og han
veit det.

Det hev vori fiska so lengi etter denne Saval-Auren,
at det er rart der kann vera so mykje att av han, at han
daa bit sùme Tidir; for det er med Fisken som med oss:
han vert klok av ill Røynd. Saval-Auren er den vìtugaste
Fisken eg hev vori ute fyri. Men so er han ikkje feit
heller; Vìt og Talg høyrer ikkje ihop, som Vinje lærde
oss. Men fin i Fisken er han, og smakar framifraa.

Ja, eg hev det godt her.

Ingin kann tru kor kry eg er av aa eige denne Stogo
i Garviklia. Men tenk kva det maa vera for ein Heimlausing
som eg -- ein Heimlausing som attaat ikkje er
fri for aa vera mannvond -- aa hava eit Hus som eg eig
sjølv, og som ligg løynt uppi Fjell og Skog som ein
Huldregard! Denne Stogo her ved Savalen er det einaste
i denne Verdi eg er fornøgd med.

Og her kjem min sanne Natur upp. Skrive kann eg
ikkje. Det einaste eg hev Moro av er aa gaa i Skogen
med Øksi eller Spaden og hogge Tre og Ved og rydja
upp; det vert ikkje stort av det, Gubbær'-oss; men likevel!
 -- Og so koke Mat. Trur du ikkje at eg, som kvar
Mann held for ein Literat, ubrukeleg til all god Gjerning,
 -- at naar det kjem til Aalvor, so kann eg koke baade
Kaffi og Fisk og Hermetik og Jordeple og Graut; ja
Graut! Men ikkje Rjomegraut; den maa ho Anne koke
aat meg; og brenne Kaffi maa ho òg; ho Anne Svarthugu
veit du, Kjeringi hans Ola. Og ein Vedhoggar vert
eg, so eg mest trur eg skal kunna lìva av det, um
"Morgenbladet" ein Dag fær meg avsett fraa Stasrevisjonen
... naah! ikkje tenkje paa "Morgenbladet".

Du kann tru det var fint her i Sùmar. Um Morgonen
naar eg stod upp, og det var klaart Vêr, so var det noko
av det fyrste eg gjorde aa gaa utanfor Glase, paa den
vesle Vollstubben millom Stogo og Koja, og stire mot

SIDE: 37

Vest; millom Furugreinine kunde eg daa timja Rundane.
Og saag eg at dei var fagre den Dagen, so kleiv eg
uppaa Take av Stogo; og der, øvst uppe paa Møne, innved
Skorsteinspipa, kunde eg staa i lange Stundir og glo
paa desse fagre Fjelli. Det var Stor-Runden og Diger-Runden
eg saag, og ein til; Mid-Runden trur eg. Aa! so
skire og fine som dei laag der; rolege og trygge, himilblaae,
sylvkvite, høgare enn alt! So overjordisk fritt som
dei lyfter seg upp yvi alle Viddir og Høgdir! Soleis er
det med Storfjelle. Naar alle dei andre sluttar og gjev tapt,
daa fyrst reiser dei store seg, leikande lett som inginting
var, og byggjer seg upp i den solblaae Lufti som Slott
for ljose Gudar.

Eller um Kvelden, naar eg lagde meg; Døri maatte
vera uppe; -- og so liggje der og sjaa ut i ville Skogen
med Bar og Lauv so grønt og friskt som du aldri ser det
i Dalen; og so lata seg svæve av Bekken som gjeng nedgjenom
den svale Lidi med si friske Sildring. Og no ut
mot Hausten. No vert Kveldane myrke; stille og myrke;
og Furutréi stend rundt Stogo høge og svarte; men uppe
paa Himilen med dei kvilande Skyine ligg Maanen stor og
gul og speglar seg i Sjøen, som vert til berre bleikt
skjelvande Gull og glytter inn i Stogo til meg gjenom
Bjørkelauv og krokute Greinir. Daa sèt eg meg ved Aaren
og gjer upp Eld, stor, susande Eld, med all den Veden eg
hev hoggi upp utetter Dagen; og so kveikjer eg Pipa og
tek meg eit Glas Øl; sìt so der ved Varmen, som sprakar
og leikar og gjev Tankane Ro; daa kviler eg som eg aldri
hev kvilt fyrr. Ute susar det stilt og linnt av Bekkjer
og Sjøskvalp og Skogen som svævest -- -- -- -- -- -- 

Andre Breve.

Kolbotnen August 1886. 

 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

 -- Dessverre; det er som ein Tev av Kristiania her au.
Rundt Savalen, der berre Troll og Fjellbøndar og Sætergjentur
og Kyr og han Ivar og eg skulde hava Løyve til

SIDE: 38

aa ferdast ... og so Ekorn og Fugl og imillomaat ein
Bjørn ... rundt denne same Savalen bur det Byfolk!
Ingi Lykke paa Jordi skal vera heil. Korleis det no
kann hava seg.

Men eg hev gjort det eg kann til aa arge og skræme
desse Byfolki; det reine Flagge blakrar yvi Fjellstogo mi.
Norskt Flagg utan svenske Fargar, det er for Kristiania-Nordmannen
det same som Krossen for Fanden; naar
han ser det, rømer han.

No hev me daa den kjære Politiken vaar her uppe
paa Dovrefjell likso vel som i Byen. Paa den eine Sida
av Sjøen bur Intelligensen -- ein Professor, ein Grosserar
og inne i Lomsjødalen ein Apotekar -- , og paa den
andre Sida, Vestsida kann du vìta -- bur dei radikale.
Det vil segja han Ivar og eg.

Ja for han Ivar hev au ei Stogu her uppe. Han bur
noko nordanfor meg: burti Sandvika, innunder Savalkletten,
burtimot Bjørneheimen. Ei stor gild Stogu paa ein vid
ven Sætervang hev han; men han bur der sjeldan, og
Stogo hev kje noko Namn.

Her ein Kvelden var han hit-hjaa meg; og me sat
fleire saman. Han Ivar baud daa ut ein Premi til den,
som kunde finne paa eit godt Namn aat Sætri hans. Daa
sa gamle Ola Svarthugu, at han meinte Sætri kunde heite
Nordpolen. Det lika han Ivar ikkje. Men me andre lo;
og eg er stygt rædd for at Stogo hans Ivar vert heitande
Nordpolen etter denne Dag. Dermed vert han sjølv
heitande Ivar Nordpolen, eller paa Østerdalsk med Dativ:
Ivar Nordpola. Men det skal du ikkje segja til honom,
naar du vil vera hans Vén. Han vil nok heite det som
gildare er, han; gjeng han kje her og lurer paa aa kalle
seg upp etter sjølve Savalen: "Ivar Savala" (Savalen i
Dativ)! -- Det vøre Namn det for ein teologisk Kandidat!

Men no kann han faa heite "han Nordpols-Ivar" no;
det kann vera til Høves aat honom som hev sett dette
stygge Kolbotn-Namne paa Garviksætri. For eg ser at
det nyttar kje kva eg segjer: Stogo mi vert heitande
Kolbotnen, den. Og lat ho det.

Namne skjemmer ingin.

SIDE: 39

Det er fleire Kristianiafolk enn det plar vera her uppe
i Aar. Burti Straalsjøaasen, paa Gala, hjaa Gardsen,
er der eit heilt Bøle av deim; tri Kvinnfolk og so 'n
Halvor; og deim kann eg ikkje skræme med reint Flagg
dessmeir; for dei er raude som Hin-Karen eller som eg
sjølv. Dei fleste av deim daa. Den verste er ho Hulda,
trur eg. Men ho skal til Amerika til Hausten ho, som
rimelegt er; dei plar ende der, desse radikale.

So leikar me "Byfolk paa Lande" her uppe; held smaae
Danselag, eller sìt i Kolbotnen halve Nætane og spelar
Whist og drikk Kaffitoddy. Men stundom ber det til
Fjells. Med Kaffikjêlen og ein Nistepose legg me paa
Viddi den ljose Sùmarnatt; gjer so upp Eld under ein
stor Stein; sìt og held Kaffikvild og snakkar Snakk og
ser utyvi den bleike Sjøen med sine skogmyrke Holmar.

Um Dagen held eg meg inne og strævar med den nye
Boki skal bli, -- ei fæl Bok. So vert eg leid og gjeng
burt i Straalsjøaasen og høyrer etter um Posten er komin.

Eller eg ligg paa Sjøen og fiskar. Eg hev ikkje noko
gode Fiskegreidur, og Vêre er so midt i Lag; det vil
gjerne vera for kaldt. Og rett som det er stend Tronfjell
med Skoddehatt. Nokon Fiskar er eg ikkje heller,
um eg skal fram med Sanningi. Stundom er n' Halvor
med; han er glupare, han, og hev betre Fiskelykke. Det
hender at Kvinnfolki au er med. Dei fær Napp kvar
Stundi, kann du vìta. Men naar dei skal draga inn, er
det kje noko. Dei er saa nervøse, desse Kvinnfolki.

Storfuglane er her i Aar au.

Men Stuten som elte meg so ifjor er burte. Han var
vel av dette nye Vinstrelage, kann eg tru, "Oftedølerne",
Bondeprestpartie; og dei likar ikkje reint Flagg, dei heller.
Han vil vel ikkje det skal spyrjast i Fjosom at han gjeng
paa Helsing til ein Europæar og Kristianialiterat; det kann
vera fule Fantar lell, slike Fjellstutar.

Men Kyrne er meir truskyldige; dei vitjar meg ender
og daa. Eg høyrer fyrst ei Bjølle burti Lidi; so er det

Gardsen, Vangsen o.s.fr.: Mannen paa Garden,Vangen.

SIDE: 40

Nasing og Snusing rundt Stogo og ustød, skeivlande Kutakt:
Klauvir som sleng hit og dit, og haarklædde Kne
som knufflar inn-mot kvarandre, heile denne rare toflande
Takten av gangande Kyr, veit du; daa er dei her. Kva
dei vil? Aa, der er alltid ein litin Grasdott her og der
som dei kann hava Hùg paa; men Sanningi er at dei vìl
hava Salt. Utanfor Døri, ikring Dørhella, steller dei seg
upp heile Flokken. Der stend dei og ventar, tòlmodsame
som Mobben naar han ventar paa Kongen; stend og glor
og svingar paa Halen, høgtidslege og aalvorsame; rundglor;
han maa vel koma no snart; endaa slike Karar plar
ikkje vera klokke-plente. Stig eg daa ut paa Dørhella,
med ei Tvaare i Handi kanskje, liksom til Kongsstav, og
den store blaae Reiseluva til Krune, daa glor dei Augo
ut or Hausen paa seg mest; slik Syn hev dei aldri sétt.
Men daa dei ikkje fær Salt -- der er lite Salt i Kolbotnen
i Aar -- , so ropar dei ikkje Hurra; so mykje Vìt hev
dei daa.

Dei berre driv paa og stend. Svingar paa Rovune og
stend. Dei tenkjer vel som so, at litegrand Ære maa det
vera i meg au, so eg gjev deim noko Salt til Slutt, berre
dei gjev Tòl og ventar. Men forstend dei at inkje Saltvon
finst, so snur dei den andre Enden til meg og kastar paa
Nakken; nei enn han, Di! Kva tru slik ein Kristianialiterat
skal vera til, naar han ikkje vil straa Salt for oss?

Og so ruslar dei, og svingar høgt og svivyrdeleg med
det som dei hev i den attare Enden. Kanskje stanar dei
ned-i Bakken, -- um eg endaa skulde vilja tenkje meg
um og gjera det godt med deim. Men so sét dei paa
Sprang; hyfser i Veg paa si Ku-Vis; hiver paa Hovudi
med all den Vanvyrdnad som dei kann leggje i slik ei
Rørsle; skeivlar av Stad med Klauvine slengjande hit og
dit og haarklædde Kneknokar knufflande inn-mot kvarandre.

Han Ivar er her uppe stundom, ja; og me kjem ikkje
so verst til Lags, endaa han elter meg utruleg med sine
mange Paafynstr, og endaa han hev skrivi so mykje rart
um meg i "Fedraheimen".

SIDE: 41

Tingen er vel den, at han hev havt so vidt mykje aa
gjera med norske Maalfolk og Fridomsmennar no, at han
au tek til aa bli mannvond. So vill som eg er han ikkje
enno; men det kjem full', skal me sjaa; lat 'n berre bli
so gamall som eg er!

Aa ja; eg eldest no. 36 Aar; Haare fell og Mode fell;
hev det vori skralt med Gjentelykka fyrr, so vert det nok
ikkje betre heretter.

Men det var han Ivar, ja. Her skal du sjaa ei Lysing
som han hev sett upp nord-etter Vegen til Nordpolen -- 
han finn seg i Namne lell; han hev tenkt seg um og ser,
at Motstand vil vera faafengd -- ; paa alle dei Stuvar og
Stokkar som i Skogen finst hev han spikra Lysingi upp;
og den viser etter mi Tru, at han er langt paa Veg til aa
bli olm av seg:

"Fredlysing.

Vonde Stutar, Bukkar og Kvinnfolk, Gneldrebikkjur,
Ranglefantar, Tjuvar og Kjeltringar maa ikkje koma til
Nordpolen.

Inkje vondt maa koma til Nordpolen.

Ivar Mortensson Savala."

Guten tek til aa faa Nervur; det er greidt det.

Um elles denne Lysingi kjem til aa hjelpe noko veit
ikkje eg. Kannhende ho kann hjelpe for Stutar og Bukkar
og Bikkjur; men visst er det at ho ikkje hjelper for Kvinnfolk;
tvertimot. Nei; no skal dei nettupp til Nordpolen
dei, baade Fyrkjur og Fentur; dei kjem dragande baade
fraa Foldalen og fraa Tynnset; desse burtpaa Straalberg
vil eg ikkje nemne; dei bryt inn i Nordpolen um han
Ivar ikkje er heime òg, dei. Og ingin veit kvar det kann
koma Kvinnfolk ifraa til Nordpolen no; heilt fraa Paradis
av hev Kvinna havt denne Hùgen til aa gjera nettupp
det som var henne strengeleg forbòdi. Um Ranglefantar
læt seg skræme kann au vera uvisst; i alle Fall
driv eg der burte rett som det er. Men Tjuvar og
Kjeltringar vonar eg visst vil halde seg burte. Det kann
ikkje løne seg aa uppdaga Nordpolen for deim; noko aa

SIDE: 42

stela er der daa visst ikkje. Det skulde einast vera eit
Pylseskinn kanskje, eller ei Tomflaske. Dessutan hev
han Ivar laant Revolveren min; so kjem det nokon ved
Nattetid no, so smell det; og daa kann ingin vìta kvar
Kula gjeng.

Kolbotnkveld. Klokka er 9. Ute er det svart
som i Avgrunnane. Det hev regnt i Ettermiddag; store
side kvitnande Skyir heng ned yvi alle Fjell som Huldrehattar.
Og ror du ut paa Savalen, so vil det vera so villt
og fælt ikring deg, at du vil tru deg midt inne i Lovgjevingi
paa Sinai.

Men Ivar og eg er inne, me.

Kom du inn gjenom Døri no, so vilde du rett imot deg
sjaa ein stor Eld loga paa Gruva; urolegt Ljos og urolege,
flakkande Halvskuggar leikar rundt Stogo; dansar
frametter Veggine; skjelv upp-under Tak-Raftane; det glimar
i Krus-Ty og Mjølkespand burtpaa Matborde og i
Rekkja; det nye gloraude Gardine mitt lyser i Eldskine
og gjer heile Stogo varm; lengst bak, attum Skorsteinen,
i "Gjestekammerse", er berre myrkt, med einkvar uviss
Ljosken flimrande innetter ender og daa, paa Lag som
Nordlys-skimmer.

Gryta heng paa Skjerdingen; Meiningi er at me skulde
hava Havregrynsgraut i Kveld. Det finst ikkje anna til
Mat i Kolbotnen no; men det beste maa vera godt nok.
Det er Gjestebòdskost heime paa Jæren det; Jolaftanskost;
"Grønagraud" kallar me det; og enno tykkjer eg det er
noko med det beste eg kann faa. Han Ivar fær au
tekkjast med Grønagraud, um han so er fraa Kaksebygdom.

Det er eg som stend ved Gruva og rører i Gryta; eg
er klædd som ein Skogmann og heit og arg; detteher
vert det aldri Graut av, murrar eg og bannar. Burt-ved
Skriveborde, det lange smale raudmaala Skriveborde med
blaa Kant som eg kaupte burtpaa Straalberg i Forfjor, sìt
'n Ivar og bryt sitt haarsnaude Hovud jammerleg; han
skal hava "Fedraheimen" full til um Laurdagen, men hev

SIDE: 43

ikkje "Mat til Guten". Jauvisst hev han, veit du; der er
nok aa skrive um i Bladi no, baade den nye liberale Regjeringi
med sine tvo Sverdrup'ar, og den svenske Unionen,
og Bjørnstjerne Bjørnsons Maal; men 'n Ivar hev
alle sine Greidur liggjande i Nordpolen; og til Nordpolen
kann ingin koma. So i Kveld daa. Og no veit han
ikkje kva han skal finne paa til aa laga ei Spalte um.
Noko hev han i Lùmma; men det er ikkje nok; "og so
er det berre noko Tull," segjer han; -- "hev kje du
noko?" -- "Eg hev eit halvt Kolbotn-Brev." -- "Aa skriv
det heilt og gjev meg det!" segjer han. -- "Eg kann
kje finne paa noko." -- "Aa, du finn nok paa. Skulde
eg kje kunna finne paa so mykje som til ei Spalte!" -- "Ja
prøv," meiner eg. -- "Aa, du er ein -- !" -- "Nei det
er sant. Det eg tenkjer mest paa no um Dagen er noko
Tull, som daa visst ikkje skal i Bladi." -- "Sèt meg paa
noko daa!" segjer han og riv seg i det Haare som han
ikkje hev. Eg rører i Gryta; han held like eins paa med
sitt. "Kom og koka denne Grauten for meg daa," segjer
eg; "so skal eg skrive ei Spalte aat deg lell, eg." -- 
"Ja," sèt han i og slengjer Pennen; "men ikkje for mykje
gali!" -- "Eg skal skrive berre Vas; og det er slikt Folk
vil ha, veit du; men kom fort; Grauten kann svide; her
er heitt som i ... som paa den Staden der du trur at
eg skal brenne ein Gong." -- "Aa din -- . Kom og skriv!
Eg skal nok greide Grauten."

 -- Ja; no er det han som stend der burte og rører i
Gryta, og eg som sìt og riv meg i det Haare som eg
(mest) ikkje hev, og skal gjera ferdugt dette Breve. Det
var heitt der burte ved Gryta; men laga ei Spalte av
inginting er ikkje heller greidt; i Grunnen vilde eg heller
koke Grønagraud. Men no stend han der burte so stød
og stiv som eit Troll; tegjer som Steinen og berre ventar
og krev; og um eg gjer meg Ærend der burt og finn paa
eitkvart aa prata um, so berre rører han i Grauten og
minner meg um Kontrakti mi; "fær kje eg Spalta av deg,
so svider eg Grauten for deg!" -- og hit att lyt eg.

Naa ja! -- det skulde daa vera som baade hin og

SIDE: 44

den, um ein tjugeaars Bladmann ikkje skulde kunna
laga ei Spalte naar det kneip; her er ho, tenkjer eg!

A. G. 

Etterskrift av han Ivar: Me vart jamskjote,
Kar; for no er Grauten òg ferdug.

Skal eg fortelja heile Sanningi, so er det elles ikkje
fyrste Gongen eg hev koka Graut i Dag; eg totte gjerne
han Kroppen [fotnotemerke] kunde ha spandera lite Ros paa meg for
Middagslage eg heldt for han i Dag, eg. Han var so
matlaus at han visste kje si arme Raad; so fann han paa
det at me skulde ut og fiske; men eg skýna vel det var
Meiningi at han berre vilde entre seg nordigjenom til
Polen og sjaa um det fanst Matsaai der; -- og jamen
laga eg kje til Risengraut, Kar! Eg fann nokre Grýn
slengde nedi ei gamall Tobaksdaase; og so fann eg ei
Spìkjepylse som Musi berre hadde halv-eti, og ein gamall
Kakeskalk; ein halv Flatbraud-Leiv gav eg 'n endaa med
seg heimatt; -- han var hard, Leiven; men det var daa
den einaste eg hadde. Men sjaa alt dette hev han kje
nemnt det Slag um; han berre gjer Narr og snakkar um
at der ikkje er noko aa stela der burti; aa, eg veit nok
kven som stal eg, dersom der fanst aldri so lite! -- Men
det snakkar me kje um det. 
I. M. 

Etterskrift No. 2: Aa, ver kje vond, Gut; no skal
du faa Mat; og sidan Toddy so mykje du vil drikke.

A. G. 

Tredie Breve.

August 1887. 

 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

Ja mi Sæl vart eg avsett fraa Statsrevisjonen. Og det
var ikkje Christian Friele som gjorde det, men mine eigne
Stortingsbøndar -- med sine Prestar. Ja ja. Det er den
nye Fridomen, ser du. Fridomsmennane styrer; kva
skal me med Fridom daa?

Sùme segjer eg vart avsett for di at eg ikkje var kristeleg;

Fotnote: ): Garborg.

SIDE: 45

det er kje sant; eg var likso kristeleg no som
daa eg vart innsett. Andre segjer det var av di eg hev
gjevi ut "Mannfolk"; men det er ikkje heller sant; Hans
Jæger skreiv "Kristiania-Bohêmen", han; men enno er
han Stortingsreferent. [fotnotemerke] Nei; men eg hadde i seinare Tid
skrivi eitt og anna um Sverdrupstyre, og um Stortingsbøndane
med sine Prestar; skjellt for dei ikkje gav Kielland
Diktarløn; ylt for at dei lagde Forbòd paa "Albertine"
og daa alt dette var noko som eg etter Grunnlovi
hadde Rett til, -- so tok dei fraa meg Matbìten.

Som rimelegt var; kvi skulde dei kje det? Kvi skulde
dei tòla Kritik naar dei hadde Magti? Det er ikkje mange
Tyrannar dessmeir som tòler Kritik; so var det kje
ventande at Fridomsmennane skulde tòla 'n. Naar dei hadde
Magti!

Og den hadde dei. Eg stod aaleine paa Sjakkbrette.
Hadde korkje Bøndar eller Figurar til aa verja meg. Dei
kunde slaa meg trygt -- med Bonden sin. Og dei slo
meg.

Det gjekk stilt og fint som dei hadde tenkt. Ein kunde
tru, at naar ein norsk Borgar vart straffa med
"Embedsfortabelse"
for di at han hadde lìvt etter § 100 um Prentefridom,
so vilde dei fridomselskande Nordmennar bli fornærma;
 -- ja du hugsar kor me staaka i Kiellandssaki
og Albertinesaki. Men ingin vart fornærma. Den store
Fridomskjempa som i Kiellandssaki hadde vori so god
og djerv, tagde; eg høyrde kje til Hirden. Bohêmen
tagde; eg høyrde kje til Ringen. Mine gode Vènir i
Bladi tagde, eller halvtagde. Christian Friele skar Tennar
og lo. Oftedølane i sine Blad skreiv: "Forfatteren
av den svinske Bog 'Mannfolk' er fjernet fra sin Stilling
som Statsrevisor."

Eg hadde skrìvi Mannfolk; eg vilde innføre Fleirgifte.
Men no vilde det norske Folk hava Eingifte; og det frie
Ord vilde me hava i vaart frie Land, men ikkje for andre
enn deim som heldt paa Eingifte. Skulde § 100 gjelde
for ein Polygamist? Nei Død og Pine. Eg fekk liggje
paa mine Gjerningar; § 100 fekk sova i Guds Namn.

Fotnote: Vart avsett sidan. (Merknad 1890.)

SIDE: 46

 -- Dette forstod nok ikkje du, "Fedraheim"; for eg
tykkjest hugse at du var arg og gav vondt. Men det
kjem du til aa svide fyri. Eg, som hev lært, skal ut av
min dyre Visdom segja deg eit Ord; eg skal kviskre det
i Øyra paa deg so ingin høyrer det: d'er Magti som raar,
sa Gutten, dengde Katta.

Hev du høyrt det fyrr? Naa; dess verre for deg,
som ikkje hugsa det.

 -- Sant aa segja, Gut: eg er litt flat.

Seks-aatte av mine dyraste Aar hev eg sumla burt med
det verste Tull, for at desse Fridomsmennane kunde koma
til Magti. No, daa eg trudde at eg minst maatte vera
likso fri som fyrr til aa tenkje og tala, sèt dei meg paa
Dør, for di at eg hev lìvt etter § 100. Du kann gaa no,
Farr; ser du kje at me hev vunni? -- segjer Demokratane.

Tenk, tru paa Fridomsmennar. Hev du høyrt slikt?
Og tru paa Folke? Hev du høyrt slikt?

Folke vil kje ha Rett. Det fekk ikkje Rett heller.

Christian Friele fekk Rett. Og det fekk han, av di
han var ein gamall Podagrist som forstod Verdi.

Haldt Munnen din, "Fedraheim"! Tru som du vil; lìv
som du vil; men haldt Munn! Dette er Fridomen. Ein
Ting vil Folke takke deg fyri: at du læt det faa Fred til
aa vera under Pisken. Ein Ting vil det hengje deg fyri:
dersom du vil gjera det fritt.

Kva skal Bonden med Fridom? Han gjeng til Presten
og segjer: kjære, bind Hendar og Føtar paa meg, Far.
Kva skal Presten med Fridom? Han gjeng til Altare og
bøygjer seg for eit Stykke Tre: bind Tanke og Vilje paa
meg, Herre! Og Fetischen bind Presten, og Presten bind
Bonden, og Bonden bind Lovgjevaren og Lovgjevaren
bind oss alle; men i Løyndom spottar me vaare Band; i
Løyndom drikk me Vin og ligg med Kvinnfolk og segjer:
desse toskute Bøndane.

Dette er Fridomen, den sanne og høge Folkefridom.
Aa! kor eg forstend mine Uvenir no. Eg tek Hatten av

SIDE: 47

meg for Christian Friele som forstod Folke. Men mine
Venir bør upp i Verdi og hava Pengar og Magt; mine
Venir bør inn i Statsrevisjonen alle.

 -- Denne Visdomen var meg dyr; men du skal faa
han til gjevande, "Fedraheim", av di du var faavis og
forsvara Fridomen paa ein Dag, daa det ikkje var opportunt
aa forsvara Fridomen.

 -- At eg ikkje hev skrìvi fyrr? Ja du kann so segja.

Det var ikkje Stundine som skulde vante i Aar. Eg var
so fri ein Fant som Jordi kunde bera; ingin aa tena hadde
eg, og ingin aa faa Løn av. Eit lite Arbeid hadde eg lova
burt, men det skulde eg ikkje fortaka meg paa; eg hadde
fengi Pengane fyriaat. Det var nok so at eg gjekk og
maksla paa ei ny Bok -- ein Bonderoman fraa Vestlande;
ei Sogu um Fetischen som bind Presten og Presten
som bind Bonden -- ; men den hasta det kje heller med;
etter "Mannfolk" kunde det endaa vera eit Spursmaal
um eg fann Reidar til ho.

Eg var glad i Grunnen. Posten min skulde eg ikkje
sakne so lengi eg aatte ei Halvkrone; og so fri som no
hadde eg ikkje vori paa mange Aar. Det skulde vera
Herreliv aa gaa laus so lengi som tvo-tri Maanar.

Framtidstankane tyngde meg mindre enn du trur. Eg
var Ungkar og Spelemann og skulde vel alltid tena det
eg turvte til meg sjølv; det vart mine Kravshavarar som
fekk svide.

Men Verdi er ikkje som ein trur. Du kann drøyme
at du er fri som Ørn i Sky; men naar du vaknar sìt
du i Bure ditt like godt, og kann ikkje koma ut um du
drap deg.

Eg sat i Kolbotnen fantefri og fornøgd og gav all Verdi
ein god Dag; men daa eg skulde sjaa meg til, so var
det Bure eg sat i, her som ein annan Stad.

Pengesorgine tok til aa koma etterkvart; og so er det
desse Gjentesorgine ein Ungkar jamt skal hava aa dragast
med. Ja; for no, daa eg hev misst det meste av Haare

(Bok-)Reidar: Forleggjar.

SIDE: 48

mítt, og tri Jekslar, og dertil mitt gode Namn ... no
var det ei som tenkte at dette kunde vera noko aa gifte
seg med. Og daa eg etterpaa alt hadde misst Posten
min vart det reint gildt; ho kunde ha fylgt meg til Byfuten
med same.

Dei er so nervøse, desse Kvinnfolki: ho vilde vel demonstrere
mot Stortinge paa sin Maate. Men ... men ...

Naaja; so forstend du korleis det kann vera. Tankane
held seg paa sin Kant dei; og du kann tru eg hev skrìvi
Kolbotnbrev nok, um eg ikkje nettupp hev sendt deim til
"Fedraheimen".

Men no lid det so langt at eg snart skal til Byen att.
Og so fær eg ruske ihop eitkvart til deg au, for Skam
Skuld. Eg kjem ikkje ut i Dag kor som er; det er so
stuslegt med Vêre.

Dagen etter. 

Eg hev havt ein vond Dag.

Stod seint upp og hadde Hovdaverk. Vermde upp den
Kaffien som var att fraa igaar; aat ein Brødskalk hard
som Kork; innbilte meg at eg var mett; kveikte Pipa og
vilde gaa ut; so kom han Kristoffer med Posten.

 -- -- Ho gjeng der inne og lid vondt. Me hev vist
oss so òg so mange Gongir paa Gata. I Kristiania gjeng
Mennar og Kvende paa Gata saman so mykje dei vil;
men dersom ein og den same Karen gjeng tri Gongir
etter kvarandre i Lag med det eine og same Kvende, so
bør han helst lyse Festarmaal. Gjer han ikkje det, so er
det ho som fær svide; dei andre Damune tek til aa draga
Stakkane ihop um seg, naar dei møter henne paa eit Fortaag
eller i Teatre.

Kvinnfolki er endaa meir vonde mot kvarandre enn
me Karfolk. Me hatar kvarandre; dei vanvyrder kvarandre.
Me sputtar aat kvarandre; dei spyr av kvarandre.
Ingin veit kva Vanvyrdnad er som ikkje hev sétt tvo
Damur sjaa nedetter kvarandre naar dei andgjengst paa
Gata med kvar sin Herre under Armen.

"Isj, so kokett ho er. Isj; gjeng ho og fiskar etter

SIDE: 49

honom no? Vel unnt! Han kann alltid vera god nok.
Han er kje klokare; han kunde gjerne finne paa aa taka
henne. Jøss for ein Kjole. Undrast paa um han ser at
det berre er Halv-Ull?"

 -- Ho skriv at den og den gamle Véna ikkje helsar
paa henne lenger. Den og den hev sagt det og det. Der
og der hev dei rødt so og so. Ho bryr seg ikkje um aa
sjaa Folk lenger. Ho stengjer seg inne paa Kòte sitt
upp-i Professorbyen og les Brevi mine; ho kann so godt
vera dei andre forutan. Litegrand sjukleg er ho; men
det hev Inkje paa seg; det er det vanlege, berre noko
verre. Ho tykkjer eg skriv paa ein Maate som eg ikkje
burde; eg tek so reint i Miss av henne; men ho berre
gjeng og lengtar etter Brev likevel. Stundom vert ho
faavis; sèt seg til aa graate; i lange Ridir ... Det er
inginting ... Ho er i Grunnen berre so lykkeleg. O. s. fr.

Det vert tomt i Hovude mitt og tungt for Bringa.
Tankane stanar og sèt seg ned. Det kann ikkje nytte;
der er ingin Utveg; naar ein ikkje kann samle alle desse
luktande Smaadyr under Styvlehælen sin og traa deim
sund. Men Blode gjeng. Eg hatar gjenom alle Aarur;
gjenom Nerveveven frasar heite, hastige Sinneflagur, som
sloknar att under tunge Atterbaarur av Modløyse.

Inginting aa gjera. Inginting aa gjera. No hev eg ikkje
noko aa setja Hus med heller, -- um me skulde vilja
tenkje paa det. Og Gud veit um eg fær noko. Min
gamle Kjenning Bladstyraren baud meg 100 Kr. Maanaden
for fast Post; det er kje noko aa setja Hus paa.
Og Bladstræve vil taka meg heilt. Øyde mi Arbeidskraft;
tulle meg reint burt. Fara til Hunds for 100 Kr. Maanaden
... og endaa ikkje faa til aa gifte seg paa; -- 
jau-jau!

Eg lagar meg "Middag": Spìkjekjøt, Braud, ei halv Øl.
Røykjer; skriv Brev. Det lid paa Dagen. Eg fær ut og
drive ei Stund; er hugsjuk og leid; Luft kann turvast.
Det hev vori sturt og tungt heile Dagen. Utrivlegt; Himilen
full av flakkande Skyir som sanka og spreidde seg;
kvit Skoddehatt paa Trona. No sèt det seg meir og meir
til i Aust. Det er svart yvi Aasane; Skoddehatten paa

SIDE: 50

Trona hev vorti ein uhorveleg Skysekk som gøymer halve
Fjelle. Nordetter, mot Tynnset, svartnar det like eins.
Det er eit fælt, tungt kolblaatt-svart, som i Riftine millom
Skylagi skifter yvi i blaagrønt, ein underleg sjuk
Farge midt imillom havgrønt og flaskegrønt. I Nord og
Vest ljosare; jamt graatt; gul-dæmt her og der.

Ender og daa kjem det ein litin Vindstøyt; so er det
stillt att.

Eg gjeng upp Lidi og kjenner meg aaleine i Villmarki.
Det myrknar. Eg ser paa Klokka; kannhende lid det
lenger enn eg veit. Klokka hev stana. Det er som eg
ved dette vert endaa meir aaleine. Som eit Lik ligg
Klokka og tyngjer i Vestelùmma mi; eg er det einaste
bankande Hjarta i denne veksande Natti.

Det snikjer seg ei Kaldrædsle yvi meg. Eg tenkjer
paa henne, men kann ikkje tenkje i Samanheng. Tankane
vert fælne; rømer ifraa kvarandre og søkjer ihop att; driv
som Skyine deruppe; sprengjest; samlar seg i myrke,
tunge Flokar som kastar djupe Skuggar nedyvi Heilen
min.

Ender og daa kvekk eg upp av at det er so stilt. Eg
ser meg ikring og kjenner meg utrygg.

Sjøen der nede ligg graablank og tung som Bly. Eg
er rædd Lomen skal skrike burti Skólholmen; hans
Draugeskrik vilde skræme meg no. Kva er det eg er
rædd? -- Eg raar ikkje heiltupp med meg.

Austhimilen svartnar og svartnar; alle Skiftingar av
svart er der: ljost graasvart, tungt graasvart, likkisteblaasvart,
halvgrønt-blaasvart; eg saag aldri slikt. Men
fraa Nordvest stend det liksom ein Ljoske, ein uhugleg,
unatturleg Ljoske; det er ikkje Skin av Sol og ikkje av
Maane; det er som Himilen attum Skylage stod i Brand.
Slike Fargar var det i mine rædde Barndomsdraumar um
Domedag.

Burt-yvi Skogbotnen stend den gule Reinmosen og
glor underleg i denne Ljosken, dauvbleikt raudvori; det
er som Vaksljos-skin yvi Andlite paa eit Lik. Stutte,
harde Vindkast kjem; ruskar i Skogen; slepper att og er

Heile: Hjerne.

SIDE: 51

burte; det vert kyrkjestilt, stilt liksom Skogen stod og
heldt Pusten. Eg held Pusten sjølv, stanar, lyder; er det
noko? er her noko i Vente? -- Den gule Ljosken i Nord
aukar og legg eit underleg daudt Skin yvi alt. Austhimilen
blaasvartnar.

Noko Regn kjem dettande, hardt, kvasst; so er det
burte att. Og Skogen stend og lyder; og eg stend og
lyder: skal det hende noko? Kva er det? -- Ikkje eit
Blad rører seg. Ikkje ein Fugl ...

Eit fælt, braadt Vindkast kjem; ruskar i alle Tretoppar;
døyr. Eg ser uppi den gule Nordvesthimilen og vert fælin.
Snur; best aa koma heim att. Dette maa bli eit Vêr
som aldri hev vori fyrr.

Eg gjeng so fort som eg kann, men stilt, stilt liksom
rædd eg skal vekkje eitkvart. Gjeng og ventar; skvett:
no bryt det laust; no kjem det ... Lufti er mett av
Elektricitet; eg er tung og varm; Hjarta mitt pikkar som
i ein Fuglunge.

Midt nedi Lidi er eg komin; daa blenkjer det fram or
Himil og Jord -- blaakvasst, brennkvasst -- eit Hav av
Eld, blaagult, blaakvitt, Verdi full av Eld; eg stend der
blind og fortumla. Hjarta kvelver seg rundt uppe i Halsen
paa meg; fyrr eg fær samla meg att bryt Tora ut i ein
fæl Smell, ein skakande, ein Grunnsmell, so Jordkula liksom
gjev seg paa Aasen sin. Brake breider seg burt
gjenom alle Himlar, med Skrell og Skòt, i lange, skakande
Rullingar, i tvere, bratte Sprang; jagar skangrande
frametter Aasryggine med Smelling og Bròt mot Bergsidur
og Berghamrar og ramlande Atterslag fraa Hausar og
høge Fjell. So sturtar det ned, fossar, susar, sjoar med
Regn; Himilen slepper seg ned i braa Flaum, i vill,
skræmeleg Syndflod. Og laust gjeng det med Skimt i
Skimt og Smell i Smell; det er Ragnaròk; eg spring som
for Live.

Stengjer meg inne og kveikjer Ljos. Gjeng uroleg att
og fram, uviss um kvar eg helst bør vera um Tora skulde
slaa ned her. Det varer lengi. Eit Helvites Staak; Brak
i Brak, Rulling og Ramling; Lufti er full av Gudar og

SIDE: 52

Jøtnar som slæst, stangast med dundrande Horn og harde
Skallar; kastar etter kvarandre med Torekilar og brestande
Granitfjell.

Eg sìt og skjelv i mit Skinn som eit Skogdyr i Hola
si, men er glad likevel; for dette er veldigt. So skal det
vera; med Ofse og Ovrike; Gud mot Gud, Troll mot
Troll; like godt kven som vinn eller taper. Og det
trafsar og treskjer med Regn; kannhende det er gode
Gydjur og Gygrir som vil tryggje Verdi mot aa taka
Eld.

Endeleg dreg Uvêre seg burt. Sistpaa høyrer eg berre
som ei døyande Rulting langt burte i dei burtlengste
Nutane inn-yvi mot Sverig.

Regne held paa. Men Lufti er lettare. Eg gjer upp
Varme paa Gruva; kveikjer eit Ljos til; drikk eit Glas
Kognak; tek til aa faa Mod. Jøss for Smaatull det er,
alt det me gjeng og syter og harmar oss fyri her ned i
Dalane! Ein Statsrevisorpost! Litegrand Folkesnakk! -- 
Berre Magtine uppi Lufti tek seg ein Dans er det gløymt.
Fred vere med min Ettermann Klokkaren! Fred vere med
den Kristiania Dygd! Herregud, lat dei snakke; dei treng
um det. Ein skal elske sin Næste, stend det; skulde me
ikkje unne desse matleide Stakkarsting der inne so mykje
som ein litin Skandale til aa kose seg med?

Men ute i Skogen susar det langt og tungt, av Regn
og Vind, av Bekkir og Bar, som ei Verdenssorg.

Ja denne Skogsusen. Denne lange, ævuge Tone av
Tre som svingar i Vinden; av Bekkir som aldri vert
trøytte; av Einundfossen i sitt myrke Djuv; av Høgfjellsvinden
upp-um Toppane paa einslege Tindar som sting
seg upp i Himilen og spýrr, kva dei skal staa her for i
dei lange Verdsens Tidir!

Jamt naar eg sìt her aaleine i Stogo mi, og det lid
paa Natti, og det sloknar paa Gruva, og ute regner det
og blæs og er myrkt og sturt, og den vaate Vinden gjeng
tung gjenom Lidom, -- daa kjem det rædde Tankar yvi

Ovrike: "Voldsomhed"

SIDE: 53

meg; eg ventar aa sjaa Synir: bleike Andlit stirer inn
gjenom Ruta, med langt vaatt Haar ned etter likbleike
Vangar; Draugar og Skrymt; Far min som eg ser um
Nætane i urolege Draumar; Gjenta mi som kanskje i
denne Stundi ligg i Fjorden og døyr, trøytt av aa gaa og
traakke millom alt dette Kryp som sulkar henne til med
Augo fulle av liderleg Dygd og Munnar fulle av Søyle
... Og eg høyrer Læte og Ljod rundt Stogo mi; tunge
Stìg som stanar og gjeng; smaae flakkande Rop som kjem
burt; og stundom gjenom Skogsus og Bekkjedur syngjande
Røystir som stig og sterknar og døyvest, og Graat, Kvinnegraat,
Barnegraat, rædd, skræmd, kvævd Graat som døyr;
lange forvillande Tonar, Visetonar, Gravsalmetonar som
Vinden ber att og fram og eg veit kje kvar dei kjem
fraa. Eg vert fælin; skundar meg i Seng og snur meg
til Veggen; breider meg godt ned.

Kolbotnen stend paa same Staden som ifjor. Savalen
bugtar seg blaa og blank millom Øyar og Skog-nes ut-yvi
og ut-yvi som daa. Tronfjell stig barmbreidt og akselsterkt
ende upp i Sky som daa, sveipt i blaa Luft som i
eit Stykke Himil. Der er slik Trygd i det. Hende alt
som hende vil; her uppe er Verdi den same.

Og aldri hev Lidi vori fagrare enn no etter alt dette
Regne. Ho er so frisk at det er eit Bad berre aa sjaa
ho. Og so reinvaska og kvit som Mosen stend. Der er
ingin Blom i Verdi so fager som denne blomlause Reinmosen.
Tak upp slik ein litin Dusk og sjaa vel paa han;
du skal aldri ha sétt slikt. Det er som eit ørlite fint Tre
med mange hundrad Greinir slyngde i kvarandre; det
finaste Filigransarbeid; vidunderlegt. Og so Fargane. Lint
rjomegult med ein uendelig lett Tone av ungt grasgrønt,
eller med ei mjuk Skifting i mosebrunt; djupt graafiolett
med Tonar burtimot blaatt, stundom meir imot raudt.
Men kjem du uppi Myri, so stend Molteblomen der, festleg
og kvit millom saftgrøne Blokkur.

Svart Furu og ljos Bjørk vekslar uppetter Lidi; det er
gamle, stive Ungkarar og unge mjuke Møyar som stend

SIDE: 54

og ser paa kvarandre og finn ut at det er best aa lìva
kvar for seg. So forvaagar ein seg ikkje.

Og Hubroen sìt svart og tagall og frys uppi Furugreinerne
og held med deim. Hu, hu; best aa vera
aaleine. Daa kann ein sitja paa ei Grein og glo, og
undrast paa Folk, og vera Visdomsfugl. Hu, hu. Aldri
kann du sjaa noko so einslegt og syrgjelegt som denne
svarte, stille Fuglen. Endaa naar han flyg er det som
han var rædd; han flyg utan Ljod, kvævt og stilt som ei
Skinnvengje.

 -- Vesle Katt-Ula er der meir Liv i. Gjeng eg i
Kveldingi paa Sætervegen her uppi Lidi, so kann ho koma
hoppande ned paa ein Greinstubb beint imot meg; lett og
kvìk og snøgg kjem ho hoppande, heilt ned mot Hatten
min, so nære at eg mest kunde naa henne med Handi;
med livlege snøgge Kattungefaktir sèt ho seg til aa studere
meg. Ho ser og ho ser; skygner og ser; stirer og
snur seg og spýrr og undrast -- : nei men i Jøssu Namn,
kva kann dette vera for ein; kva vondt hev han gjort,
som gjeng her i svarte Skogen aaleine?

Det er ei Drøsekolle fraa Bygdine, dette; ho hev det
so ant, og Kjeften gjeng. Men Hubroen er Nidaren fraa
Byen. Roleg og vyrdeleg sit han i Kroken sin og segjer
ikkje meir enn han veit; eller han flyg fraa Krok til
Krok og orsakar Folk, meiner og talar vel um alt og tek
alt i den beste Meining. Det vert fortalt so mykje,
segjer han; men me skal ikkje tru det. Aa nei; me skal
ikkje det. Dei lyg no alltid Helvti. Det er visst bra
Folk baade han og ho. Ja henne hev eg ikkje høyrt noko
um endeleg, korkje vondt eller godt, so Gud veit. Men
Herregud, um no so var; kva skìl det oss? Kann ikkje
dei lìva som dei vil; sakar det oss kva dei tek seg fyri?
Elles var det vel best for deim, um dei gifte seg no
snart; hm. -- 

Storfuglane mine hev eg ikkje sétt i Aar; er det nokon
som hev vori ute og skoti deim skal han faa med meg
aa gjera. Det smell ender og Gong inni Fjelle um Dagen,
so ein kann tru kva ein vil; Folk hev det i seg fraa den
Tidi dei var Fe, at inkje noko fagert skal faa lìva. Drepa

SIDE: 55

ut, drepa ut; livlause Skogar og fiskelause Sjøar; etterkvart
maa Skogen òg døy, so berre svarte Heidi er att;
daa fyrst er Kongen yvi Skapningen nøgd med sitt
Arbeid. -- 

 -- Det hev, som du forstend, vori graaruski med
Vêre i Sùmar, Regn og smaakaldt jamt og samt; men
stundom er her klaart; og daa er her klaarare enn andre
Stadir i Verdi. Daa kliv eg uppaa Husmøne mitt og
stirer paa Rundane.

2. Husliv.

Fyrste Brev.

Kolbotnen, Januar 1888. 

Gode "Fedraheim".

Ja; no er eg flutt tilfjells for Aalvor.

Og du er komin etter! -- Velkomin til Tynnset, fær
eg segja; og godt Nyaar! Maatte du trivast her. Maatte
du vekse og feitne. Maatte dine gamle Venir vera trufaste
mot deg; og gjev du fekk mange nye Kjærastar paa
det nye Aare!

No lyt du sjaa innum paa Kolbotnen òg, naar du fær
so og driv. Eg ser nok du kallar Huse mitt for Legdestogu
og meg for Husmann; men er du den du hev vori,
so ser du nok innum lell.

Eg hev kje noko aa bjode paa; det er kje for det. Jolebrennevine
er uppdrukki; og vil du hava deg ein Røyk,
maa du sjølv halde deg Pipe og Tobak. Men ein Kopp
Husmannskaffi kann du faa, um du vil tekkjast med det;
og so skal me spela Whist med Blindemann; og innimillom
skal me baktala vaare Venir og leike Ulveleiken med
Sjapa.

Og so skal du aldri ha sétt so vent som det er her
no! Sùmaren, stakkar, er reint graa han, reint armodsleg,
mot all den Glans me no lìver i. Det er som dette

SIDE: 56

breide, rolege Lands-Lage her treng Vinterglimen yvi seg
til aa faa sin rette Storleik.

Ja for Lands-Lage er ikkje mykje skiftande. Det er
kje Vestlandsfjell med Braastup og himlende ville Tindar;
allting er jamt og rundt og stødt og godt underbygt. Det
hev aldri Hast; skvett aldri til med braae Tiltak eller
store Sprang; Østerdalen er som Østerdølen: "me fær no
sjaa daa!"

Men smaatt som det gjeng veks Lande seg stort med
Tidi. Aas byggjer seg upp yvi Aas og Vord yvi Vord; er
der so til Slutt eit godt breidt Grunnlag som ser ut til
aa kunna staa ei Stund, so kanskje tek det til aa mùna
seg upp i Høgdi. Og langt, langt inn til Fjells kann det
so hende det vinn seg upp. Der er Høïr og Høgdir som
kunde bera Himilen i si rolege Kraft; og finn det daa
paa aa kvesse seg til Tind, so vert det Tindar som kjem
i Geografien.

Yvi all denne storlagde Ro breider Snøen seg fast og
fin, so Høgdir og Kvelvar og lange Sjøar er som hogne
og skorne i Marmor. Og yvi desse Marmorviddir gjeng
Soli og Maanen og alle glitrande og knitrande Stjernebilæte
med tusundskiftande Glans. Glans av Eld og
Glans av Gull, og skjelvande blaatt Stjerne-Skimmer; og
so Glans og Glim i alle dei finaste Skiftingar og
Millombrøyte,
so du veit korkje Likning eller Namn.

Men burt-yvi den maanekvite Botnen stend Skogen
svart og trollsk. Han breider seg i vide Moar og tøygjer
seg frametter Aasane i lange grésne Lidir som eit stridt,
stivt Skjegg, kvilsprengd og uhorveleg.

Idag er det graatt. Fin turr Snø seller seg ned fraa
eit lett Skyslør som dreg seg yvi all Himilen, men som
det her og der ljosnar i, so me kann vente Sol i Dag
au. Fin Snø drysjande lett og stilt ned gjenom graa Luft
er festlegt; mot dei svarte Furune utanfor Glase vert
det som ein Draum aa sjaa, -- ein florlett, kvervande
Morgondraum.

SIDE: 57

Lufti er so mjuk liksom; ein ser burt-yvi Aasane og
tenkjer paa Linnvêr.

Alt Folk trur me maa frjose ihel her; men nei; de
vert ikkje so snart kvitt oss. Det kann vera Kuldegradir
nok; men so rein er Lufti at ein kjenner deim ikkje.
Berre i sjølve Joli var det kaldt her; men daa var det òg
so det knistra og knaka i Veggjom. Stakk ein Hovude
ut gjenom Døri vart ein kvit baade paa Haar og Skjegg,
graakvit som Jolelufti.

Eg gløymer aldri den fyrste Joledagsmorgonon her;
daa var det kje naadigt. Korkje Kjeringi eller eg hadde
Hug til aa staa upp; me drog Skinnfelden upp-yvi dei
kalde Nasetippane og ynskte me kunde sova æveleg. Ho
Sjapa laag innunder Sengi og aat paa Filtskorne til
Kjeringi; eg skreik og skjellte, og Kjeringi lokka; men
Sjapa heldt paa med sitt ho, gnog og gnog til dess eg
vart vond; so gløymde eg Kalden og flaug upp; inn
under Sengi; fekk Sjapa i Nakken; dengde ho; flaug so
paa Døri og hivde ho ut ... eit kvitt Gov stod inn mot
meg gjenom Dørgape. Eg berga meg aat Sengi; so tek
Sjapa til aa kvinke og jamre seg utanfor Døri; ho vil inn
att. Men neigu um eg rikkar meg! -- Vov ... vovvv
... vovvv ..., kvinkar Sjapa; eg gjer tjukke Øyro.
Vovv ... vovv ... vovvv ... Fanden til Dyr! -- ikkje
Fred aa faa paa ein heilag Jolemorgo heller. Sistpaa vil
Hulda upp; daa maa eg i Veg, veit du. Men Juling skal
ho hava, det Asen! (Sjapa; berre Sjapa.) Eg riv upp
Døri; kom no, skal du faa! Men Sjapa forstend meg;
ho skvett undan, -- og langt ut-i Skogen. "Naah! so
skal du faa gaa der til Domedag!" kvæser eg og krabbar
upp-i Sengi att. Sjapa til aa klore paa Døri og kvinke
og smaagøy: vovv ... vovvv ... vov ...! "Statt du
der til du frys ihel! det skal vera meg ei sann Glede!"
Eg skjer Tennar der eg ligg; "kvi kom ho kje daa Døri
var uppe!" -- Vovv -- vovv -- vovv -- vovvv ...
"Gakk til Bloksberg." -- Vovv -- vovv -- vovv -- vovv
... "Asen! Ubeist!" eg flyg upp og til Døri att, brennsinna:
"naah! kom, Asen! kom no daa, Stakkaren! kom, Sjapa!
kom, Bisken!" -- eg gjer meg so blid i Mæle som eg

SIDE: 58

kann; for eg ser ho trur meg ikkje. "Ja daa; kom no,
Bisken; kom no daa; -- Satan der du er;" Sjapa rømer
berre ho ser meg. "Ja so skal du frjose ihel! -- so
sant eg er Mann i mitt Hus!" -- Hoppande av Kalde
rømer eg aat Sengi. Sjapa paa Døri att, jamrande og
kvinkrande. "Nei no fær eg prøve," segjer ho Hulda;
"Sjapa er rædd deg." -- "Aa lat 'a staa." Nei; Hulda
krabbar upp; kulsar og hustrar; fær Døri upp; "kom no,
Bisken!" Sjapa inn som ei Pil, ein Rakett ... Kjeringi
aat Sengi att. "Huff! -- huh!! Nei, i Dag fær me
liggje yvi!"

Ei Stund etter høyrer me tunge Stìg som knakar ut-i
Snøen. Det tek i Døri; han Ola stig inn, kvit av Rim,
med Isjoklar i Skjegge. "Goddag," segjer han; "og gledeleg
Jol." -- "Aa Takk. Deg det same, Ola." -- "Naa;
de er i Live, ser eg?" -- "Aa, so vidt." -- "Ja det er
kaldvori i Dag." -- "Varmt er det ikkje!" -- "Nei; det
er kje det. Det er ... reint ... ein stygg Kalde i
Dag, ja. Og so tenkte eg, eg skulde sjaa hit ... um
det kunde vera noko travalegt kanskje aa faa det varmt
for Dykk i Dag." -- "Ja vil du gjera Varme upp aat
oss, Ola, so skal du ha Takk!" -- "Aa ja; du veit det
lyt fell' bi ei Raad med det, sj'u!" Han Ola gjer upp
Varme; me ligg og ser paa. So ber han inn Fangan
etter Fangan med Ved, klinkande Bjørk, og legg paa
Elden; sistpaa er det eit stort, brakande Baal som ein
kunde brenne ein Fritenkjar paa. Og so gjeng han. "De
fær berre lìva so væl no daa," segjer han.

Ei Stund etter er det so vidt at me vaagar oss upp.
Alt som finst i Hytta er frosi, Vatne i Bytta, Mjølki i
Fate; Vindauga er berre Is; Dagsljose vinn seg kje inn;
me kveikjer Lampa. Etter Kaffien tuller me oss inn det
beste me kann og sèt oss til aa spela 101; men me maa
slutte att; me frys so paa Føtane.

Det er elles ikkje kaldt enno; ut mot Vaaren er det
verre, segjer Folk. Daa skal det vera harskt her sùme
Tidir. No klarer me oss til vanlegt godt. Han Ola hev
vori snild og laant oss Komfyren sin; og endaa denne

SIDE: 59

Komfyren ikkje er stort større enn eit Strykejarn, so gjer
han god Nytte saman med Peis-Elden.

Nei; det er ikkje kaldt. Sjølve Bekken held seg opin;
det er elles Uppkomevatn. Undrast paa kva Byfolk vilde
gjeva meg for den Bekken, naar Vatsrøyrar og Kranar
frys for dei der inne, og dei gjeng og steller og tiner og
smaabannar og ikkje kann faa Vatn til Morgonkaffien? -- 
Men no kann dei hava det so godt.

Eg kom til aa tenkje paa Bekken, av di Kjeringi kom
og jaga meg ut etter ei Vatsbytte. Du veit kóss dei er,
desse Kvinnfolki; eg maatte i Vegen, eg. Det er nok det
som er mitt Yrkje no: aa bera Ved og Vatn aat Kjeringi;
 -- ja; og so er eg Uppassar for Sjapa. Kvar Gong ho
segjer "vov!" maa eg vera til Svars; eg kunde gjerne
kalle meg "Kammertjener" hjaa denne "Høihed". So du
maa kje tru eg hev maklege Dagar just; det er berre so
vidt eg fær Stundir aa skrive jamvel til deg. [fotnotemerke] 

 -- -- Var det kje det eg sa! Der er Soli. Stor og
bleik kavar ho seg fram gjenom Graaleiken med døyvd
Glans; og der! -- der er alt det fyrste Stykke blaa
Himil.

Aa ja; me likar oss best naar det lettar upp, veit du.

Daa er det Luft daa, tindrande rein, klingrande frostklaar;
og Soli bryt Ljose sitt gjenom dette Krystalhave i
alle dei endelaust skiftande Litir fraa døyvt morgonblaatt
til um Kvelden gloende raudt.

Ja; for her ved Savalen hev me Sol. Ned i Dalen,
ei halv Mil herifraa, er det heile seks Vikur dei ikkje
ser ho; men her er det anna Slag; her er ho jamvel
uppe tvo Gongir um Dagen.

Og det fær ho Stunder til, endaa ho held baade sein

Fotnote: Her stend det i Kanten med Blyant.
"Aa jau; du maa tru han hev det stridt! Er det kje rart med
denne Mannen; han kann elles vera for det han er; men berre
han fær Pen i Hand, so er han kje eit sant Ord i ham.

H." 
(Merknad av Setjaren.) 

SIDE: 60

Morgon og tidleg Kveld. So sein Morgon held ho, at no
i Joletidir hev jamvel eg stundom vori uppe fyre henne.
Det er berre eit Par Dagar sidan eg var uppe um Morgonen
og saag etter Soli, men fann ikkje anna enn ein ut-rangla
Morgonmaane, som var kje stort likare enn ein vanleg
Kristianiamaane aa sjaa til. Ja og so den høge graae
Morgonlufti daa, med her og der ei sloknande Stjerne.

Ein maa gjeva Tòl ut til Klokka tie eller so, vil ein
sjaa Soli paa Kolbotnen. Daa tek det til aa kveikje seg
att-i Aaskanten burtum Sjøen ut-imot Trona; fin ljos
Morgonrode ligg og gløder og gløder mot skir, blaa Snø,
til dess det kveikjer seg upp i bleik Gullglans og straalar
fram yvi Himilen og ut gjenom Verdi at no er det Dag!
Og Dagen strøymer fram gjenom Dalar og Djuv; og det
vaknar vest i Rundom. Daa er det so friskt at daude
kunde vakne; og Snøen paa Høgdine glimar i raudt.

So arbeider Soli seg upp yvi Bergryggen med den eine
Kanten. Vinn seg smaatt um Senn upp med heile Skìva.
Glid fram yvi Lomsjødalsskare vinterkald og stor. Laagt
sigler ho fram yvi Aasane.

Og Himilen lyfter seg frostblaa og høg; det er so klaart
at ein ser Furugreinir teikne seg filigranfint paa den
luftblaae Grunnen milelangt burte. Og Aasar og Fjell
stig fram i den snø-ljose Dagen som modellera, i alle
sine fulle breide Formir og i alle sine fine faste Drag;
det er ikkje Flatur lenger; alt er Lìkam, Runding, Plastik;
det er kvite veldige Gudekunstverk meisla for
Ævords Tidir.

Der uppe paa skinande Marmorhøgdir, under høg Himil,
i dette Hav av Blaatt og Soltindring, leikar kvite
Aandir i Dans som ingin ser. Det er fredlyst og fredstilt.
Helg yvi Viddine. Høgtidsfred.

Rundane blaanar nede i Vest, snøklædde fraa Toppen
til Foten. Du stirer paa deim til du gløymer deg sjølv.
Det er Lande austanfor Sol og vestanfor Maane; der flakkar
Eventyrprinsen um og skyt Sylv-Endar, drøymande um
den fagre svikefulle Møy i dei jordiske Dalar.

 -- Men naar Soli kjem so langt som eit Stykke vest
av Professor Guldberg, so er der ein Aas som er henne

SIDE: 61

for høg, og som ho ikkje kann faa under seg. Der smetter
ho seg daa attum; og so hev me Dag utan Sol i Kolbotnen.

Naar ho kjem fram att andre Gongen er ho kveldsvevnug
og raudøygd. Glyrer daudt og kaldt; er ikkje
med lenger. Og det legg seg som ein raud Skugge yver
Snø og Skog.

Men i den Stundi ho gladar held ho ei straalande Høgtid.
Ho logar upp so Luft og Skyir vert Eld; Blod og
Eld; Purpur; og Elden sloknar av til Gull; og Gulle
raudnar og vert Kopar; men Koparen døyvest og vert
Bronse, og Bronsen ljosnar av i Violett eller Sylv. Det
er Glans etter Glans, Gliming yvi Gliming, i Fyrstningi
skinande sterk, men dimmare og finare for kvar Skifting;
sistpaa dovnar alt av i fine, kalde Blaalitir som gjeng
yvi i veike Skiftingar av graablaatt og graatt; og so er
det Natti.

Her ein Dagen var Kjeringi og eg som vanleg ute og
gjekk. Inntulla i alt det me aatte av Klæde arbeidde me
oss ut yvi Sjøen paa Ski, som tvo svarte Smaa-Troll paa
ein Isbré; Sjapa tvinta og trilta ikring oss i Snøen som
eit glinsande mjukt svart Silkenøste. Daa me kom glidande
heimatt gjenom Sunde nordanum Holmen, glada
Soli. Der ute i Vest, yvi dei sylvblaae Rundane, kveikte
ho ein Allheimsbrand. Lengst nede eit Lag med skinande
Grønt som eit glimande Metalskjold; yvi det grøne, og
ikring det, Lag yvi Lag med straalande raudt, fraa blodmyrk
Purpureld lengst nede gjenom linnare og linnare
Gliming upp-etter, til dess heile det forunderlege Fargeeventyr
toppa seg av og folna burt i skjelvande fine Lilla-Litir
og Violett-skimmer; rundt om alt dette ei tett Rand
av myrk, jønnblaa Himil. Me gjekk og stirde paa Syne
og kunde mest ikkje tru paa dei. "Den som var Maalar!"
segjer ho Hulda. "Ingen kann maale slikt," meiner eg.
"Nei; og um ein kunde, vilde ingin tru det." "Dei vilde
segja det var usant." -- "Dei vilde segja det var Galskap."
 -- "Slikt hev ingin sétt paa denne Jord, vilde dei
segja." -- "Og det er sant. Stakkars Folk, som gjeng
der nede i berre Graatt og aldri fær sjaa slikt. Nei, men

SIDE: 62

hev du sétt -- ? Kva skal ein likne det med? kva skal
ein kalle det?"

"Me skal halde vaar Munn," segjer eg. "Dersom Shakespeare
sat her i Aar etter Aar og saag paa det og vreid
Heilen sin som ei vaat Fille til aa finne Samanlikningar
og Ord ... han vilde til Slutt kaste Pennen og gaa heim
og drikke seg full." -- "Og endaa er det som det minnte
meg um noko ... noko som eg hev sétt eller tenkt meg
..." -- "Kanskje minner det oss um den Verdi der me
ynskjer aa høyre heime. Eg maa tenkje paa noko eg
drøymde ihop daa eg var litin. Gud Faders Høgaltar i
Himilrike tenkte eg meg soleis paa Lag." -- 

Me strævar upp Bakken og heim. Og alt sig burt i
kveldblaae Skuggar.

Ja eg røder um ho Hulda eg, og "Kjeringi mi"; du
hev vel høyrt gjeti at eg er gift?

Det var no òg eit Paafund.

Men det var det, ser du, at eg skulde til Fjells. Eg
fann ut at der ikkje var meir enn ein Stad i Lande der
eg kunde bu; Kristiania var for fælt; Smaabyane var endaa
verre; heime paa Jæren var der for tjukt av Oftedøl -- 
"Kaninar", som de kallar dei no; eg maatte til Kolbotnen.
Der hadde eg daa liksom Gard au.

Men den som skal ha Gard maa dertil ha Kjering; og
so snakka eg med ho Hulda um det; me var no eit
Grand kjende fraa fyrr av au me. Ho var ikkje noko
sers um det i Fyrstningi. Men eg lokka for henne og
kytte og smaalaug; og sistpaa nemnde eg Sjapa. "Du fær
kje anna aa gjera enn passe Sjapa!" -- det maatte hjelpe.
Det visste eg; for slik som desse Gjentune fór og flaug
etter Sjapa der inne -- Bikkjekvalpen du veit -- , det var
meiningslaust reint. Og so snart Sjapa var nemnd, saag
eg strakst at ho Hulda tok til aa tenkje paa Tingen.
"Mja -- ," sa ho og drog fælt paa det; "du segjer kanskje
noko lell, du." -- "Men fyrst maatte eg vìta kva du
kann," sa eg; eg vart kry no, daa eg forstod at eg hadde
Gjentelykke. "Ja det kann du alltid faa vìta," svara ho;
"eg kann laga fjortan Kjøtkakur av den Deigen som andre

SIDE: 63

berre fær sju av." -- "Kann du det?" spurde eg. -- 
"Ja det kann eg," svara ho. -- "Ja daa ser eg at du
høver aat meg," sa eg; "det var nettupp slik ei Kjering
eg skulde ha, ser du. Det kunde falle seg fælt godt
mang ein Gong upp-i Kolbotnen ... ja der er Mat nok,
veit du! det hev aldri vanta Mat i Kolbotnen. Men likevel,
ser du -- . Ja slær du til daa?" -- "Eg frys vel
ihel der uppe?" spurde ho. "Nei; du skal faa døy av
gode Dagar," kytte eg; "og elles veit du at Dauden skal
ei Orsak hava." -- "Ja det var eit sant Ord," sa ho;
og so gjekk me til Byfuten.

Men daa eg so ein Dag her uppe bad henne laga
fjortan Kjøtkakur av Deigen til sju ............
................................................

Aa me toskute, toskute Mannfolk! [fotnotemerke] 

 -- Det var ein graasur Dag, Bryllaupsdagen vaar; ein
Kristiania Desemberdag av rette Slage. Eg budde i eit
gamalt Trehus upp-i Pilestræte, i tvo smaae myrke Kòt;
der gjekk fraa Morgonen av Brur og Brudgom og pakka
Kuffertar. Klokka tolv kom Markus Olivarius Markussen
og ein til; so læste me Døri og gjekk. Kristiania laag
og kava i Desemberskodda og hadde ingin Draum um, at
noko stort skulde hende.

Brur og Brudgom i Kvardagsklæde og tvo Mann til
stig inn paa Kantore hjaa Byfuten. Ein litin Kantorist
kjem: "hva ønsker De?" -- "Tak ... denne Dame
og jeg vilde gjerne bli viet." -- "Vers' god; vil De gaa
der ind ... saa kommer Byfogden." -- "Tak."

Ein halv Time etter gjekk me ut att same Vegen, og
hadde no Brev paa at me var gifte. Og det er Breve
det stend paa, veit du. Fyrr hadde me vori syndige; no
var me reine som Gull. Og det hadde ikkje kosta meir
enn 5 Kronur og 36 Øre. Avlaate var so billegt at me totte
me hadde Raad til aa gaa til Gravesen og faa oss Middag.

Dit gjekk me, heile Bryllaups-Lage, og aat vaar Middag

Fotnote: Blyantsmerknad i Kanten:
"Ja er det kje det eg segjer! Verre Ljugarfant -- -- isj!

H." 
Setjaren.) 

SIDE: 64

millom dei andre Middagsgjestine. Me tok ein Dram
til Maten og rødde um laust og fast; millom anna fekk
me Mark Oliv til aa fortelja meg, kva Ægtefolk hev aa
gjera naar dei vil fraa kvarandre att. "Den beste Raad
for Folk som vil fraa kvarandre er Utruskap," lo Mark
Oliv; og me lo alle.

Daa Middagen var fraa-seg-gjord gjekk Brur og Brudgom
heim i Pilestræte att og pakka Kuffertar.

Klokka nie næste Morgonen var me med alle vaare
Tølur umbord paa Toge som skulde til Øysterdalen. Det
ringde og peip; Døri vart stengd; me gjorde lang Nase
til Kristiania og sa "Bæ!" -- og i Veg bar det.

Farvel, du dygdesure,
du dygdearme By!
Me dreg tilfjells og byggjer oss
eit Reir uppunder Sky.

Me dreg tilfjells og byggjer oss
eit Reir uppunder Sky;
Farvel, du dygdearme,
du dygdesure By!

Femte Desember. Isande Vind. Himilen tung av blaae
Snøskyir.

Me køyrer upp Isen paa Glaama inntulla i Pelsar og
Sjal; Kjeringi i Sledesæte med Sjapa paa Fange; eg frami
Dumpen; fyri oss Skjuss-karen med Kuffertlasse. Ut paa
Ettermiddagen er me framme.

Kolbotn-Stogo sting seg fram or Snøen som ei stor Tuve
og ser jammerleg ut. Me stig inn; det er kaldt som i
ein Iskjellar. I Gruva ei liti Snøfonn.

Det gjeld aa faa Varme. Eg hiver Pelsen og ber inn
Ved. Men Veden er raa. Eg ligg i Gruva og pustar og
blæs ei Stund, men kjem ingin Veg. Det berre kokar og
sjoar i dei raae Vedskidine.

Me hev fengi sett upp ein Komfyr til Vinterbruk;
Hulda ligg paa Kne og strævar med aa faa det til aa
brenne i den. Men han dreg ikkje. Stend berre og

SIDE: 65

røykjer gjenom alle Ringar og Opningar; Kjeringi fær
Augo og Lungur fulle av Røyk; upp med Døri.

So kjem han Ola og ho Anne og hjelper oss. Han
Ola fær det til aa brenne paa Aaren; men Komfyren er
det inkje Raad med. Der er for lite Drag; Veden er for
raa, og Komfyren er for kunstig. Der er Steike-Omn i
han; og Røyken maa gaa i ein Ring rundt um den, fyrr
han naar Pipa; men han vinn ikkje rundt, berre eimar
ut gjenom alle Ringar og Opningar. Me fær hjelpe oss
med Gruva so lengi. Elden ut or Komfyren; upp med
Vindauga; me held paa aa kovne av Røyk. Hulda hev
teki Skinnpelsen av seg, men maa faa han paa seg att.
Me drikk Konjak og bankar Flogur. Han Ola trøyster
oss med, at det lyt fell' bi likare naar det bir meir upplett
Vêr. "Aa ja; du kann vita det blir likare," segjer
ho Hulda.

Han Ola ber inn Vatn, og ho Anne fær Kaffikjêlen paa.
Me tek til aa opne Kuffertar og Kassur; snart ser Stoga
ut som ei Pakkbu. Det myrknar; me fær Lampa upp
og kveikjer Ljos. Han Ola steller med Varmen. Det vil
berre slokne for han; og kvar Gong det kjem eit Vindkast
slær Røyken inn. Døri maa upp rett som det er;
heile Vinteren inn; -- "frisk Luft kann me daa hava
her!" -- Endeleg er Kaffien ferdug. Me stend i Pelsarne
vaare og drikk, med blaaraude Hendar, trampande med
Føtane. "Aa ja; men det bir fell' likare snart." -- "Ja
du kann vìta det blir likare." Han Ola og ho Anne gjeng;
so er me aaleine.

Det vert Kveld. Det meste av Tye vaart stend paa
Auma; me kunde kje faa det med oss i Dag; no vantar
me mange Ting. Men verst er det med Sengklæde; det
som heng att her fraa i Sùmar er for lite. "Naa; me
fær brùka Pelsane." -- "Aa ja; me hev alltid Klæde
nok." Ho Hulda reider upp og fyller Sengi med alle dei
Klædefillur ho kann finne. "Det greider seg nok." -- 
"Ja det skal nok greide seg." -- "Og so er me tvo, veit
du!" -- Eg ligg burti Gruva og blæs; det kokar og sjoar i
den raae Veden. Og rett som det er slær Røyken inn

SIDE: 66

eg driv meg burt. Me gjeng og steller i full Vinterbunad.
Sjapa flyg ut og inn og gøyr paa Skogen.

Endeleg kjem me so langt at me kann eta til Kvelds:
kald Nistemat og halvvarm Te. So kryp me ihop ikring
Gruva og drikk Toddy. "Velkomi heim daa, du!" -- "Velkomin
heim!" -- "Det bi fell' likare." -- "Aa ja, du
kann vìta det blir likare." -- "Me skal nok faa det koselegt
her, naar me fær det i Stand." -- "Ja; me fær
byggje Skorsteinen eit Par Fot høgare, so det blir meir
Drag i han ..." -- "Og stelle paa Komfyrpipa, so ho
kjem til aa gaa meir rett upp ..." -- "Og faa heim
noko Turrved ..." -- "Aa ja; det skal nok bli bra."
 -- "Aa ja daa. Og tenk so godt: aa faa vera so reint
for oss sjølve!" -- "Ingin aa bry seg um; ingin som er
i Vegen ..." -- "Aa ja; og so vera tvo um alt!" -- -- 

Toddyen vert kald. Me drikk han ut i eit Drag og
krabbar i Seng, halvt paaklædde. "Det er det gode at
me er tvo." -- "Ja." Me dreg oss tett inntil kvarandre.
 -- "Det er verst for Sjapa, stakkar." -- "Aa, frys ho,
so hoppar ho upp-i Sengi til oss." -- "Aa ja; so mykje
Vit hev ho vel alltid." -- -- 

 -- -- Det sloknar paa Gruva. Fraa Tak og Veggir
stend det kaldt. Det dreg og det iser; Kaldgufsar stryk
oss yvi Panne og Kinn som Kjæling av daude Hendar.

Morgonen etter er det Snøstorm. Det driv gjenom
Skogen som eit graatt Hav; yvi den islagde Sjøen dansar
Snøkvervlar i vintergraa Luft som Skrymt og skræmde
Draugar. Gjenom Lidine yler det og skrik; Trei svingar
seg paa Roti og knarkar og knakar; det høyrest inn til
oss som Havsus og Baarebrak.

Eg ligg i Gruva i tvo Timar og skal faa upp Eld. Det
vert berre Røyk; -- upp med Døri. Kjeringi grev seg so
djupt ned i sine Fillur som ho kann. Sjapa flyg att og
fram og dreg paa Sokkar og Sko og slær sund Glas og
Koppar. I Natt hev ho gjort styggt paa Golve; det ligg
Haugar og Klattar etter henne burt-yvi all Stad, frosne
til Is; eg hev baska ho upp for det men er arg enno.

SIDE: 67

Stundom sèt ho seg burttil meg ved Gruva og ét paa
Tofline mine. "Aa dra til Helvite, Dyr!" -- "Uf nei,
ikkje slaa henne, stakkar," bed Hulda; "ho er so lita.
Kom hit til meg, Sjapa. Kom, Bisken! Kom no daa,
Stakkaren!" -- Sjapa triltar burt til Sengi, og ho Hulda
tek henne upp til seg. "Ja-ja; det er der Meining i,"
segjer eg og freistar aa vera blid; "Sjapa er god og varm,
ho. Phø -- ø, phø -- ø, phø -- ø, phø -- ø ..." -- "Naa daa,
Sjapen! Skikkeleg no! ikkje eta upp Felden min! Naadaa!
 -- stygge Dyr! -- vekk! -- ned med seg! -- Fy!" -- 
Sjapa kjem vaggande hittil meg att og gjev seg til aa
gnaga paa Tofline mine. "Aa dra til -- -- !" -- 

Endeleg brenn det. Kjeringi ris upp og tek til med
Kaffien, inntulla i Pelsar og Sjal. So held me Dugurd
ved Gruva; ved Borde er det for kaldt.

Eg sveiper ikring meg det store Skjervet mitt og
vaagar meg ut etter Vatn.

Me slit oss fram fraa Dag til Dag.

Det snøar og det snøar. Stormen hev slutta og det er
stilt; men det drys og drys med Snø so me trur mest
det er Fimbulvinteren.

Me ser ikkje lenger enn nokre Famnar fraa Huse. Himil
er her ikkje; berre eit Hav av graatt som fell, av
Dun som kjem glidande og kvitnande, til dess alt dette
Dune stilt og lett legg seg ned burt-yvi Skoggrunnen
og vert til kvit, blaanande Duk.

Det ser ut som me skal snøe ned her. Fraa Morgon
til Kveld inkje anna enn dette lette, tette, kviskrande
Fall av Snø; Snø so langt me ser; Snø heilt upp til Himils.
Eg sìt ved Gruva og ser ut gjenom Glase paa all
denne Snøen som glid og glid i lange Stripur ned gjenom
Lufti og sveiper den svarte Skogen inn som i ein tett
graa Eim; til Slutt innbiller eg meg at eg sìt innunder
ein Stein paa Havbotnen, og at dette kvite som glid og
glid, det er eit Net som han Fiskaren der uppe læt sige og
sige ... sige og sige ... til aa fange dei Par Fiskane
i, som hev gøymt seg burt her ned-i det stride Sjøgrase.

SIDE: 68

Snart er alt kvitt. Alle Tuvur er gøymde under alnedjup
Snø; alle Steinar er burtkomne, alle Aastoppar yvibreidde;
me kjenner kje Lande att. Furutrei hev Barkostane
sine fulle av Snø og ser ut som dei paa alle
sine Toppar og Kvistir bar fin, kvit Bomull i Smaadottar.

Utanfor Døri kann me kje koma utan paa Ski.

Men me hev nok inne aa gjera.

Pargase vaart hev me fengi upp ifraa Auma; og no
gjeld det aa koma i Skikk. Eg slær Spikrar i alle Veggir,
so me kann hava aa hengje upp paa, og Hyllur her og
der, so me kann hava aa leggje paa. Det vert fullt all
Stad, paa Hyllur og i Krokar; det er naar ein skal flytja
at ein fær vìta kor mykje ein eig. Alt me ikkje hev serlegt
Bruk for stuver me ned i Kuffertar att; det fær eg sidan
draga til Nordpolen.

Men me fær Bruk for meir av vaare Fillur enn me
tenkte. Han Erik Strype hev vori hit og dytta i Stogo
med Mose og Drev, so ho kunde bli tett til Vinterbruk;
men han hev kje vorti ferdug; der er Rìvur i Veggine
som me kann sjaa utgjenom, og Hol uppunder Take som
me kann stinge Armen i; attum Skorsteinen er der so
opi at det stend som ein Straum av Vinter inn millom
Veggen og Muren. So flyg me og dyttar og dyttar med
Fillune vaare all Stad, stappar og dyttar, dyttar og stappar,
mest upp-yvi Sengi, der det kann turvast som mest.
Sistpaa er heile Sengi innklædd som i eit Tjeld: eit
stort raudt Stikkteppen øvst uppe til Himling, og Plagg
og Aaklæde rundt Veggjom; no ser Sengi ut som eit
Fuglereir.

Han Erik hev lova aa køyre heim Turrved aat oss;
men han hev ikkje Stundir enno. Han er aaleine der
upp-i Aasen med det vesle Gardsstelle sitt, og hev nok
aa gjera. No er det snart Joli; han maa gjera Sko til
ho Eline, og til ho Sigrid med; dessutan maa han stelle
paa Husi sine til Vinteren, og paa Reidskapen sin; so
stend han ved Hyvlebenken den eine Dagen og i Smia
den andre; rett som det er maa han til Steien, eller til

SIDE: 69

Auma, til Handlaren, etter Mjøl og Mat; og so skal han
ender og daa burt-i Gala og hjelpe Gardsen med eitkvart;
er det Vêr ein Dag, so maa han inni Fjelle og skjote
Fugl. Men endeleg fær han Stundir eit Par Dagar til
oss med; og so fer han rundt i Skogen med den vesle
Merri si og finn Turrved til oss i Mengd, og Feitved og
Rotved, Lass etter Lass, so me reint maa undrast. "At
du kann finne so mykje turr god Ved no i all denne
Snøen!" -- "Aa," smiler han Erik; "det er kje noko
Snø aa snakke um enno; me fær nok meir, skal de
sjaa!" -- 

Og so byter han Ola Komfyr med oss, som sagt; for
hans dreg betre, av di der ikkje er Steikjeomn i han.
So tarv daa kje ho Hulda staa i Gruva med Skjerdingen
og mødast, naar ho skal koke Mat; men baka i Gruva
maa ho.

 -- Ja, den Bakingi.

Der er so mange Ting! Mjøle maa vera godt, og
Gjestren maa vera god; skal Deigen gaa upp maa han
dertil hava det varmt baade Natt og Dag; det er mest
raadlaust. Og so er det alle Slags Kunstir og Knìp med
Knading og Handfaring baade fyrst og sist; men det verste
er Steikjingi. Hev ein so ikkje Greidur som til høyrer,
men maa steikje paa ei Jønnpanne i ei Gruve ... so
kann du sjølv forstaa kóss det maa bli, um du aldri so
mykje er Ungkar. Sùme Stadir vil Brøde bli brent,
andre Stadir vert det kje steikt; so vil det ikkje gaa upp,
og so vert der Daudrand ... ho Hulda er so i Ulag at
ho græt mest stundom, naar ho gjeng og masar med denne
Bakingi og ikkje fær det til.

Ho hev aldri baka fyrr, og ikkje stellt Mat heller, so
du maa tru det er ikkje greidt. Og Hanna Winsnes er
kje for andre enn slike som hev lært det meste fyrr,
veit du.

Men kann de kje kaupe Brød? -- spýrr du viseleg.
Det er daa kje so langt til Auma; gakk dit, du late Hund!
det hev du godt av.

Aa ja; no, daa eg hev lært so vidt aa staka meg fram
paa Ski, so gjeng eg nok til Auma. Men um eg kjem

SIDE: 70

dit, so er det kje sagt at Handlaren hev Brød; stundom
hev han ikkje Mjøl heller. Og dessutan, desse Aumaferdine
... ja dei er stride dei for ein lat Hund. Det
gjeng ikkje berre den Dagen; men naar eg kjem heim
med Skreppa full av Mat og andre gode Ting, som Kaffi,
Salt, Sukker; kanskje eit Spand Sirup; kannhende ein
Pose Jordeple paa ein Kjelke attpaa ... eg er so utmasa
at eg gjeng i tvo Dagar etterpaa og berre kviler;
men det hev eg ikkje Raad til. Eg skal skrive paa
"Uforsonlige" au; -- det eine maa bli gjort og det
andre ikkje gløymt; Raad til aa leige Mann for meg hev
eg ikkje heller, -- korkje til Skriving eller til Aumaganging.

Men det ferdast daa Folk ned-yvi rett som det er? -- 
Aa ja. Men det er kje sagt dei hev Stundir til aa høyre
innum paa Kolbotnen.

Mjølk fær me burtpaa Trøan; han vesle Olaf kjem
staukande um Morgonen paa Skier med eit Spand Mjølk;
og so sèt han seg burtmed Aaren og kviler. Fær seg ei
Vaffelkake kanskje; den smakar visst. Men han segjer kje
noko utan me spýrr han. "Du Olaf," kann ho Hulda
segja, "Far din skal vel ikkje ned-yvi til Auma no snart?
Eller til Vesl'elvdalen? Han fer vel ned-yvi ender og
daa, han som hev Hest?" -- "Aa ja -- a," mullar han
Olaf. "Me skulde so endeleg havt noko Brød ... og
noko Sukker; ja noko er det rett som det er; og dessutan
Posten; du fær segja fraa, du Olaf, naar du høyrer
Far din skal ned-yvi." -- "Ja -- a," segjer han Olaf. -- 
"Skal han kje ned-yvi no snart, trur du?" -- "Mmm ...
veit kje; det bi vel kje paa ei Tid no att; han er nedyvi
i Dag, han Far." -- "I Dag! -- Nei men kvi sa
du kje det sist, Olaf? -- Og eg som bad Mor di sende
Bòd hit, naar Far din skulde ned-yvi ... Nei so ille
som dette var daa." Han Olaf gneg paa Kaka si og
mullar. "Ja men no maa du hugse paa dette, Olaf! -- 
segja fraa, naar du høyrer gjeti nokon som skal ned-yvi,
kven det so er!" -- "Mmja -- a."

Aatte Dagar etter sìt han Olaf ved Aaren som vanleg.

Vesl'elvdalen: "Lille-Elvedalen". (No, 1922, Alvdal.)

SIDE: 71

"Skal Far din ned-yvi no snart?" spýrr ho Hulda. -- 
"Han Far var ned-yvi igaar, han." -- "Jaso!!" -- "Men
du kunde ha fengi Bò med 'n Erik, du, hadde du vilja."
 -- "So; naar skal han ned-yvi daa?" -- "Han Erik?"
 -- "Ja?" -- "Eg veit ikkje eg, no; men han er ned-yvi
i Dag, han."

Ho Hulda tagnar og ser paa meg; eg dreg paa Aksli.
"Sjølvhjelpt er velhjelpt," segjer eg; "ingi Naud so lengi
ein hev Føtar aa gaa paa!"

Ho fekk nok meir aa gjera enn aa passe Sjapa lell, ho
Hulda. Men so narra ho meg med Kjøtkakune ho, so
det kann gaa upp i upp.

Ho gløymer no ikkje Sjapa heller, for den Skuld. Det
er ikkje anna enn Sjapa fraa Morgon til Kveld, og "Sjap"
og "Sjaperlapp" og mykje og mangt; og eg er "Kammertjener"
hjaa Sjapa; so at spýrr du etter Herren her i
Huse, so er det Sjapa det, so mykje du veit det.

Men det er Bikkje som det er Gagn i au. Ho er fraa
Kautokeino og er meg seld for Finnehund; svart er ho
so det glansar av henne, og kvit i Bringa; tri kvite Haar
hev ho paa Rumpetippen med, og aldri so lite Kvitskvettar
paa Labbane. Eit Par forlìvande blanke Augo hev ho,
og eit lite fint Hovud som stend, godt paa Halsestubben;
men i den andre Enden er ho noko tung, so ho er ikkje
ulik ein litin Bjørn, naar ein ser ho fraa Sida.

Ho hev ikkje store Krav. Men ein Ting maa ho hava;
og det er Maten. Den fær ho aldri for mykje av, kann
eg tru. Men so er ho gild, med det at ho ét alt Slag;
Potetskrell, Fiskebein, Filtskor, gamle Brøkar, "Verdens
Gang", Fuglevengir, Skinnfeldar, Furuved, Hestelort og
utruleg mykje anna gneg ho i seg; og kann ho faa seg
'ti ein Fløytevaffel, eller eit Stykke Rype med Saus, eller
ein Kopp Kaffi med ein Sukkerbit, so segjer ho kje Nei
til det heller. Det einaste ho ikkje bryr seg um er det
som me lagar aat henne: Vatsgraut; men kva skal ein
segja? Eg er kje noko sers glad i Vatsgraut eg heller.

Det er Meiningi at Sjapa skal vera liksom Vaktmann

SIDE: 72

her paa Garden; serleg skal ho verja oss mot Bjørn.
Ho er noko ung enno; men ho vert nok gamal; og ho
øver seg i sitt Kall baade tidleg og seint. Det heng ein
Sauefell utpaa Tune; den gøyr ho paa ei Rid rett som
det er; for han ser henne stygg ut, den Felden. Eit
Grand rædd han er ho au; her i Dagmorgo hengde eg
Skinne inn i Stogo til Tining eit Bìl; men daa totte Sjapa
det vart for utrygt her, og torde kje vera inne. Men ho
fær nok Mannskap til aa gaa paa Bjørnen, skal me sjaa;
det var visst ikkje stort Mod i oss heller, daa me var
fjortan Vìkur gamle.

Det er nok dei som ser med Tvil paa Sjapa, um det
heng rett ihop med Ætti og slikt. Mor hennar kann ha
vori lettlynd og haldi seg med andre enn ho skulde,
meiner han Ivar; og han Per, Bror hans, Bergmannen,
er vitskapleg og segjer at ho hev for fint Skinn; og so
er det Øyro som er for lange. Men at ho er Finn vil
du forstaa, naar du ein Gong ser ho i Snøfonni. Det er
der ho er heime, liksom Fisken i Vatne. Naar me er i
Skogen paa Skier, innbundne i Raggsokkar og Vettir og
Finnsko og Sjal og Skjerv so me mest sveittar i Snøglimen,
 -- so kann du tru ho er med! Ho ligg og velt kring
Føtane vaare so me kann lite koma fram; sìt attanpaa
Skierne eller er i Vegen framme; men ser ho ei Fonn so er
ho kje sein: hiver seg ut; dukkar under so ho kjem
mest burt; pustar og blæs; ror seg fram, bykser seg fram
i smaae, lystige Ekornhopp, so ein ser berre den digre
Baken dukkande upp og ned, skiftevis med den vesle
Nakken. Det er Bad for henne dette; visst; uppatt kjem
ho kvit som ei Drive. Og Augo straalar som Demantar,
og Nakken reiser seg stolt; paa kvar Tuve og Stein flyg
ho upp og held Vakt; for her, i Skogen, forstend ho at
det er ho som hev Andsvare.

Ja; eg er kry no, Far; det er sant det. Tenk Gard og
Kjering og Bikkje og alt; Bikkja til aa smeikje naar eg

SIDE: 73

er blid, og Kjeringi til aa gryle paa naar eg er grettin; [fotnotemerke] 
kva kann ein gamall Syndar og Bohême ynskje seg meir
i denne Verdi?

Det er berre ein Ting eg saknar, og det er ein Hest.
Ein litin rund, ørende litin blakk Fjordhest. Ja og so ei
Ku eller tvo, so Kjeringi kunde hava Mjølk til Huse; og
eit Par Geitar kannhende; og Høns! -- og Sauir ...
Men ikkje Kaninar.

Naah! det vilde kje vera godt, um ein var reint ynskjelaus.
Og den som ynskjer, han fær; kanskje fær han
ikkje nettupp det han ynskjer, men so fær han noko anna,
noko som han kannhende ikkje bryr seg um ... men
det lyt vera det same.

Og no fær du berre liva so vel daa. -- -- -- -- -- 

Andre Breve.

Kolbotnen, Februar 1888. 

 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

 -- Det sleng eit Framandmenneskje paa Kolbotnen au
stundom, so me er ikkje so aaleine som du trur. Det er
Folk fraa Grannegardane eller fraa Bygdi som skal sjaa
kóss me hev det, og undrast paa at me kann trivast her.
So ser dei paa Hulda og segjer: "du var ven du, den
Sùmaren du laag burti Straalsjøaasen. Men no hev du
vorti mager og bleik. -- Aa ja, det gjeng So." Og dei
legg til med ein litin Smil: "var det kje du som skulde
til Amerika?"

Det er ikkje alle som hev vorti glade for at me kom
her upp. Serleg skal Presten vaar hava eitt og anna aa
segja. Han er vel rædd eg hev valt meg ut hans Saueflokk
serskilt til aa vera Ulv i; og etter noko me høyrde
her um Dagen ræddast han so smaatt for andre Ting med.
Tynnset er kje noko rikt Herad; og naar no eg med heile
mitt Hus kjem paa Fatigkassa ... Det vilde vera ille um

Fotnote: Blyantsmerknad: "O, de Mænd! 
H." 
(Setjaren.) 

SIDE: 74

me vart verande so lengi her uppe at me fekk Heimstamnsrett,
skal han ha sagt. Fyrivar Mann, den Presten.

Det er nok i det heile ymse Meiningar um oss millom
Folk.

Ho Anne sat her ein Dag og rødde um eitt og hitt;
eg var paa Auma eg, so ho hadde Kjeringi for seg aaleine.
So segjer ho:

"Du Hulda, det var noko eg hev tenkt eg vilde spyrja
deg um."

"Naa?"

"Dei segjer det her upp-i, at du og 'n Garborg er
gifte berre borgarleg; men det kann vel ikkje vera Raad
det lell?"

"Aa jau; det er nok Raad."

"Er det sant?"

"Javisst er det sant. Skulde det vera so rart, det daa?"

Ho Anne rister paa Hovude og undrast. "Nei er det
sant lell. -- Nei tenk det daa. -- Nei men er det kje
rart aa vera gift berre paa ei viss Tid?"

"Paa ei viss Tid, segjer du?"

"Ja? -- Ja dei segjer det her upp-i, at naar dei er
borgarleg gifte, so er det berre paa ei viss Tid."

"Aa -- ! so naa. Ja daa; du kann vìta det er berre
paa ei viss Tid."

"Kanskje det er kje paa so reint lang Tid heller?"

"Det er paa eit Aar. Eit Aar etter den Dagen me
vigdest, Kl. 12 Middag, maa me gaa kvar til sin Kant."

Ho Anne vert liksom noko uviss: "ja du veit eg hev
kje havt den Trui eg, endeleg; men dei segjer so her
upp-i."

"Aa ja," svarar ho Hulda; "du maa kje tru det er so
mykje klokare mangt av det dei segjer um desse Ting
lenger ned-i heller."

Noko med det gildaste er naar Gardsen kjem ruslande
ein Ettermiddag; med honom kann me svalle um kva
som helst. Og so hev me lært han spela Whist; so sìt
me og spelar Kort og hev det koselegt lange Stundir.

Og so er det no Savalguten som sleng her so ender og

SIDE: 75

Gong, veit du; men med honom er det berre Gjøn og
Jaal; og den han bryr seg mest um av oss er Sjapa.

Meg gjer han Narr av alt det han kann. Eg er ein
Bakstrævar, segjer han, og ein Opportunist; han hev
vorti so ille radikal i det siste, denne Teologen. Med
Hulda røder han um sine Gjentesorgir. Kvar Gong han
kjem spýrr han henne paa Ære og Tru, um ho ikkje
meiner han bør gifte seg no snart; svarar ho Nei, so
segjer han jau; han vil gifte seg! -- og svarar ho Ja,
so spýrr han: "veit du nokor som vil ha meg daa?"
Eller han kjem stikkande med eit Fotografi og spýrr:
"trur du eg skulde bêle til henne?" -- "Klem paa,"
meiner ho Hulda. "Ja men trur du ho vil ha meg daa?"
 -- "Det vil ho visst." -- "Ja men trur du at eg vil ha
henne daa?" -- Det er ingin Veg komande med Savalguten.

Sist han var her gjorde han Narr av meg for denne
galne Aumaferdi mi som du kanskje hev høyrt gjeti; so
no er det vel best eg fortèl den Sogo sjølv. Elles kunde
Savalguten setja ho i Blade paa si Vis, og dermed gjera
meg til Narr for heile Nordre Østerdalen.

Ja. Det var ein Dag for ei Tid sidan; ho Hulda kjem
og segjer: me er matlause. So er det kje anna aa gjera:
eg tek Skreppa paa Ryggen og Niste i Skreppa og Raggsokkar
utanpaa Styvlane og Skier paa Føtane; labbar so i
Veg med godt Mod, endaa det lid heller langt ut paa
Morgonen.

Det er Graa-Vêr og mildt. Lufti er lett, so Middagsbìl
klaarnar det vel upp; og uppkøyrd Sledeveg hev eg
nedgjenom, so eg kann ikkje koma paa Villstraa. Berre
halde meg til den største Vegen all Stad; so er eg so
trygg som eg hadde Lós.

Eg stakar meg fram paa mine Skier; og det vert mildare
og mildare. Det klaarnar; Soli tek til aa glitre i Snøfennane.
Snart kjenner eg at Snøen klabbar seg under
Skierne; og det vert tungt. Eg brùkar tvo Timar yvi
Savalen.

SIDE: 76

Ei Stund til masar eg paa. Det vert tyngre og tyngre.
Himilen skyar seg yvi att. Naa, det er godt; kjem Soli
burt vert det likare Føre. -- Her er ein Veg, som tek
av; det er daa berre aa halde seg til den største. Snøen
klabbar seg under Skierne, so eg mest ikkje kann koma
fram. Klokka er eitt, og eg er ikkje halvveges til Straumen
enno; det gjeld aa drive paa. -- So! -- Mi Sæl
tek det kje til aa regne.

Jadaa! Midt paa Vinteren! Midt upp-i Dovrefjell! Det
ein minst skulde vente; og det verste av alt! -- Skierne
stend reint fast. Det nyttar kje med Skier lenger. Eg
sèt deim fraa meg bortunder ei Toll; tek so Skistaven i
Neven og labbar i Veg paa mine Raggsokkar.

 -- -- Til Pokkeren! kva er no det for Slag? Ein
Gard? Ein Gard som eg aldri hev sétt fyrr! -- D'er
greidt. Eg er komin paa Villstraa. Nettupp i Dag, daa
eg hev so lite Tid ... Skulde ha teki den minste Veglaami
lell der uppe. Naa; attende att daa; ingi Tid aa
sumle burt; eg snur og skundar meg uppyvi att. Men
um ei Stund gjev eg meg. Eg maa kunna taka ei Beinleid.
Rette-Vegen vil liggje nedanum det Holte paa Lag;
eg tek Beinleidi.

So snart eg kjem utanfor Veglaami gjeng Snøen til
Knes. Men lat gaa; det kann ikkje vara lengi.

Snøen vert djupare og djupare. For kvart Stìg sig eg
lenger ned-i; snart gjeng det langt uppaa Laare, men eg
driv paa. Sveittar og bannar, og sveittar og kviler; huff;
dette var fælt. -- Endeleg.

Der er Vegen. Eg krabbar upp-or Snøfonni; dreg Anden
djupt; sopar Snøen av ein Stein og sèt meg. Du kann
turve noko aa styrkje deg paa no, segjer eg til meg sjølv.

Vaffelen smakar, endaa han er kald so han iser i Tennane.
Paa Lùmmeflaska hev eg ei Blanding av søt Mjølk
og Kognak; den smakar endaa betre. So legg eg i
Veg att.

Um eit Bìl kjem eg til ei Kolmile. Der endar Vegen.
Ja-so. Naa. Sjølvsagt! Eg hev so gode Stundir i Dag,
maatru ...

Eg legg paa Snøfonni att. Den vert djupare di lenger

SIDE: 77

ned eg kjem. For kvart Stìg sig eg so langt eg er
klovin. Huh. Klokka tor eg ikkje sjaa paa. Endaa
godt at det er Upphald att. Skyut er det enno, men
kaldare: til Kvelds kann det hende det klaarnar, so eg
kann faa Maane paa Heimvegen.

Klokka halv tri er eg paa Vegen. Her kjenner eg meg
att. Naa; det var kje for tidleg. Eg legg til Sprangs,
trøytt som eg er; kunde eg endaa vera her uppe att til
Klokka fem eller so ...

 -- Gudskjelov; der er Straumen. No er det ikkje so
langt att. Drive paa, drive paa ...

Uh; der hev me Hundane. Fraa kvart Hus og kvar
Hytte kjem det skvakkande ei Bikkje: Finnehundar,
Bjørnehundar,
store Hundar og smaae Hundar, ein graa, ein
annan svart, ein sint, den andre sintare; like inn i Leggen
paa meg flyg dei; gøyr som for Betaling, skvakkar og
gøyr, med gneistrande Augo og Skùm paa Tennane; sankar
seg ihop til ein heil Flokk; eg kjenner knapt Føtane eg
gjeng paa. Kvart Skvakk gjev meg ein Støyt gjenom
heile Nerveveven: upp gjenom Ryggen, i Hjarta, i Hovude;
eg kjenner Haare reise seg; Andlite stivnar ikring Munnvikine;
Augo ser Skuggar; det susar for Øyro; Hjarta
slit i meg; eg ventar kvar Stundi aa kjenne hoggande
Tennar i mitt arme Kjøt. Som jaga av Djevlar flyg eg
nord gjenom Lidine; Hundeflokken etter meg; ikkje eit
Menneskje aa sjaa ... Endeleg finn Hundane at dei hev
berga Grendi si. Dei gjev seg etter. Att-i ein Bakke
stend dei og gøyr; og ein i Senn skvett fram ein Gong
imillomaat skal vise meg at dei er med; paa hastande,
nervøse Føtar flyg eg snøgg som ein Vind; til Slutt er
det berre den store svarte Bjørnehunden som stend att
upp-i Bakken og sender meg eit Skvakk so ender og daa:
kom att, du! -- berre kom att du! -- berre vaaga deg,
du! -- Fritenkjaren!

Eg kjem inn paa Landhandlarbui so utmødd at eg lite
fær upp Mæle. Brød? Finst ikkje Brød. Mjøl? -- Aa
ja; litegrand Mjøl ... Og Salt? -- Og Sukker? -- 
Sistpaa hev eg Skreppa mi rett tung og full. So er det
ned til 'n Olaus etter Posten; der er tri Dagblad og ei

SIDE: 78

Rekning. Og eg som venta so paa Brev; naah. Eg
tømer Lùmmeflaska mi; ét den siste Vaffelen; skyt Hjarta
i Live og legg av Stad. Klokka seks er eg uppe paa
Skogvegen.

Det gjeng ikkje verst. Det er skùmt og myrknar fort;
men eg kann daa sjaa Leidi. Der er noko Krangel her
og der: Vegar som tek av; Vegar som eg ikkje kann
hugse; men eg freistar meg fram, og greider det. No
berre taka det rolegt; halde Mode uppe og Hovude klaart;
um ein Times Tid finn eg att Skierne, og so er eg berga;
Føre besnar no.

Det held paa myrknar. Men enno kann eg timja
Vegen. Han dreg seg gjenom Snøen som eit myrkare
Band. Snøen er ein god Ting; er det Snø so vert det
aldri fullsvart ...

I verste Tilfelle vil eg kunna kjenne meg fram med
Føtane; so snart eg kjem utanfor Vegen sig eg i til
Knes.

Rart med denne Vintervegen; han gjeng paa so reint
ukjende Leidir, tykkjer eg. Og no, daa det er myrkt,
ser eg korkje Trona eller anna som kunde vera til
Rettleidning.
Alt er framandt og rart. Her ber det svært
underlegt i Veg; beint i Sør; upp-yvi eit Bakkedrag
eg aldri hev visst um; men halde Vegen lyt eg i det
lengste.

Myrkare og myrkare. Men som ei liti brungul Stripe
burtigjenom Snøfonni skimtar eg Vegen enno ... stykkjomtil.
Det er daa som baade hin og den at det ikkje kann
klaarne upp. Kaldt hev det vorti; men klaart ... naah;
noko skal det vera.

Eg er komin inn paa ei vid kvit Flate; det maa vera
eit Vatn. Men det skulde ikkje vera noko Vatn her;
kann det vera rett, dette?

No vert Vegen burte reint. Um eg ser og stirer aldri
so vel ... ikkje Skuggen av Veg; ikkje den grannaste
Tanke. Svært so braadt det vart myrkt daa! -- Aa, no
forstend eg: det kjem Snø. Ja det er greidt. Eit Grand
Snøtjukne kunde kje gjera vondt no ... Ja-ja; so fær
eg lite paa Føtane.

SIDE: 79

Dersom eg endaa var viss um Leidi! Skal eg upp
Skare i Vest? Eller Skare i Nordvest? Og naar alt kjem
ihop: er det Vest burt-yvi der? Kanskje er det Nord?
 -- Det eg kallar Nordvest vart daa Nordaust. Og so dette
Vatne som eg aldri hev visst um ....

 -- Naa? -- Aa haa. Midt i Snøfonni. Attende att.
Det er so vidt eg kann timja mine eigne bjørnevide
Raggsokkefar;
dei freistar eg aa fylgje. So gjeng det lettare
au. Pst! -- er kje dette Vegen? -- Jau Gudskjelov.
Her er Snøen fast.

Aa det er ikkje faarlegt. Berre agte paa naar eg kjem
ut av Vegen, og so fylgje sine eigne Far attende; ingi
Naud, ingi Naud ...

Ei Stund etter er eg ute av Vegen paa nytt Lag. Eg
fylgjer mine Fotefar attende, men kann ikkje skilja deim
klaart; rett som det er hev eg misst deim. Naa; pytt;
Vegen maa vera her burte.

Eg gjeng heile Flata burt-yvi, men finn ingin Veg.
Heile Flata attende att; Vegen er som burtblaasin. Fær
freiste Snøfonni att daa. Ein kann det ein maa kunna;
godt at det er so stilt Vêr. Det er visst upp Skare i
Nordvest eg skal; og so vinglar eg vel innpaa Vegen att,
naar eg kjem eit Stykke burti. Berre ikkje rædd! Berre
Hovude klaart ... og so ande økonomisk ... eg greider
det nok ...

Um ei Stund gjeng Snøen meg til Mjødmine.

Aa nei; best aa finne Vegen med same. Det er Upphald
att, og ljosare liksom; og Vegen maa vera her einkvar
Stad; det veit eg, Gjeng attende att; tvert-yvi den
vide Flata ... pst! -- stopp! -- Jau; dette maa vera
Vegen. Kjenne seg vel fyri no; med Stistaven og med
Føtane; gaa smaatt; berre ikkje haste ...

Jøss; det gjeng som smurt! -- enno hev eg Vegen.
No er eg ferdug med dette rare Vatne; no skal du sjaa
det vert greidare. Paa eit Vatn er det ikkje lett aa kjenne
seg fram; Snøen er ikkje so djup der; men no -- ; berre
eg kunde faa ein Stubb klaar Himil no; berre ein litin
Bìte; so mykje som eit Ark Papir ....

Aa det kann vera sliks Slag. No kjenner eg meg att;

SIDE: 80

upp den vesle Bakken skal eg; og naar eg kjem vel upp-yvi
den, so hev eg Skierne. Daa kann eg gaa kvar
eg vil, um det er aldri so djupt. Bæ! Du fær meg kje
denne Gongen!

Berre eg var kvitt denne Skreppa. Puh! -- eg er i
Grunnen trøytt. Ho er tung, Trolle. Fælt tung. Men
alt fær vera vel, berre eg i dette Myrkre kann finne
att Skierne.

Eg stabbar meg upp-yvi Bakken; styd meg paa Staven
min. Rett som det er sig eg i att til Mjødmine. Hm. Her
er ingin Veg. Berre Mistak. Farvel, Skier; Takk for denne
Gongen! -- Det var daa som svarte, kokande ... Naa;
halde seg med Mod. Enno greider eg det. No gjeld det
aa finne att Vegen.

Eg vabbar Bakken ned-yvi att og finn Vegen.

So fomlar eg meg fram eit Stykke til nedanum dette
Bakkedrage. Med ein Gong høyrer eg Sus, Elvesus.
Underleg, døyvd Sus, liksom langt burte eller langt nede;
inne i Susen smaae Skvalp. Det isnar gjenom meg; eg
stanar.

Men so forstend eg kvar eg er. Det er Sivilla eg
høyrer; Elvi fraa Savalen. Eg er paa rett Veg. Den som
no berre kunde finne Brui.

For no minnest eg det klaart: her, attunder dette Bakkedrage,
gjeng Vegen yvi Elvi paa ei Isbru. Og so eit
lite Stykke uppetter paa den andre Sida; og so hit-yvi att
paa ei ny Bru av Is. Eg hugsar desse Bruine, og det
grys i meg. Like attmed deim er det store Hol, der ein
kann sjaa opne svarte Elvi djupt nedi ... huh; heller
frjose ihel i Snøfonni enn tumle nedi der!

Som eg stend soleis og lyder og stirer etter Veg myrknar
det att; ein ny Snøkave kjem drysjande. Berre ikkje
bli rædd. Eg kastar Skreppa og segjer til meg sjølv: me
fær kvile og halde Krigsraad.

Ynkeleg trøytt er eg. Det skjelv i knéi; Panna er
kaldsveitt, Tunga turr; -- skulde det vera ein Drope att
paa Flaska? -- Aa nei daa. Ja -- ja; vert eg for tyrst,
so er her nok av Snø.

Krigsraad vert haldi, med kaldt Hovud og rolegt Blod.

SIDE: 81

Det er Uraad aa vaage seg ut paa Isen. Der er Hol i
Hol all Stad upp-yvi, so strid som Elvi her gjeng. Eg
fær baske meg fram gjenom Snøen paa denne Sida. Det
kann kje vera meir enn eit halvt hundra Alnir eller so;
firti Alnir kannhende; so kjem eg paa Vegen att. Det
maa eg klara; ein kann det ein maa ...

Skreppa paa Ryggen att; -- hu, so tung som ho var.
Og so Hjarta i Live. Eg andar djupt nokre Gongir; legg
so i Veg. Um eg skal symja gjenom Snøfonni, fram
maa eg.

Men her i Lidi, framunder Bakken, hev Snøen lagt seg
i Fennar som det ikkje er Botn paa. Eg kavar meg
fram nokre Famnar; so sig eg ned-i til Armane.

Der sìt eg. Eg er for trøytt. Orkar ikkje aa røre
meg. Skreppa tyngjer; Føtane er som valne. Aa, so
godt og mjukt det var aa liggje her. Eg kunde
sovne ...

Tanken gjer meg rædd. Eg vil ikkje. Elvi klunkar
og græt i sine svarte Hol; Dalen er hustrin og trong;
det kunde koma Varg; eg kunde sige ned i Hola til ein
Bjørn ... uviljande dreg eg Føtane til meg.

Sovna eg her var det slutt. Og ho som sit heime og
ventar. Ho tek vel alt til aa bli uroleg no. Gjeng ut
paa Holmen og fær han Ola med seg, og ho Anne; dei
leitar ned gjenom Skogen med Ljos og Lykt ... hyss;
høyrde eg Rop? -- Nei. Det er Elvi.

 -- Nei; ikkje sovne her. Hadde det vori i mine Ungkarsdagar -- .
Haah. Jøss; tenk, unne sine Venir ei slik
Glede! -- So fekk dei gratis ei kløkt Stund; og Røde-Emne
for fjortan Dagar ... var det Ulykke eller Sjølvdraap?
Kvi drap han seg no? Var det hennar Skuld? Ja
er det kje det eg hev sagt? -- Tull, Gut. Uppatt; du
er kje so trøytt enno. Eg maa daa kunna klara detteher.
Fint Vêr og allting ...

Vinn eg ikkje heim, so kann eg alltid klara meg uppi
ei Sæter. Der kveikjer eg Varme og sìt og kosar meg
til det er ljost; -- eg hev vel Fyrstikkur? -- Neigu. -- 
Ikkje Tanke til Fyrstikkur. D'er greidt. Hadde det vori
ein Gong naar eg ikkje hadde turvt deim ...

SIDE: 82

Fanden take Dygdi. Eg skulde vera klok og slutte aa
røykje; spara paa Helsa og dertil spara Mynt ... No
kann den Dygdi koste meg Live. Eg hadde kje gløymt
Fyrstikkur i den Tidi daa eg røykte ...

Naa; Tull. Heim maa eg. Den vesle Snøkaven er
yvi; det ljosnar eit Grand; eg grev meg upp or Snøfonni
og ned paa Isen.

Fær halde meg der. Like paa Iskanten; tett innmed
Land. Høyre meg fyri og kjenne meg fyri. Det kjem
vel med no, at eg hev denne lange Skistaven.

Her er det lettare aa gaa; Snøen gjeng berre uppaa
Tjukkleggen. Men tenk um det kom ein Varg hoppande
ned or denne stygge Lidi! -- Hu, kva var det? Rørde
det seg ikkje? -- Tull. Vargen søv no, han.

Eg stanar og lyder; er det Vatne eg høyrer, eller er
det for Øyro mine det syng? Eg vert rædd; det liksom
glor so svart mot meg fraa Snøen der framme. Krabbar
inn i Lidi att og dreg meg nokre Stìg gjenom Fonni.
Nei; det er raadlaust. Ut paa Isen att. Eg stakar meg
fram med Staven Stìg for Stìg. Sveitten renn meg kald
ned-yvi Andlite.

Eg er hol og tom men ikkje svoltin. Torsten er det
verre med; eg tek meg ei Klype Snø so no og daa,
men vert berre tyrstare; læt det so vera. Du kann alltid
tòla aa tyrste eit Par Timar; skal du døy i Natt, so vert
det ikkje av det ...

 -- No skulde eg snart hava Vegen. Men eg finn han
ikkje. Leitar i Kross og Krok, att og fram, upp og ned;
ingin Stad fastare Grunn; alt Snø; laus djup Snø, mjuk
og tung som Ull. Og so er det inn i Lidi og symja i
Snø att, kvar Gong eg høyrer Elvegraaten gjenom den
svartstille Natti.

Det gjeng smaatt. Men det gjeld aa spara paa Kraftine.
Ande rolegt; taka det jamt; ikkje aaleite seg; ikkje misse
Mode. Vert eg rædd, er det ute med meg. Og eg stakar
meg fram Stìg for Stìg; kviler og andar rolegt og langt;
øver meg i aa sjaa ut i Natti med trygge Augo ... Det
er Buskar du ser, korkje Varg eller Bjørn ... og ikkje
Skrymt og ikkje Hallu ... det er sjølvsagt ikkje Skrymt

SIDE: 83

eg er rædd; men ein kann ikkje vera trygg for sine eigne
Innbilningar ...

Eg forstend sistpaa, at eg maa vera komin for langt.
Eg hev gjengi yvi Vegen og ikkje gaatt til han. Elvi
vaagar eg ikkje gaa lenger. Ho syng imot meg med
svarte Djuv allstad, tykkjer eg. Naar eg støyter med
Staven skraavar det som i Skrauv-is.

Daa er det berre ei Raad att. Frametter Lidi vinn eg
ikkje. Men um eg freista og koma uppaa Høgdi? Tvert
gjenom Lidi; rett upp? Øvst uppaa Bakkerése maa Snøen
vera mindre djup. Gud veit; kanskje kann eg finne
Vegen au der. Eller ei Sæter. Ein kann gjera upp
Varme med tvo Trepinnar, segjer dei ...

Ein kann det ein maa. Symjande, krabbande, Fot for
Fot, i smaae Tak, baskar eg meg upp gjenom Snøfonni.
Kryp paa Kne; fløyter meg uppe med Skistaven; Skreppa
tyngjer; Raggsokkane bind meg! -- eg Asen som ikkje
hev funni paa aa draga deim av meg; -- sig nedi stundom
og vert liggjande; kavar meg uppatt; kviler, pustar,
skyt Hjarta i Live; freistar ein Gong til; kjenner meg
som eit Skogdyr, ein Bjørn med ei Kule i Laare, ein
Mann paa ein Planke i eit Hav; sistpaa kjenner eg at
Snøen minkar. Eg kann gaa paa tvo att; andar langt ut
og fær Mod. Snart er eg paa Høgdi. Eit kaldsurt men
friskt Vinddrag slær imot meg og stiver meg upp. Snøen
gjeng berre midt uppaa Leggen. Innunder Furetrei er det
mest bert; so legg eg Vegen min innunder so mange Tre
eg kann finne; krøkjer meg fram fraa Tre til Tre som ein
Tjuv; kjem innpaa ein Mo der det tek til aa liksom ljosne
inn-yvi; det er visst eit Vatn eg kjem til; den som visste
... eg maa vera komin ovanum alle Aasar. Men ei
Sæter finn eg nok ...
Kva er dette? -- Fast Snø under Foten! -- Veg? -- 
Vegen! -- Eg er berga! Eg er kje det slag trøytt. Eg
kann gaa ei Mil til, um so skal vera. Pytt san! Men
denne Sjøen daa? Og desse store graae Steinane? -- 
Hjarta tek til aa hamre i meg ... Aa nei; det er berre
Tuvur -- Nei: det er Steinar. -- Nei ... ved Kong

SIDE: 84

Potifar ... det er korkje Tuvur eller Stein. Det er
Naustr. Naustr er det. -- Naustri??

Ja; det er Naustri. Det er Sivil-Osen. Det er Savalen.
Det er Vegen; rette Vegen. No berre ei halv Mil innyvi
flate Sjøen, so er eg heime. Det er som Skreppa
lettnar paa Ryggen no. Ikkje denne Gongen, sa Tordenskjold! -- 

 -- Eg var gul i Andlite daa eg steig inn paa Kolbotnen
den Kvelden. Eg stabba burt til Gruva, seig ned paa
ein Stol og kunde so vidt faa fram eit einaste Ord:

"Vin." [fotnotemerke] 

Det var kje so greidt, ser du!

Men no hev eg lært. No veit eg, at den som vil lìva
tilfjells, han maa upp um Morgonen. Den som i Ti'enn
er ute kjem i Ti'enn fram, heiter det her. Og so hev
eg lært ein ny Veg, so eg slepp Hundane. Ei Auma-ferd
i Klaarvêr no er noko med det gildaste eg veit, endaa
Skreppa er tung, og endaa eg maa agte mine Øyro so eg
ikkje frys deim av meg.

Det kann visst vera upp-til ei 40 Reaumur-Gradir i
Solrenningi. Det er so kaldt at ein hoppar og sprett som
ein Fisk til aa halde seg varm. Men Overfrakke brùkar
eg ikkje; det vilde vera Synd, det, i slik sprakande frisk
Luft. Berre ein vinn røre paa seg, so frys ein ikkje -- 
utan paa Øyro.

Og no tek Soli til aa straale yvi det endelause Snøhave.
Det er Luftblaatt og Solgull og Snøkvitt i ein smellande
Glans. Daa lettnar det um Bringa um ho er aldri
so tyngd; og ein ser ut yvi alle ljose Viddir og undrast
paa um det er sant, at det finst Sut og Sorg paa ei Jord
som fær liggje og strekkje sine kvite Lemir i slikt eit
Bad av Sol og Æther.

Naar eg paa Vegen heim-att kjem so langt som til

Fotnote: Blyantsmerknad:
"Han sa Portvin; det visste han me hadde. Men det klinger
vel ikkje so godt. 
H." 
(Setjaren.) 

SIDE: 85

Osen, ligg Soli yvi Einundfjell og skal til aa gaa ned.
Upp mot den øvste Ryggen av Naustrdalsaasen stend ei
Toll; reint for seg sjølv stend ho der uppe i Snøen; naar
eg fraa Osen fær sjaa den Tolli i Solegladsroden, er det
som eg i eitt Bilæte ser heile denne straalande Fjellvinteren
vaar. Ho ser ut som eit Tre av Gullglans mot
den innblaae Sudvesthimilen; eg stend og stirer paa dette
Undrsyn og sig burt i Draum.

Fyrr naar eg kom heim fraa ei Ferd hende det jamt, at
ho Hulda sat og sauma, men reiste seg og gøymde Saumen
naar ho saag meg; og ho rodna eit Grand, men
smilte so underleg.

No sìt ho med Saumen jamt, ved det same lange Borde
som eg brùkar til Skrivebord. So kann det hende at ho
viser fram eit eller anna halvferdugt lite Plagg og spýrr
um eg kann forstaa kva det skal vera til. Eg glor og
slær meg faamin. "Jøss," segjer eg; "du syr daa vel kje
Brók til Sjapa?"

Elles røder me baae tvo no um han vesle Fyren som
skal hava alle desse rare Ting; for det er Gut; det veit
ho. "Kor kann du vìta det?" segjer eg. -- "Jau; eg veit
det." -- "Det er vel av di du helst vil det skal vera
Gut." -- "Nei eg er stød paa det er Gut; eg kjenner
det er Gut; ei Gjente vilde vera rolegare." -- "Ha-ha."
 -- "Det er sant!" -- "Er han so uroleg, denne daa?"
 -- "Aa han spenner meg so, at -- ; her igaarkveld sat
eg med eit Avisblad paa Fange, og so spente han meg
so Blade datt ned." -- "Tøv." -- "Det er beint fram
sant. Blade datt ned av Fange paa Golve, endaa eg ikkje
rørde meg. Eg snakkar alt med 'n stundom." -- "Kva
segjer du til han daa?" -- "Eg segjer det er stygt av
han aa spenne Mor si." -- "Heh!"

 -- "Eg er viss paa du au helst vil det skal vera Gut,"
segjer ho. -- "Du vil daa det?" spýrr eg. "Aa ja. Isj;
det er vondt for deim som skal vera Kvende." -- "Ja
men Gutane er verre aa styre, dei." -- "Aa pytt." -- 
"Gjentune er stille og snille; men Gutane finn paa alt

SIDE: 86

som gali er." -- "Han skal faa vera som han vil, berre
han blir frisk." -- "Og so maa der vera Vìt i 'n!" -- 
"Aa; det fær vera som det kann. Dei kloke fær det
sjeldan godt, trur eg." -- "Naa; me vil endaa helst vera
kloke. Men no er han som han er no; der er kje meir
aa gjera ved det." -- "Aa, han blir nok frisk." -- "Men
so blir han ei Udygde; flyg etter Gjentur og slikt ..."
 -- "Ja det vil eg daa tru!" -- " -- og det kann gaa gali
paa mange Maatar." -- "Ja han maa kje bli altfor ustyrin;
men eg vilde nok gjerne han skulde bli lite Don Juan."
 -- "Vil du det? -- som sjølv er Kvinnfolk?" -- "Ja
han skal kje vera altfor leid med Gjentune, skýnar du,
men ... Aa, dei blir nok glade i Dutten min, skal du
sjaa!" -- 

 -- Vaart eigi Liv kjem me ofte innpaa. "Er det kje
rart at me aldri saknar Folk her uppe, du?" kann ho
spyrja.

"Det er utrulegt."

"Den einaste er Savalguten. Ja-ja; det er gildt naar
andre òg kjem."

"Ein kjenner seg i Grunnen aldri aaleine her, nei.
Kannhende det er Skogen."

"Ja der er Selskap i Skogen; det er visst."

"Ja. Han er liksom -- . Han stend her so logn og
trygg ikring Stogo og susar og syng og er med i dette
Live vaart ... og so er der det gode ved Skogen at
han aldri segjer noko; ikkje bryr oss med Snakk; ikkje
bed oss til Middagar der ein skal vera elskverdig og
snakke Politik og Kvinnesak og døme Bøkar ... Han
berre stend der og susar, han, og tenkjer paa sitt, og læt
oss tenkje paa vaart; tegjer til alt og liksom forstend alt
.... ein vert glad i Skogen."

"Ja og so denne Peisen. Den er det òg Selskap i."

"Det er òg slik ein god Vén som tegjer og skýnar."

"Ja naar det brenn paa Aaren er ein aldri aaleine.
Eller berre det ligg og gløder og gløder ... det er
liksom eit stort Auga, som ser paa ein og tenkjer paa
Raad"

SIDE: 87

"Ja den Aaren. Det vert noko for han ,Dutten' det
 -- som du kallar han." -- 

"Aa -- ! Ja det blir noko for Dutten det!"

"Tenkjer nok det. Men so vil han uppi; og so brenner
han seg; og so skrik han."

"Aa pytt; eg skal nok passe Guten min eg! -- Aa
nei, so rart som det er aa tenkje paa, du!" -- 

Ikkje minst vert det Samanlikningar millom fyrr og no.

 -- -- "Eg forstend kje at eg hev kunna lìva der inni
Byen," kann eg segja. "Naar eg hugsar desse "Værelser"
med berre ein stygg, svart Omn i ... dei er livlause,
slike Rom; som Landskap utan Vatn."

"Ja dei er graae og daude. Og so innestengde liksom;
det er so langt etter Himil og Luft."

"Ingin Husgud som lìver med i alt ... dei er gudlause,
desse Romi. Og ingin Natur utanfyri; berre ei
Gate der Byraachef Dingel og Redaktør Dangel gjeng att
og fram millom tvo Husnummer, No. 11, der dei hev
Kantore sitt, og Nummer 18, der dei hev Matborde og
Sengi ... Ingin Husgud, ingi Naturaand; tomt, graatt
... ikkje noko heilagt attum Kvardagen, ingin Draum,
ingin Mystik ... Nei; Byane maa bli brende."

"Ja, og tenk: aa ha Skogen naar han kjem!" -- 

"Det er sant; for Guten blir Skogen gild, med si gode
Luft og sine Fuglar og Lìtir."

"Aa, det er kje til aa tenkje paa! Eg kann kje forstaa
det! Tenk slik ein litin Helle-Dusten som stabbar um
paa smaae hjulbeinte Fotstubbar og segjer Mama -- ! og
Papa -- ! aah! -- nei; det er ikkje til aa skýna."

"Det vert rart."

"Aah!! -- -- Det vert slik, at -- ; nei eg kann aldri
tru det kann bli. -- Det er so forunderlegt; so gaatefullt
... aa, du forstend det kje, du; -- nei! du forstend det
ikkje." -- -- 

 -- -- Eit par Timar um Dagen stend eg ute og høgg
Ved; det er godt for Helsa; og so sparar eg fem Kronur
for Vedhogging.

Ein Dag som eg stend og masar med ein seig, vrang

SIDE: 88

Kubbe -- ein ægte norsk Odelsbonde, som eg kallar han
for meg sjølv, -- høyrer eg ho Hulda ropar paa meg.

Eg inn.

Ho sìt og halvt ligg i den graae Morgonkjolen sin paa
den store brune Kassa me brùkar til Matbu; ho er falmende
bleik og bed um Vatn.

Ho fær Vatn og kjem seg aat Sengi. "Eg heldt paa
aa uvìta," segjer ho.

Um ei Stund er ho uppe att. Men ho er veik i det
heile. Ho hev Ridir med Hovdaverk og Svimring, Angest
og Graat.

"Eg klarar det ikkje," meiner ho. "Eg er viss paa eg
døyr. Det hender ofte at dei døyr fyrste Gongen."

Eg finn paa alt eg kann til aa friske paa Mode. "Det
er nok dei som døyr; men det er helst Bykvinnfolk som
hev pint seg so lengi med Korsett at Innreiden er komin
i Ulag. Du er stor og sterk og hev kje havt Korsett
paa din Kropp i fleire Aar ...

"Nei Gudskjelov; det er det som trøyster meg no.
Tenk ... um han skulde faa lide i kanskje heile sitt
Liv, av di Mor hans endeleg maatte vera stram og smal
um Live -- uff; eg kann kje forstaa at dei kann halde
ut aa tenkje paa det. Skulde nokon misse Live, so maatte
det vera slike!"

"Ja, ja; dei vert straffa paa Live òg ofte. Eller pinte i
Dagevis, so det var mykje lettare aa døy."

"Og Doktrane som ikkje forbyd det! -- Dei skulde
misse Live fyrst!"

"Aa ja; det kunde vera gagnlegt, kannhende.

Men du skal kje vera rædd. Den som liver paa rimeleg
Vis, so er kje ei Barnseng so faarleg. Sjaa Bondekjeringane!
Sjaa ho Anne! Ho legg Ungen fraa seg so
ekspedit at der vert ikkje so mykje som Tid til aa hente
Jordmor. Og Finnemødrane! Dei slengjer seg ned i
Snøfonni og yngjer naar dei hev ei Stund; og so tullar
dei Ungen inn i eit Skinn og tek sine Ski og stend ned
alle Bakkar til dess dei kjem dit dei hadde tenkt seg, og
hev ikkje gløymt Ærende sitt dessmeir!"

SIDE: 89

"Aa nei; det er visst berre noko Tull det, at Kvinna
skal føde sine Born "med Smerte" ..."

"Det er berre Kultur, ja. -- Og so naar det lid so
langt, so reiser me ned til Tynnset; der er Doktar og
Apotek og alt; so me kann vera trygge, -- um du no
ikkje skulde vera Finnekjering heilt ut."

"Ja; eg hev tenkt paa det. Det vilde vera fælt aa vera
so langt ifraa Hjelp, um noko skulde hende."

"Sjølvsagt fløt me til Tynnset; det er noko me maa
ha Raad til. Eg vert ferdug med Uforsonlige til
den Tid; og so vert me rike .... eg fær kanskje tusund
Kronur for den Filleboki" -- -- -- 

Etterkvart vert ho roleg. -- 

-Og so fær du gjera deg ferdug, daa, "Fedraheim",
til aa taka imot oss paa Tynnset! Gløym ikkje Æreporten!

Tredje Breve.

Kolbotnen, 25. Mai 1889. 

Gode "Fedraheim".

Idag er Tuften eit Aar gamall. Det er greidt me held
Fest, endaa me er noko utmødde; og daa me gjerne vil
hava Gud og Kvarmann med i denne Festen vaar, so
legg eg i Veg med eit Kolbotnbrev.

 -- Det er lengi sidan sist no. Men so lyt me hugse,
at eg ikkje er Bokskrivar lenger, men Barnfostre. Kvar
Ettermiddag, og andre Tidir med, sìt eg i Ruggestolen
med Tuften paa Fange og syng for han den fyrste
Barnelærdomen hans -- den eg sjølv fekk i Arv fraa
mine Fedrar:

 Skjero sed'e paa Hagagar,
 roba itte Kvastei'n.
 Kæ: vil 'u med Kvastein?
 -- Kvedja Jaaen.

Skjero: Skjori. -- sed'e: sìt. -- 'u: hu (ho). -- Kæ: kva.
kvedja: kvetja, bryne. -- 

SIDE: 90

 Kæ vil 'u mæ Jaaen?
 -- Slaa Grase.
 Kæ vil 'u mæ Grase?
 -- Gjeva Kuno.
 Kæ vil 'u mæ Kuno?
 -- Molka Mjelko.
 Kæ vil 'u med Mjelko?
 -- Ysta Osten.
 Kæ vil 'u mæ Osten?
 -- Gjeva Presten.
 Kæ vil 'u mæ Presten?
 -- Døyba Badne.
 Kæ vil 'u mæ Badne?
 -- Slompa i en Tjæreholk!

Og mykje, mykje anna. Som det um ho Kuva, som
er slikt eit kløkkjande Bilæte av Mor-Kjæerleik, at ein
kann baade graate og læ:

Reven ligg'e i Stræde,
lye paa Lamma Læde -- :
"tigt du stidl'e, du litla Lam,
du skal inn i mina Vom!" -- 
 -- "Nei!" sa ho Kuva,
Lamme mitt skal sua.
Me skal hengja 'n Rabbe so høgt i Tre,
at Rompa skal didla baade opp og ne;
dæ va væl aad 'an Rabbe!"

Ein Sau som vert so modig at han vil hengje upp
sine Uvenir, -- er ikkje det Mor-Kjærleik, so veit
ikkje eg. -- 

Han Ivar Matlaus, som han kallar seg no, Savalguten,
Anarkisten, -- han lær aat meg, han, naar han ser meg
so husleg. Og eg kann ikkje segja so mykje um det;
det maa vera rart. Tenk, denne fæle Fritenkjaren og
Mannfolkfyren i Slaaprok og bøtt Brok med ein Reivunge
paa Armen ... stundom kann det vel au hende
at der er Flekkir av baade det eine og det andre etter
denne Ungen paa Brokeknéi mine; -- tala ikkje um det!
 -- Men kva skal eg gjera? Ho Hulda maa sova so no

Kuno: Kui. -- Kuva: Kollesau. -- sua: suga. -- Rabbe:
 Rev. -- didla: dilla. -- væl aat: maata aat ("tilpas til"). (Jær-Maal.)

SIDE: 91

og daa, ho med; og dessutan, denne Tuftekallen, ser du
... Det er so rart med det.

 -- Tuftekallen, ja. Det vart Gut. Ein lang diger ein
paa tjuge Merkir. Store breide Hendar og Føtar er der
paa han, so det maa bli Troll til Kar naar han ein Gong
veks upp; og dei klaare blaae Augo til Mor si hev han,
so at endaa dei segjer han svìpar mest paa mitt Folk, so
er der daa noko som er vent paa han. Skallen hans er
veldig; gjeng alt godt so kann der nok bli Vìt i den; og
ein Skapnad er der paa Karen, so naar han er nakin og
stend og spenner i Fange til Mor si, so er det som du
skulde sjaa ein litin Løytnantstubb. -- Stend? Um han
kann staa? -- Heh; det var au noko aa spyrja um. Han
gjeng frammed, Gut! Um fjortan Dagar slepper han seg!
Jadaa. Kom ikkje der. Og Mama kann han segja, og
Papa; "Ma-ma-ma", "ba-ba-ba", segjer han; dessutan
kann han segja Kaka. Denne Tullebukken Ivar
Matlaus vil nok innbille oss, at Guten ikkje meiner noko
større med dette; men det kjem seg av, at han Ivar berre
er Ungkar og ikkje forstend seg paa so fine Ting.

I det heile hev han utruleg godt Vìt -- Tuften, meiner
eg -- og er eit framifraa Mannsemne. Han kann godt
sjaa Skilnad paa oss og anna Folk; og han vil ikkje vera
hjaa andre enn Mor si og Far sin. Det einaste kann
vera han Esten Vangen; han fær Lov til aa halde han
sume Tidir; men so hev no han Esten reint eit sers
Barnelag han, og hev dessutan gjort Stol til Tuften, og
Hest, og Mann, og ei Ranglegreide; so det er ikkje noko
rart at Tuften vil vera hjaa Vangsen. Men at han vil
vera hjaa meg -- ! Det maa vera av di han hev betre
Vìt enn Folk flest og forstend, at eg ikkje er so leid som
eg ser ut til.

Og so finsleg som han er! Kanskje du trur han gjer
seg ut i Reivane, du? -- Ha-ha. -- Ja det kann vera
naar han hev vondt i Magen; daa kann det hende noko
av kvart Slag baade for den eine og den andre, veit me.
Men elles ventar han til den Tidi kjem daa Mor hans
klæder og steller han. Daa held ho han fram, og daa
læt han det gaa, -- paa Golve der slikt høyrer heime.

SIDE: 92

Ja han er pertentleg. Reint tærtefin; plent som ei Dame.
Blir det ikkje noko sers av honom, so skal det vera rart;
men so er han no ikkje "Kolbotn-Prinsen" for inginting
heller, veit eg.

Og so ven som han kann vera naar han smiler og lær.
Og jamenn hev han alt slikt Vìt paa Moro og Leik, at du
skulde aldri tru det. Naar Mor hans læt han "jide janke",
og ho kjem til dei tvo smaae Vovvov'ane som "ligg under
Omnen og segjer: vov! vov! vov! -- vov-vov-vov-vov!"
 -- aa, so hjarteleg godt han lær; higrar og lær; det er
som Fuglekvitr og Killingdans, naar han sìt slik og jublar
og hoppar paa Knée til Mor si.

"Ja, ja; læ du," segjer eg; "du fær tidsnok graate"; eg
skal liksom vera den gamle og vise, eg no, maatru; og
det er slikt dei gamle hev aa gjera, veit du -- : skiple
Gleda for deim som kann vera glade; blande graatt og
surt inn i Solskine for deim som enno er so sæle at dei
hev Soli.

Elles er Tuften alt den Kar at han gjer Nytte for seg
i Verdi; gjev Far hans kunde segja det same um seg! -- 
Han stend Modell til ein av Personane i den nye Boki
mi; og det gjer han baade godt og grundigt. Men her
kjem eg sant aa segja inn paa Udygdine hans, og dei vil
eg ikkje tala um i Dag; i Morgo eller sidan ein Gong
skal eg fortelja deg um deim; i Dag er han Høgtidsbarn.

 -- No skal ho Hulda reide upp Vogni hans -- han
brùkar Barnevogni si til Vogge -- ; "no Tuften gaa til
Papa!" -- "Ba -- ba -- ba -- ba" ...

Nokre Dagar seinare. 

Du trur vel ikkje eg duger til Barnfostre, du. Du
undrast paa, at me ikkje fær oss fat paa ei Gjente til det
Arbeide.

Aa, me hev freista med det au. Der er ei lang Sogu
um det, og det kann eg gjerne fortelja.

 -- Me budde paa Tynnset, veit du, i den Tidi me
venta Smaatt, -- hjaa han Per Østigard paa Heimatæ-Sida.

SIDE: 93

Der hadde me eìt Hus for oss sjølve, Stogu, Kjøk
og eit stort Loft; ho Hulda gjekk i Kjøken og stelte
Mat, og eg sat paa Lofte og skreiv ferdug Uforsonlige.

Ho Hulda vart veikare og veikare; og so tok me til
aa høyre oss um etter Gjente daa. Men i den store breide
Tynnsetbygdi var der ikkje Gjente aa finne.

Tynnsetgjentune held seg for gode til aa tena. Vert
Armodi so stor at dei ikkje kann gaa heime lenger, so
fèr dei til Amerika og tek seg Tenest der. Det er gildare
det, liksom. Vil ein hava Tenestgjente i Tynnset, so maa
ein til Tyldalen eller til Gudbrandsdalen, eller heilt til
Sverig.

Jau; so høvde det seg so, at me sistpaa fekk Spurlag
paa ei Gjente. Ho skulde vera noko uppi Aari, og lika
kje lenger det tunge Slite paa ein Bondegard; ein lettvinn,
roleg Plass som den hjaa oss kunde nettupp høve
aat henne. Men ho kunde kje koma plent no. Kannhende
me kunde drygje so ei fjortan Dagar?

Naa ja; me fekk det daa.

Ei Tid etter fekk me Bòd um, at Gjenta kunde kje koma
um fjortan Dagar heller. Ho hadde vrìdi den eine Handi
si; fekk sjaa naar den vart god att.

Me drygde og drygde. Ho Randi burti Stogo, Kona
hans Anders, hjelpte oss med Vatsbering og Ved naar ho
hadde Stundir; og var ho Hulda for klen til aa staa i
Kjøken, tok eg Spand og Korg og rusla ned til Stasjonen,
til Jarnvegshotelle, og henta Nonsmat.

Langt um lengi hadde me Bòd nede hjaa Gjenta og
spurde um, ho kunde lova oss noko visst no snart. Mm
 -- nei; Handi var ikkje fullgod enno, den. Naar ho
tenkte ho kunde koma daa? -- Mm -- ja; ho visste kje
det. Ho fekk no sjaa daa.

Dette vart oss noko uvisst. Og so fekk me høyre at
det kanskje kunde bli Raad ein annan Stad. Det var
tvo halvgamle Gjentur som ikkje tente lenger, men "gjekk
Lauskarar", d. v. s. tok lettare Arbeid for kortare Stundir;
me kunde vel faa ei av deim, vart det oss sagt; daa
visst for ei Tid, til dess den andre kunde koma.

SIDE: 94

Me hadde Bòd til desse Gjentune. M -- ja .... ikkje
so plent umogeleg det, kanskje. Den eine av deim lova
endaa at ho skulde sjaa upp til oss, so me kunde talast
ved; ho skulde koma trast yvi Helgi.

Me venta til yvi Helgi. Ingi Gjente. Me venta Dag
etter Dag, Vìko ut; endaa ingi Gjente. Ikkje so mykje
som eit Bòd diheller. So vart det me som laut skikke
Bòd. Daa fekk me det Svare at Gjenta vilde kje. Dei
vilde kje nokor av deim.

Me hadde Bòd hjaa den fyrste att; var ho ikkje snart
god i Handleden no daa? -- Mm -- aa, ho var no full'
alltid det daa, s'ju. -- Um ho snart vilde koma daa? -- 
Mmm ... ho hadde kje tenkt paa det. -- Men hadde ho
kje lova? -- Mm -- aa ... ho var komi av det att.
Ho hadde misst Hùgen. Ho vilde helst vera der ho var.

So stend me der. Hulda kunde bli liggjande kva Dag
som helst ... Me gav oss til aa lyse etter Gjente i
Bladi.

Jau; so kom det ei. Ei einaste ei. Og ho var fraa
Tyldalen.

Det var ei diger, firkanta Budeigje paa sekstan Aar.
Hadde aldri stelt i Hus fyrr; kom like or Fjose. Laga
Mat? -- Jau det kunde ho vel, endaa ho hadde aldri forsøkt
det. -- Stelle eit Barn? -- Aa jau; det kunde ho
visst; men ho hadde kje gjort det fyrr. Kor mykje ho
skulde hava i Løn? -- Aa ho fekk vel hava paa Lag
som andre Innegjentur. "Ja men kjære deg, naar du
ingin Verdsens Ting kann?" -- "Ja ... han Lars Øvstimostugunn
hev no òg tinga paa meg daa, og han Bersven
Nedstimostugunn med; eg fær vel gaa til ein av deim,
eg daa." Ho Hulda tinga kje meir. Ho gav henne Festepengar
og fekk henne til aa skrive under med Svart paa
Kvitt, at daa og daa skulde ho koma. "Ja men eg vil
berre vera her ein Maanad for det fyrste," sa Gjenta;
"likar eg meg ikkje, vil eg gaa att." -- "Ja berre skriv
under," sa ho Hulda.

Og so hadde me Gjente! -- 

 -- Ho bar Vatn og Ved aat oss; meir kunde ho ikkje.

SIDE: 95

Alt anna me sette henne til, ugreidde ho for oss; og so
var det ein annan Ting, ein unemmeleg Ting ...

 -- Nei no skrik Ungen. Eg maa inn. Gud veit ...

Dagen etter. 

Naa; det var Budeigja. Ja, ser du; det fæle var ...
ho kom beint or Fjose og hadde ymist ulært; med eit
Ord sagt: ho brùka kje Lùmmaplagg!

Det vart ein vond Maanad. Men han fekk Ende ein
Gong, den med. Og so kom Budeigja -- Hulda laag
enno; Guten var komin, ser du -- ; so kom Budeigja og
sa at ho skulde til han Lars Øvstimostugunn og vera
Vinn'kulle. "Gakk i Guds Namn," sa ho Hulda. Eg
gav henne den Løni ho skulde hava; ho var sur for ho
ikkje fekk Drikkepengar. So gjekk ho.

Det var den! -- 

 -- Daa me kom her upp til Kolbotnen att ifjor Sùmar,
fekk me stundomtil laane ho Eline, dotter aat Strype'n
Ho var glup, men berre trettan Aar. Og rett som det
var maatte ho paa Skulen; eller ho laut heim att og
hjelpe Mor si. Ei Tid hadde me henne Inger, Syster
hennar Eline; men daa Eline skulde til Røros og gaa for
Presten, laut ho heim att, ho Inger med. Og so fekk me
greide oss som me kunde.

Ho Hulda vart reint harm stundom. "Dei hev det so
maklegt hjaa oss som dei aldri fær det, desse Gjentune,
og ét ved vaart eigi Bord og blir medfarne som Born
i Huse; og dei fær den Løni dei sjølve vil hava; men
endaa skal det vera liksom ein rein Naade, um me kann
faa deim!" Ho lova tilsist paa det, at ho skulde ikkje
spyrja etter Gjente meir, korkje paa Strype eller andre
Stadir.

Me stelte oss so, at eg skulde hava Guten um Ettermiddagen,
so ho Hulda kunde faa sova daa; like eins
skulde eg passe han um Kveldane utetter til Midnatsbìl;
Resten skulde ho klara sjølv, meinte ho. Ja; me freista.

Men daa det leid av ei Tid, og ho Eline var attkomi

Vinnekulle: Gjente som er med i Vinne-(Onne-)Arbeide.

SIDE: 96

fraa Røros ... det var kje so greidt aa klara det som
me hadde tenkt ... daa tok me til aa slaa innpaa um,
at ho Eline godt kunde faa koma hit att, um ho vilde.
Men so ein Dag vart det oss sagt, at Strype'n hadde stedt
Eline burt hjaa han Per Langmyraasen til Budeigje.

Ja, ja; "de Ugudelige have mange Plager," som det
stend. Men alt maa vera godt nok, so lengi Tuften
klarar seg.

 -- "Tuften", ja; han heiter so til Kvardags. Arne Olaus
Fjørtoft er han døypt, og han hev elles so mange Namn
som Dagen er lang; men "Tuften" -- -- 

Døypt ja? Det segjer seg sjølv. Det var best aa
gjera den Stasen av med same; so slepp han aa bli døypt
paa Tukthuse ... me lìver i eit fritt Land, som du veit.
I Tynnset Kyrkje er han døypt; han Presten som er so
glad i oss, hugsar du, døypte'n; Fadrane var: ho Randi,
Kona hans Anders, og ho Karen, Syster hans Per; og
paa Mannfolksida: han Anders, Mann hennar Randi, og
han Ivar Matlaus, Ungkar og Savalgut. Og Namn fekk
den vesle, so det berre knaka i den gamle Døypefunten.

Ein Gong i Verdi gjekk det tvo unge Gjentur inn-i
Kristianiasby og var uppglødde for alt som gjævt var; ein
Bokmann som dei i den Tidi sette høgt heitte Arne Garborg;
og ein Dag svor dei i Løynd og Helgd, at den
fyrste Guten deira, um dei fekk nokon. -- han skulde
heite etter denne Bokmannen. Det er vel det gildaste
Gjentune veit aa lova, det, kann eg tru, paa Lag som
Kvinnfolki i gamle Dagar av Glede eller Sorg yvi det
eller det lova burt sine Fyrstefødde til Gud eller Hinmannen.
Den eine av desse tvo Gjentune var ho Hulda.
Og soleis gjekk det til at Guten vart heitande Arne.

Men eg, som ikkje var fullt so uppglødd for den nemnde
Bokmannen som desse jaalute Gjentune, eg meinte at
Guten laut faa et anna Namn au; eit godt Namn. Og
so var der ein Mann som eg paa min Kant sette høgt:
den altfor snart burtdøydde Maalmannen og fyrste norske
Sosialisten Olaus Fjørtoft. So kom Guten til aa bera hans

SIDE: 97

Namn med. Og eg sat i Tynnset Kyrkje og hadde mi
Moro av, at Presten laut nemne tvo so fæle Namn i Guds
Hus, -- lyse Naade og Miskunn og ævugt Liv yvi
Olaus Fjørtoft og Arne Garborg, tvo Mennar som han i
sit Hjarta visst dømde ned-i Helvites alradjupaste Kjellarhol.

 -- Men av Fjørtoft er "Tuften" laga. Det er slikt
eit høvelegt Smaagutnamn, dette; Tuften er paa norsk
det same som Nissen; og ein litin Nissegubbe er han,
 -- Troll-ungen. -- -- -- -- 

Fjorde Breve.

Kolbotnen ?te Juni 1889. 

Gode "Fedraheim".

Dagatale veit eg ikkje. Me hev gløymt aa kaupe Alnakke,
og er daa dagville rett som det er.

Det hender at det kjem eit Menneskje, so me kann
spyrja oss fyri; men det maa helst vera eit Bymenneskje;
Fjellfolk hev for det meste anna aa tenkje paa. Elles hjelper
me oss med Reguladetri: tek dei Bladi som sist kom og
reknar etter deim: naar det var den 3die sin Torsdag,
kva skriv me daa i Dag, som er ... Tirsdag visst? Men
er Bladi burte -- dei vert nytta til mangt, dei -- , so
stend me der, til dess nye kjem.

Byfolk og Breidbygdingar vil flire aat slik Fjellmannskap;
tenk! gaa der uppe raadlaus for ei Alnakke, naar
ein hev Posten inn-um Dørine annankvar Dag!

Tja. For det fyrste hev me 3 -- 4 Fjording Veg etter
Posten. Og for det andre so fær ein det med Ro og
Tòlmod her uppe.

Det er Høgfjelle som gjer det, trur eg.

Stødt og fast stend det gjenom Tidir og Endeløysur.
Rikkar seg ikkje. Stormar kjem farande som dei vilde
velte Verdi; Tora skangrar og smell; Is legg seg og losnar
med Bròt og Brak; Flaumar flyg upp og flyt burt;
Vinter og Vaar og Sùmar og Haust fer og kjem att;
Fjelle stend. Sol og Maane og Stjernur sveiver seg og

SIDE: 98

sviv; Skogen veks til og rotnar burt; Elvar grev seg Veg
og Votn gror til Myr; Myr vert Aakr og Aakren vert
Heid; Fjelle stend. Ættir og Folkeslag skifter, aukar og
minkar, sjuknar og frisknar, fødest og døyr; Aldrar og
Ævur kjem og kverv; Fjelle stend. Sistpaa vert all denne
Skifting so lite sætande. Inkje aa bry seg um. Det er
Utside og Skapnad som skifter, Skodde og Sky som sankar
seg og spreidest; Grunnen, Grunnlage er som det var og
vert som det er; me lìver i Æveheimen.

So sig det innpaa oss, dette endelause Tòlmod som
aldri hastar. Det er so stutt fraa Aar til Aar. Desse
Skyflokane som samlar seg spreidest snart; og so er det
som fyrr att.

Ein lærer seg til aa rekne med romlege Tidir. Dagar
er inginting, Vìkur og Maanar lite nemnande; det ein
kann fara til med er Aarstidir og Aar. Berre til aa læ
aat for ein rett Fjellmann er denne andpustne Byhast som
fer med Tunga ut i Tandgarden og pæser og sveittar og
reknar med Timar og Minuttar og knapt hev Stundir til
aa snakke med Folk; alt maa vera avgjort og uppskrivi
strakst, strakst, og so ajøs, -- lengi fyrr ein Fjellmann
vilde vera ferdug med Innleidingsformine.

Denne Hasti gjeng av oss her. Me veit at Verdi stend
der ho stend, anten Klokka er fem eller sju, og at ingi
Kjering ligg daud, um det og det ikkje nettupp kjem i
Stand til den fyrste November. Tvo til tri Maanar er det
minste ein Mann kann hava aa laupe paa; og ein avtalar
aldri noko annarleis enn so "til Vaaren", "til Vinteren",
"til Sùmars att", eller "ein Gong naar det kann høve".

Er ein komin inn i dette, so gjeng det utruleg godt.
Og det kjem eit Lag yvi deg, ein Sleng, so Bymannen
flirer. "Aa-i-haa! Dra paa! Kjem me kje so braadt, so
kjem me seint og smaatt; og vert det ikkje i Dag, so
vert det naar alt kjem i Lag; og vert det ikkje daa hell, so
kjem me no full' lell!" -- spottar Bymannen. Men det
bryr ikkje me oss um.

Sûme tek det kannhende stridt rolegt; det kann bli
meir av det gode enn godt er. Og daa kann han Lars i

SIDE: 99

i Lia hava godt av aa lære eit Grand Hast; men Byhast
vert det ikkje.

Yngre Folk tek elles til aa faa ein Tanke um Tid no,
skýnar eg. Jønnvegen med sine Minuttar er vel Skuld i
dette, um Togi aldri so mykje stend og sleng upp-etter
Stasjonane her og liksom ikkje veit korleis dei skal faa
Ende paa Dagen. Men um det kann vera godt for Fjellmannen
aa faa eit Grand meir Hast, so vilde det for
Bymannen vera endaa betre, um han kunde faa i sig
noko av den store Fjell-Ro.

Er me stundom dagville, so er me oftare timeville. Mi
Klokke hev stana for ollo; og Kona si gjeng, men vert
sjeldan dregi upp. So at skal me ein Gong ha Greide
paa Klokkeslætte, so er det aa sjaa paa Soli. Og er den
burte, so kjenner ein etter paa seg sjølv, um ein er svoltin
eller svevnug. Men vert ein ikkje vis med det, so er
det i Grunnen det same med heile Timerekningi. Det er aa
lìva som Bjørn i Skog, dette; og at det er det beste veit
eg fraa den Tidi eg var i Byn og fór og dansa etter
Klokkevisaren all Dagen: aldri hev det vori mindre Tid
for meg enn det daa var.

 -- Ja den Klokka, du! Folk hadde det mykje betre
i dei Tidine daa det ikkje fanst sovori.

Og det same kann ein visst segja um dei Tidine daa
det ikkje fanst Bøkar. Meir og meir kjem eg til det, at
Prentekunst-Uppfinningi var eit nytt Syndefall, mest endaa
verre enn det gamle. Denne Johan Gensfleisch, Gutenberg
som dei kallar han, -- eg kann aldri tru anna enn
at det hev vori Styggen sjølv, som kom att i ny
Hâm og lærde Folk aa eta av Kunnskapstrée paa ny
Gjerd; han totte vel ikkje han hadde fengi øydelagt oss
nok fyrste Gongen. Men so fekk han gjort det dess betre
no. For med Prentekunsten byrjar den Nedgangen som
det i denne Tid er komi so langt med, at det knapt finst
ei Tenestgjente lenger som ikkje vev Romanar eller spinn
Vers og harskar seg paa desse Bokreidar-Toskane og

SIDE: 100

denne Saueflokken til Aalmenning som ikkje hev Sans
for Poesi; isj da!

Ja hadde ikkje Prentekunsten vori, so hadde kje eg
heller sìti her no og laga Bladmat til deg, i Staden for aa
drive paa med Gagnsarbeid.

Du legg Fingren paa Nosi og undrast med deg, kva
Gagnsarbeid vel eg skulde kunna duge til. Og lat so
vera; det vilde visst ingin leige meg til Arbeidskar, um
han so fekk meg for Maten. Altfor mykje gjeng det paa
denne nye norske Maaten med Draumar og Skryt um det
ein vil gjera, og sju Sorgir og aatte Utdrygjingar naar det
gjeld um aa faa det gjort. Men eg kann daa innbille
meg, at eg gjer Gagnsarbeid stundom.

Og daa trivst eg. Aa, det er godt for slik ei Bok-Krøkle
aa faa fikte eit Grand med Spade og Grev; kann
ein ikkje faa anna gjort, so fiktar ein daa so lengi til
dess ein fær drìvi ut dei Djevlane som kallar seg Tankar;
dei kjem so burt for meg, at eg hugsar deim, ikkje meir.
I Staden vert Hùgen min fyllt med Sùmardis og Sùmardraum;
eg gjeng i eitt med Live ikring meg. Aldri forstend
du Fuglekvitring og Gaukegal og Bjølleklang i
Lidom og Hauking fraa Høgdir og Rauting og Rop fraa
Aas og Fjell og Bekkjesikl og Skogsus og Surring av
Humle og My og Fly, -- aldri forstend du det so godt
som naar du stend med Hakke og Spade og driv paa so
Visdomen din somnar av; all igjenom vert du roleg og
trygg; Sùmardagen med sine varme Angar av Jord og
Vokstr og Myr og Skog sviv deg gjenom Hùgen lett og
ljos, og frisk og god som Guds eigin Ande.

Det er noko anna enn aa sitja og kline med Blekk, -- 
um det elles maa vera einkvan til det au, veit du. Eg
vil berre spyrja deg kva du vil gjeva meg for den Maaltrosten,
som sìt her ned i Bjørkelidi og lær og snakkar
og plistrar og syng, og fær Svar av Vén sin der burti
Holmen, burtanum Sunde, -- held paa utetter Kvelden so
Lufti bivrar av Song, og det Song som ein ikkje
tarv klappe til? Gjev du meg alle dei vene Dikti som
er skrìvne i Verdi, fraa Sakuntala og Kalevala til

SIDE: 101

Maeterlinck og Verlaine? -- Stakkars deg. Hev du kje
meir aa gjeva, so gakk heim og legg deg; det vert ingin
Handel med oss.

Minst duger eg i Morkenn paa heite Dagar, naar Soli
lumrar um Øyro og My-Svermen stend ikring meg som
ei Sky, og surrar og svirrar og elter og stikk, med
Broddar kvasse som Syl og Naal; pirkar og stikk utan
Ende og Stans, i Nakke, kring Øyro, paa Skalle og Nasatipp,
i Augnebrun og Haar, paa Hendar og Hals, gjenom
Sokk og Skjorte; eg fær ikkje gjort mest nokon Ting,
anna stend der og fiktar og baskar og driv til meg sjølv
baade her og der, liksom hin Fanten du veit, han som
hadde havt so mange Ordenar i sine Velmagtsdagar. Etterkvart
vert eg so upp-stukkin, at heile Karen er Prikk i
Prikk og Blæme i Blæme; og eg rispar og klaar so eg
riv meg mest sund.

Andre Mødur kjem attaat. Saare og sprukne Hendar;
Blørur so vonde som dei var fulle av Eiter; ein Rygg
som styrdnar og styrdnar og sistpaa verkjer som han vilde
fata Eld. Mykje er der i det heile aa arbeide seg baade
ut or og inn i; Kropps-Arbeid er den beste Skulen i
Tòlsemd og Traaleik som eg veit um. Og di betre du
held ut, di meir Kar vert du, og di meir tòler du. Men
anten du held ut eller gjev upp: so mykje lærer du, at
naar du sidan raakar ein Arbeidskar, so tek du Hatten
av deg for denne Medborgaren; du veit no, at det kostar
likso mykje "Studium" aa lære Hand-arbeid som det
kostar aa lære aa tyde Lovir eller aa lækje Magaverk.

Eg vil ikkje fortelja um kor ofte eg misser Mode og
gjev upp, utmødd og dertil skamfull, av di det so altfor
mykje vert berre Barneverk og Tufs, det som Arbeid skulde
vera; for lengi hev eg sìti paa Skulebenken og Skrivekrakken
no, maa tru. Men gjev eg upp i Dag, so tek
eg paa att i Morgo; ho lokkar og dreg, den frie Lufti.
Og betre og betre smakar ho meg; det er Stundir daa eg
beint fram kjenner Bonden vakne i meg enno.

Me Bøndar er paa ein serskild Maate bundne til Jordi;

Morkenn: Dat. Eintal av Mork (Mark).

SIDE: 102

riv me oss lause fraa denne Livsgrunnen vaar, so fær me
alltid ein Stans eller Stur i Vokstren.

Bygata kann vera gild. Men ho er ikkje til aa slaa
Rot i. Eg med min Fante eller Viking Hug til aa flakke
og flytja skulde kunna trivast med aa skifte Bustad tri-fire
Gongir um Aare, som Byvis er; men nei. Inst
inne høyrer eg til dei buande; er Bonde.

Bymannen er heime kvar han kann faa sett upp sine
"Møbler"; for Bonden er Heim noko meir. Heim etter
hans Tanke er fast Bustad paa eigin Grunn for honom og
Ætti hans ut gjenom Tidine; eit Ætte-Rike er Heimgarden
med Aaker og Eng og Elv og Skog, med Bu og
Bygnad for Folk og Fe, med Tun og Tuft og Lødu og
Loft; alt er tilvant og innlìvt, so Kui kjenner sin Baas
og Hesten sin Stall; kvar Hage og Høgd hev Namn;
og Segnir vil svive um Haug og um Heller. Og Minne
lìver fraa Ætt til Ætt og gjev Samanheng millom det
som var og er og det som koma skal. Gardane hadde
daa au fraa gamalt ein Tuftekall eller eit Tun-Tre; og
mange Stadir gjekk Gardvorden og træla og drog til
Hus Ætt etter Ætt utigjenom. Slikt eit Rike er det me
kallar Heim. Og difor kann Bymannen vera so rik og
fjong som han vera vil og heite so tyskt at det smell:
er me so sant oss sjølve, so er me Adelsmennar mot
honom i all vaar Armod. Me kunde for den Skuld godt
skrive oss med eit "fraa" fyri Gardsnamne; og dette "fraa"
vilde vera likso godt som det engelske "of", det tyske
"von", det franske "de" o. s. fr.; eg skulde soleis kunna
skrive meg Aadne Eivindsson fraa Garborg.

Men det er det same med slikt, veit du. Det er vel
so stolt aa løyne sin Stormannskap som aa gaa og sprikje
med'n; me skriv vaare Namn paa simpel borgarleg Maate
og klarar oss godt med det [fotnotemerke] . Men Heimar vil me hava
likevel; og no tykkjest eg for min Part vera komin
eit lite Stìg paa Heimveg.

 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

Fotnote: No, daa det meir og meir vert Pengemagti som eig Jordi, sìt Bonden
likso utrygg paa Garden sin som Bymannen i si "Leiebekvemmlighed";
so no er det lite Grunn til aa drøyme um "Adelskap". (Merknad 1909.)

SIDE: 103

Femte Breve.

November. 

 -- Mangt og mykje er umskift i Kolbotnen dette Aare.

Sjapa er daud. Fred vere med ho. Ho fekk Kvalpesjuken,
stakkar; gjekk her og drog seg i lange Tidir og
kunde korkje eta eller leike, ikkje gjera Ugagn dessmeir;
dette vart det for vondt aa sjaa paa; me miskunna oss
og sende ho burt-i Straalsjøaasen, der Gardsen lét ho
døy for Byrsa si.

Sæle er Dyri som fær døy for Bly og Kniv! Me maa
talmast ihel me, Klokingane me er, av Magaverk eller
Halsesjuke.

Og no er Sjapa gløymd; Tuften hev teki det Rome som
ho hadde. Som skrìvi stend; ingin er umissande.

Den gamle Kolbrennarkoja er au burte. Skuldi for det
hev Tuften. Daa me forstod at han vilde koma, og at
Gamlestogo daa attaat alt anna vilde bli Barnekammers,
saag me oss ingi onnor Raad enn aa byggje ei Stogu til.
Og skulde me faa Rom aat den paa vaar tronge Tuft,
laut me rive Koja.

Ja det var òg ei Sorg! -- Men endaa større Sorg vart
det med aa faa i Stand Nystogo.

Erik Strype hadde lova oss ho ferdug til Jonsok. Jonsok
kom. Og Fantefylgje kom: Kjeringi, Bikkja, Ungen,
Fanten; eit Kjerrelass med Tølur fylgde med. Og alt
var ferdugt: Skogen stod som ein Festkrans av saftfyllt
Bar og glitrande nysprungi Bjørkelauv og lauga seg i Sol
og spegla seg i Sjø; og Aasar og Fjell gidra i himilblaa
Luft som i ei tindrande glad Ørske; alt var ferdugt,
ja ... so nær som Nystogo. Den var so vidt halvferdug,
den.

Ein Kristianialiterat, ein av dei rette, ein med Lorgnett
paa, kom og vitja oss; so vart Gamlestogo paa ein Gong:
1) Daglegstogu, 2) Barnekammers, 3) Matsal, 4) Kjøk, 5)
Baderom, 6) Soverom, 7) Arbeidsrom, 8) Hundehus, 9)
Gjestekammers. Og me kunde med det grøne Tæpe vaart
ikkje skifte ho av i meir enn tvo. Daa var me tilfjells,

Tølur: "Diverse".

SIDE: 104

kann du tru! Ei Hjelp var det, at me ikkje hadde langt
til Nordpolen.

Kristianialiteraten vart sjuk for oss. Me hadde kje Mat
til han, maa tru; Handlarane paa Auma og Steien aatte
kje Brød, og ikkje Mjøl (det var i den Tidi daa det var
Sùmarthing der nedyvi); og i Nordpolen laag Literaten
um Nætane og fraus som ein Hund, mest utan Sengklæde.
Han maatte berre sjaa aa berge seg aat Byen
att. Me fekk i ein Øyk til han; og daa han ikkje tolde
aa køyre paa desse Skogvegane vaare maatte han ride.
Men so fanst det ikkje Sâl nokon Stad her ikring, anna
ein Kvinnfolksâl; Kristianialiteraten med si Weltschmerz
og sin Lorgnett laut daa draga i Veg gjenom den grønkande
Skogen paa Ryggen av Gamlemerri hans Erik
Straalsjøaasen ridande paa Damevis. Men Riddaren var
tung; Sâlen gleid, og Literaten vart sitjande med Enden
heller langt bak og Hovude heller langt fram, nikkande
og dumpande, jamrande av Magaverk, -- eit grøtelegt
Syn aa sjaa for Folk som for Gudar. Sjølvsagt maatte
det daa hende, at Byfrøknine fraa den andre Sida Sjøen
just i den Stundi gjekk seg ein Tur i Skogen so grøn;
 -- for desse Kristianiafolki hev enno ikkje lati seg skræme
av det reine Flagge mitt. Daa Literaten fekk sjaa Damur,
so kann du tru han reiste seg i Sæte, med all
Magaverken sin! Men so gleid Sâlen til den andre Sida
att; og fyrr han visste Ord av stod han paa Landjordi,
midt upp i Armane paa dei tvo Frøknine ... "Tjah!
Undskyld, mine Damer ... et Uheld ... ganske tilfældigt
..." Dei var alt langt burt-i Skogen. Han stod
etter vesall og bleik; vreid seg i sitt Munnskjegg og bad
so smaatt til Hin-Mannen.

Det er Matknipe her uppe um Sùmaren; serleg er her
Kjøtnaud; so fann me paa at me vilde hava Høns; den
som hev Høns hev Egg med same, veit du. Eg til
Straalsjøaasen; kaupte tri Hønur og ein Hane av Gardsen,
og bar desse Fuglane heim i ei Krog. Hønsehus hadde
me ikkje; i Snarvendingi kunde me kje faa noko heller;

SIDE: 105

me visste daa ikkje meir enn ei Raad: laga Hønsegarde
i Vedskaalen, Vegg i Vegg med Stogo vaar. So gjekk
me um Dagen og gjætte Hønsi, at ho ikkje skulde fara
paa Skogen og verpe sine Egg burt der; men um
Natti ...

Um Natti heldt Tuften oss vakne til Klokka eitt og tvo;
daa kunde det nok smaka aa faa Sovefred. Men Takk
skal du ha; Klokka tri vakna Hanen! Som Brandrop,
som Laat av ein Hèrlur tona det inn til oss fraa Vedskaalen:
Kykeliky -- y! Sol-er-i-Sky! Og uppatt og uppatt:
Kykeliky -- y: Sol-er-i-Sky! Dermed vart Tuften uppskræmd
og tok til aa jamre; æ -- æ! æ -- æ! bæ -- æ! mæ -- æ! -- 
og so kom Hønune: bøtt-bøtt-bøtt-ga! pok-pok-pok-pokker-ta!
Og so Hanen: Kykeliky! Sol er i Sky -- ! Og so
Tuften: æ -- æh! bæ -- æh! mæ -- æh! -- me maatte vakne
um me laag i Gravi. Ikkje svært blid stod eg upp;
gjekk ut og jaga Hønsi paa Skogen; med Torv og Stein
og brennande Bønir dreiv eg deim so langt eg kunde faa
deim og ynskte deim eit Stykke til ... So inn att og
freiste aa sova, endan Soli stod høgt yvi Tronfjell.

Tri Minuttar etter stod Hanen utanfor Vindauga og song
upp som paa den yttarste Dag: Kykeliky -- y!! Sol-er-i-Sky!!!
Og Hønune kakla og kjekla som norske Avisur:
bøtt-bøtt-bøtt-bøtt-ga! -- pokk-pokk-pokk-pokker ta! -- og
so Tuften; og so Hanen; og so Hønsi ...

Ja det var Liv.

Me var snart so fornøgde av Hønseflokken vaar, at me
dømde han til Dauden. Men so vakna eit nytt Spursmaal.
Kvar skulde me faa ein Skarprettar ifraa?

Eg er ein ugudeleg Kropp, som vil øydeleggje heile
Menneskja og daa visst det norske Folk; men hogge Hovude
av tri Hønur og ein Hane, det hadde eg ikkje Hug
paa. "Eg kunde koma til aa skjelve paa Handi," sa eg.
Og han Erik, han som dreiv paa med Nystogo vaar ...
nei; han vilde ikkje heller. "Hadde det vori i mine unge
Dagar!" sa han. So fekk me Tak i han Esten Vangen.
Han hadde kje heller Hug til aa slaa Høns ihel; men
so var det vel so, at han hadde endaa meir vondt av oss
enn av Hønsi, og so lova han at han skulde freiste lell.

SIDE: 106

Han tok Øksi og gjekk aat Hønsehuse. Men daa Hønsi
tok til aa galskrike, liksom ho forstod at det var Live det
galdt, -- daa bleikna ho Hulda og bad for Udyri. Stakkars
rædde Fuglar; dei fekk i Guds Namn heller lìva ein Dag
til. Og lìvde gjorde dei; det fekk me finne Morgonen
etter. Kykeliky-y! Sol-er-i-Sky! Bøtt-bøtt-bøtt-ga ...
pokk-pokk-pokker-ta ...

Han Erik hadde ein Timbremann med seg som heitte
Jon; denne Jon'n var slik ein glup Skyttar. Til honom
vende me oss i vaar Naud: um han ikkje vilde gaa heim
etter Byrsa si og skjote Hønseflokken. Jau; han Jon
gjekk etter Byrsa. Og Hønseflokken vart skotin, eitt for
eitt. Fyrst Hanen: han stod nedved Bekken og tenkte
paa inginting ... døydde som ein Mann, utan ein Sukk.
So den svarte Høna; ho sparka litegrand. So den store
kvite; ho sveiv rundt um seg sjølv som ein Topp og
lagde seg attunder ei Tuve. Til Slutt den vesle kvite;
ho døydde utan Braak som ho hadde livt.

Hulda hadde rømt til Skogs, ho; der uppe gjekk ho og
skalv, og skvatt høgt for kvart Skott, liksom det var henne
me gjekk paa Jagt etter.

Eg gav vondt paa henne daa ho kom heim. "Affektasjon!"
sa eg. Jøss, eit Par Høns; det var daa au noko
aa bry seg um! Dersom me ikkje hadde havt han Jon
her, so hadde eg drepi deim sjølv; heile Hurven; som
inginting. Pytt; eit Par Hønsehovud!

"Det var visst godt at me hadde han Jon her lell,"
meinte ho Hulda.

Endeleg var Nystogo ferdug.

Eg flutte der ut med Skrivestelle mitt. Og med ei
Seng. For no maatte eg sova. Ho Hulda fekk lite seg
med si Middagskvild, ho. Ho var yngre enn eg og sterkare
enn eg; og det var mitt Hovud me skulde lìva av alle.

Skam aa segja det; men tri Maanar Skriving og tvo
Maanar Natte-Uro hadde gjort meg til den største Krusling
under Soli.

Eg høyrer kor godt du lær. Ha-ha; han vil vera norsk

SIDE: 107

Forfattar og tòler ikkje slike Smaating! -- Og du hev
Rett. Men kva skulde eg gjera?

Eg var komin av Svevnen, ser du. Og so var det
Hovdaverk og Hugverk og all den Develskap som finst,
og Skriving attpaa; so eg maa undrast paa Kjeringi som
ikkje gav meg Skilsmaalsbrev og drog sin Veg; for der
var lite Moro paa Kolbotnen i den Tid. Det kunde vera
heile Vikur at eg ikkje sa eit Ord, berre gjekk og brygde
og brygde paa sjuke Tankar som ein Halvgalning.

Allting arga meg; alt var meg imot. Dei minste Ting
gjekk so innpaa meg, at eg Gong paa Gong kom til Kjeringi
og sagde: det ryk til Helvite; me kann likso godt
gaa paa Sjøen.

Ho forklaara meg kvar Gong at eg fór med Tull; og
kvar Gong vart eg modig att og sagde: det gjeng godt i
Grunnen! Men tvo Dagar etter sat eg ved Aaren og
sturde og stirde i myrke Tankar: det ryk til Helvite. Me
kann likso godt gaa paa Sjøen.

"Uforsonlige" gjorde lite av seg. Det var ein og
annan som hadde kjent at der var noko som brann i den
Boki; men dei fleste Bladlysine pirka og grov og fann ut
at ho var gali gjord. Eg hadde tenkt aa faa Stykke upp
paa Kristiania Teater; men nei, eg fekk det att; det var
ikkje "egnet". So kunde me likso godt gaa paa Sjøen
daa; Bokhandlar-Honorare var mest uppbrùka. Og det
var langt fram til ein ny Roman. Nei; so sette eg meg
til aa rable ihop ein Farce; det norske Nasjonalteatre livde
paa Schønthan i den Tid, og eg maatte vel alltid kunne
laga ihop noko som var likso godt som Schønthan ...
Nei. Eg fekk Farcen min att. "Ikke egnet."

I ei dansk Tidsskrift skreiv eg noko Polemik; gode
borgarlege Sanningar som eg mest skjemdest av aa prente:
tvo og tvo er ikkje fem; ikkje tri heller; ikkje tri og tri
kvart dessmeir; tek me alt med i Rekningi maa me tru,
at tvo og tvo nærast er fire ... Ein god Vén skreiv til
meg og sa: ja, dette er godt og vel; det visste me fyrr;
men seg meg no greidt og endefram: kor mykje er tvo
og tvo etter di Meining? -- Eg reiv meg i Augo og

SIDE: 108

spurde meg sjølv, um eg alt var so langt komin at eg
burde søkje meg Rom paa Daarekista.

Det vart August; det vart September. Himilin vart
haustbleik og kald. Bjørkine sjukna rundt Sjøen. Folk
og Fe drog heim fraa Sætrar og Sùmarbuir. Me vart
aaleine.

Stuttare og stuttare vart Dagane; Nætane kolsvarte.
Alle Fuglar strauk rædde mot Sør. Det vart viddestilt i
Fjelle; so stilt at Bekkjesusen i Skogen høyrdest som
Skrik, lang skurrande During, syrgjeleg, skræmeleg Galdresong.
Sidan kom Hauststormane. Dei braut seg mot
Stoguveggine vaare i tunge Støytar og kvævt Brak og
tok Svevnen fraa oss; Rædsle fylgde deim og Tankar um
Dauden. Bjørkine vart rustbrune og fellte sine Blad.
Burtanum Sjøen i kveldmyrke Holt ula Hubroen. Det
vart hustre i Einvera; det kjendest fæslegt aa gaa her og
svive rundt um seg sjølv i bjørnemyrke Lidir.

Det var Posten me hadde aa trøyste oss med; den
henta eg paa Auma kvar Laurdag. Men det var ikkje
mange som hugsa oss no. Og dei som hugsa oss visste
kje korleis me hadde det. Eg kjende meg ofte pint av
baade det dei sagde og det dei ikkje sagde, -- fann Mistydingar
og Mistankar i allting, og kunde gaa i Dagar og
Vikur og vera skjelvande sinna og sjuk yvi eit lite Ord.
Som andre Galningar visste eg at det eg fór med var
Tull; eg torde kje nemne det med Hulda dessmeir; men
pine meg med det gjorde eg like ille.

Ikkje i Bladi heller fann eg Trøyst. Der magga mine
Uvenir seg gode og feite, og eg tottest sjeldan sjaa mitt
Namn nemnt, utan naar der var Tilføre til aa segja meg
noko mindre huglegt.

Og so var det Hulda. Og Tuften. Ho Hulda vart
helselaus, av di eg ikkje hadde Raad til aa halde Gjente
aat henne; og Tuften vart helselaus av di han var Son
aat Far sin ... Han kunde ikkje lìva. Han vilde
døy um ei liti Stund. Eg laag i svarte svevnlause
Nætar og venta paa at Hulda skulde koma farande med
ville Augo og galne Faktir og skrike og graate: kom

SIDE: 109

... han hev Krampe; han hev Krampe ... han
døyr! -- Og so var det tvo Milir veglaus Veg etter
Doktar ...

Det er November.

Savalen legg seg med Sukk og Brak.

Fraa Kveld til Morgon og fraa Morgon til Kveld høyrer
me Sjøen liksom jamre og stynja. Lange, brestande Rullingar
gjeng ut gjenom Isen; det smalar og smell, knakar
og knest; det høyrest kvævd Buring, Gøying, døyvde
Brak; snart minner det um Torebrulting djupt under Jordi,
snart um Skjoting og Kanonade langt attanum Dovrefjell;
so kjem det ein stutt, haas, vill Gaul, som fraa ei druknande
Løve. Ein gjeng og lyder og undrast og vert
veik. Det ligg som ein Otte i Lufti for at noko kunde
hende ...

Eg hev teki til med ei ny Bok; ei Kvinnesogu. So
gjeng eg att og fram millom Nystogo og Gamlestogo, fraa
"Boki" til Tuften, fraa Sengi til Bords. Romanen fær
meir og meir Tak paa meg; snart sìt han inni Heilen
min og ét og gneg som ei Forgift. Eg kann ikkje bli
kvitt han; eg skriv baade naar eg skriv og naar eg kviler;
skriv naar eg er ute og gjeng; skriv naar eg fær
meg Mat; naar eg er Barnegjente, naar eg les, naar eg
søv; det mýr og masar i Heilen min stødt; det er Bilæte
og Tankar, Sinne og Glede, Moro og Hat i pinefull
Skifting; Hovude er som ei Maurtuve; det er som Heilen
glødde og vilde gaa i Brand.

Og Sjøen burar og brakar i lange Nætar; det er som
Trollrop og Trollstaak fraa Fjell til Fjell. Kannhende
lagar dei til Likferd i Rundane; Rundekongen er daain og
Rundefolke græt. Eller det er Tronfjell-Gygri som hev
sett paa Gryta og vil koka seg godt Sòd til Jol, Mannkjøtsòd,
Barnesòd ... "hei! Kall uppi Storhø! veit du
feitt Slagt, fint Slagt ... Kall uppi Storhø?" Kallen i
Storhø tegjer ei lang Stund. So burar det: "hei, Gygr i
Tronfjell! Eg veit feitt Slagt, fint Slagt ... du Gygr i
Tronfjell!" -- Ei Stund etter knakar det i Troni att:
"Kall uppi Storhø! Kvar er feitt Slagt, fint Slagt ...

SIDE: 110

Kall uppi Storhø!" -- "Paa Kolbotnen er feitt Slagt, fint
Slagt; Tuftekall heiter Bukken ... Gygr i Tronfjell!" -- 
Og det rumlar og ringlar i breidaste Tron; no tek Gygri
til aa kvesse den gamle rustne Slagtekniven.

Det er smaatt med Svevnen all Tid her; og dersom du
visste alt det Tull eg ligg og bryggjer ihop um Nætane,
vilde du sende Doktar og Fut her upp og faa meg sett
fast med same. Naar eg er i mit likaste Lag døyr
eg. Eg fær Slag; desse Svimringane eg hev stundom
vert til Slag, som rimelegt er; og so døyr eg. Fyrr eg
sloknar, raar eg med meg att ei Stund; i den Stundi
segjer eg so og so mange merkelege Ord; og dei vert
uppskrivne og kjem i Bladi. So er eg daain. So er det
Likferdi. Den skipar eg til paa ymis Vis; stundom er
det berre ein Flokk Bohêmar og Lurvar fraa Arbeidarsamfunde
og andre Ranglehol som gjer meg den siste
Æra; andre Gongir er Studentane ute med sine Fanur
... og Arbeidarane like eins ... og Bokfolk, og Kunstnarar,
og radikale Damur ... full Stas; eit Songarlag
syng yvi meg, og den eller den unge Literaten held ei
stor Tale ... der han paa ein merkeleg Maate fær fram
alt det som eg sjølv gjerne vilde høyre sagt; han talar
so eg vert heiltupp kløkkt der eg ligg -- i Sengi, forstend
du; og heite Taarur trengjer seg fram millom dei
svevntunge Augnakvarmane. Kven skulde no trutt at eg
var so mykje til Mann! -- fælt til intelligent Fyr, denne
unge Literaten.

Er eg i Ulag, drøymer eg um Fatik-Kassa, eller lagar ei
Sogu um, at Hulda og eg tek Guten imillom oss og gjeng
paa Sjøen. Dagen etter stend det aalvorsfulle Artiklar i
alle Blad ... sjølve Christian Friele brukar Orde "beklagelig"
... berre Kaninbladi er ufysne; fulle av Lygn
og halve Skuldingar.

Eller eg vert galin. Det kann gaa fort slikt, naar
Heilen er so utmødd som min er no, og ein i det heile
hev lite aa staa imot med; det kann koma som ein Styng,
som ein vond Tanke ... ein ser ei skræmeleg Syn; sèt
i med eit remjande Skrik; flyg galin yvi Benkir og Bord;
slær sund, riv sund; er i Livs Naud; triv Øks eller Kniv;

SIDE: 111

Rakekniven; vil verja seg; høgg, skjer, drep; slær
Kløane i Barken paa Folk og trur ein kverkjer ein Trollkatt
... Tenk um eg kom farande der inn no, remjande,
ravgalin; drap Hulda, slo Skallen inn paa Tuften ...
Eg fær Skjelta der eg ligg; maa upp og drikke Vatn.

Men naar det er som verst med meg, finn eg ut at eg
maa bli epileptisk. Desse Svimringane eg hev ... slik
ei Svimring kan godt vera Ækvivalent for eit Fall. Ein
god Dag bryt Sjukdomen ut; kanskje i Natt; kanskje i
næste Sekund ... spenne og sparke; snorkle; Fraude
paa Munnen; Tennane i Tunga -- hu; eg kjenner alt
slike rare Kriblingar. Arbeider meg inn i ei Rædsle so
eg maa kveikje Ljos, og kanskje slaa paa meg ein Dram
eller tvo, fyrr eg vinn meg yvi.

Eg freistar aa lesa meg i Svevn; men alle Bøkar er
faarlege. Det er Sjukdom og Sorg og hjelpelaus Sut;
Live er strengt; me er raadlause alle. Um eg hadde
hundrad Doktarar um Sengi mi, og alle mine beste Venir,
og um dei vilde gjeva Live for meg ... kom det til
Aalvor, so kunde dei kje hjelpe meg det Grand. Gud? -- 
hu, ikkje tenkje paa Gud. Er det sant at han kann hjelpe,
og endaa læt det gaa som det gjeng ... han er kje
nervøs, han! -- Stengt, stengt allstad; kvar Sekund kann
det koma, og ingin Utveg ... utan Dauden som er det
styggaste av alt. Eg er som eit jaga Dyr; Mord um meg
paa alle Kantar, og framfyri meg eit fælt, svart Stup. Dei
andre Dyri er i same Naud; kann ikkje hjelpe; hev nok
kvar med seg; i Stupe maa me, den eine etter den andre,
anten so me læt eller græt.

Ein Kjenning i Utlande hev sendt meg Lombroso:
Der Verbrecher.

Eg hev sétt paa Boki so vidt at eg hev vorti rædd.
Den tor eg ikkje lesa so lengi Nætane er myrke.

Men so fær eg Brev, at Eigaren maa ha Boki attende;
eg sèt meg daa til og les; og Boki fær snart slikt Tak
paa meg at eg ikkje kann sleppe ho att; ein Kveld tek
eg ho med meg til Nattelesnad.

Ei genial Bok; ei skræmeleg Bok. Fy som me er Dyr;
skitne, ufysne, utuktige Dyr ... der er kje det fæle som

SIDE: 112

upp læt seg tenkje, utan at me hev det eller hev havt det;
Mann-Eting, Kjonsperversitet av alle svinske Slag, Epilepsi,
Hysteri, Galskap; Sjæli sjuk, Kroppen abnorm; soleis og
soleis ser ein Brotsmann ut; Augo blygraa; Øyro store
og stend rett ut; lite og tunt Skjegg; store skeive Kjakar;
han er stundom reint loke-fager, men for det meste stygg;
der er vond Arv i Ætti; han er letlynd, lauslynd, stormannsgalin,
kjenslelaus; paa sjølve Kroppen er han kjenslelaus;
og serskilt er aa merke, at han ofte hev mindre
Kjensle paa den eine Sida av Kroppen enn paa den andre
... Eg ligg og les med Rædsla dirrande under Bringekvelven.
Mangt av dette kann passe paa meg. Eg er
stygg; hev lite og tunt Skjegg; der er vond Arv i Ætti;
Lettlynde og Lauslynde hev det vori nok av, og Arti er
i meg: eg hev snytt ein Mann for tvo Kronur ein Gong,
med full Vilje og Meining. Rett som det er tykkjest eg
merke at eg hev svært so lite Hudkjensle paa den eine
Leggen ... Rædsla skyt Rygg; Hjarta stansar; eg kjenner
paa den andre Leggen ... jau, ved Gud; kjenner
paa baae Leggine, knip, klorar, riv; -- jau! -- Rædsla
fossar inn-yvi meg som eit grønt Hav; Skjelten tek meg;
Viljen er magtlaus; no kjam det ... no ... Eg velter
meg upp; riv Klædi paa meg; ut; inn i Gamlestogo; maa
kje vera aaleine no ... Konjak -- -- 

 -- Eg drikk Konjak; det hjelper ikkje. Eg drikk Nafta;
det hjelper ikkje. Ho Hulda maa upp og kveikje Eld
paa Aaren og lesa Voltaire for meg; etter eit Kav paa
ein Times Tid eller tvo hev eg vunni meg yvi. Kva det
var eg var rædd? -- Gud veit. Alt; inginting; det var
Pan-skræmsla, Skog-støkken ... "Uf, du skræmde meg
so!" -- jamrar ho Hulda.

Sidan gjeng eg ute i Snøen og driv, til dess det tek til
aa ljosne. Enno er eg utrygg; enno gjeng lette Skjelteflagur
gjenom Holde; halde seg ute er best; og so tenkje
paa glade Ting.

Men det finst ingi glade Ting. Alt er myrkt eller kaldt;
eller ufysi; og det som er godt er der alltid ein Tvil ved,
eller ein Otte; eller det fører innpaa andre Ting, som
... tenkje paa Inginting.

SIDE: 113

"Eg sadla min Støvel og beitsla mitt Sverd,
so batt eg Merri ved Sidunn;
so drog eg ut paa Kattemordsferd ..."

Nei. Huff; Kattemord ...

"Tor Brynjulf sat utmed Kamarvegg.
 pirirum.
Han kjemde sitt Haar og han bysste sitt Skjegg,
 piri ekstram,
 doridaram,
 doridaram,
 doridam;
piri ekstram, pirum!"

Ja; den er bra.

"Tor Brynjulf sat utmed Kamarvegg,
 pirium;
Han kjemde sitt Haar og han bysste sitt Skjegg ..."

Eg kjem til aa tenkje paa Harald Haarfagre. So hugsar
eg Finnedotteri Snøfrid, henne han var so glad i,
at daa ho døydde vilde han kje grava henne ned, men
vart sitjande yvi Like Dag og Natt, til dess ... hu!
Nei; noko anna:

"Mitt Navn er Løitnant Flotting,
Min Stilling og min Stand
er Løitnant og Dagdriver paa Karl Johan.
 Tralala lalala!
 tralala lalala!
Og derfor saa er jeg bestandig saa glad!"

Men so hugsar eg denne Sogo um Løytnanten i Trondhjem,
han som drakk ei fjortan Aars Gjente full og -- .
So kjem det sosiale Spursmaale veltande graatt og langt,
vonlaust og endelaust som ein Midgardsorm -- -- 

Himilen er so klaar at han synest svart. Det er som
eg ser ende inn i dei siste Grunnar. Paa den svarte
Himilbotnen stend knitrande kalde Stjernur og blaalyner.
Ein likbleik Maane er just komin upp, som Lasarus or
Gravi. Kald og huglaus gløser han ut yvi stivfrosne
Viddir, der i det høgste ein skræmd Rein vildrar ikring

SIDE: 114

uppunder ei Hø ... og so eg,endaa meir skræmd, endaa
meir rædd, langt inne i stengde Lidir.

Diessen am Ammersee, Bayern,
August 1889. 

Etterskrift. So skulde Kolbotnbrevi mine ende her.
Det hadde me nok ikkje tenkt, nokon av oss.

Men der var ikkje Raad med det, sj'u.

Og Synd vilde det vera um eg ikkje var glad no.
Ammersjøen er venare enn Savalen, og Alpe-Gjerde gildare
enn Tynnsetfjelli; i Staden for Husmannsstogo i Kolbotnen
hev me den fagre ljose Landsbyen, og Poplar og Plommetre
for svarte Furur. Her tarv me kje gaa og vente i
Dagar og Vìkur paa aa faa sjaa ein Baat som stemner
mot Land; Eimbaaten kjem og gjeng fire Gongir um
Dagen. I Staden for Sætrar og Baatnaust hev me rundt
Sjøen kvite koselege Landsbyar nedvaksne i Lauv, og
rett yvi Sjøen i Staden for Tron Klostre Andeks med sine
rike Lundar og det høge Taarne mot Himilen. Vert me
leide av aa sitja heime, so kann me gaa i Gattinger eller
upp-i det 900 Aar gamle Diesenklostre og eta Nyresteik
og drikke Øl; og der er det Folk, so me tarv ikkje vera
aaleine heller. Det hadde aldri gjengi oss godt, hadde
me kje komi ut no. Men Sogo um, korleis me naadde
hit alle dei lange Vegar med Tuften paa Armen og knapt
med Mynt ... den skal eg fortelja deg ein annan Gong,
kanskje.

No vil eg berre setja Slutt paa Breve mitt; og so skal
du med same faa høyre, korleis det kann gaa til, at ei
vond Tonn driv ein norsk Bokmann ut or Land og Rike.

Fager er Fjellvinteren i Kolbotnen, men aatte Maanar
lang.

Kaldt var det au i Aar. Sjølve Bekken fraus; me
maatte til Slutt hente Vatn uppe i Lidi, i Kjelda; og det

SIDE: 115

var tvo Dagsarbeid aa brøyte seg Veg der upp gjenom
Snøfennane.

Men det sleit seg fram lell. Trøytte og klenvorne var
me jamt og samt; men snart var det den eine som var
klen og snart var det den andre, so det var alltid eit
Grand Umbyte.

Elles hadde me kvar sitt. Eg hadde mine Boksorgir,
og ho hadde Tuften.

Veslekar var meir uroleg um Nætane enn ho brydde
seg um aa fortelja meg. Sistpaa hadde ho misst Svevnen,
ho med, so ho fekk lite sova anten han var roleg
eller ikkje.

Det vart til Hovdaverk og Nervetilfelle. Fillegreidur
og Develskap. Hente Doktar naar han er fire og tjuge
Kilometer burte og ein ingin hev aa sende, det vert
ikkje av; og so vart det til det at me sjølve maatte vera
Doktrar. Men naar den eine Nerveveikingen skal vera
Doktar for den andre, so veit du kóss det gjeng; han vert
sjuk sjølv og gjer den sjuke sjukare.

Og so det at ein er so faavis. Mang ein Gong maatte
eg banne meg sjølv for di eg visste so lite av det som
kvar Mann burde vìta, men som Folk hev funni det klokt
at berre Doktaren veit; Lykka for oss som for andre
Lækjarar var, at den sjuke vilde koma seg.

Og for kvar Dag vart Lufti ljosare; Soli steig og steig; no
klara ho Aasen; snart var ho høgt yvi Aasen; ut i April
vart ho so varm at det draup fraa Take i Middagsstundi.
Aa, desse klaare, klingande Dropane; desse fyrste sæle
Bòd um berr Jord og Vaar! -- me kunde sitja og sjaa
paa deim med Augo vaate av Glede.

Sterkare og sterkare vart Soli; Snøen blautna i Bakkane;
i Slutten av Mai kom Førefalle, -- den glade Tidi
naar ein ikkje kann koma fram korkje med Slede eller
Vogn, korkje paa Styvlar eller Ski, korkje med Skeisur
eller Baat; denne glade Tidi daa ein kann segja til seg
sjølv: um tvo-tri Vìkur ...

Ovanpaa den seks Fot tjukke Savalisen flaut det med
Vatn. Fyrst inn med Land; so yvi det heile. Sjøen var
svart. Me gjekk ned med Strandi kvar Dag og saag etter

SIDE: 116

um det ikkje snart skulde taka til aa losne inn-ved Land;
jau; sistpaa var der ei Rivne. Hurra! -- Den Rivna
vaks; og fleire kom til; snart var der Raak; og me saag
ned i sjølve blanke Savalvatne.

Me lengta etter Vaaren so me gjekk sjuke. Eg som
aldri gjer Vers laga ihop til ein Tone av meg sjølv noko
som eg kalla

Solbøn.

Kom med Liv og lange Dagar,
Liv for Lund og logne Aas,
Liv for Eng og Skog og Hagar, -- 
herlege Gud Helios!
Høgtid gild me daa deg lagar,
herlege Gud Helios!

Kom med Glans um Tun og Tindar,
Solgull skirt paa Sjø og Foss,
Sus av sæle Sùmarvindar, -- 
herlege Gud Helios!
Bløming blid paa Rygg og Rindar,
herlege Gud Helios!

Kom med Vaar og solrik Sùmar,
Fugledans i Krok og Kross,
Kvitring, Bræking, Langlur-Omar, -- 
herlege Gud Helios!
Laat og alle linde Ljomar,
herlege Gud Helios!

Kom med Liv og lange Dagar,
Liv for Lund og Fjell og Foss!
Høgtid gild me daa deg lagar,
herlege Gud Helios!
Helg for deg i Hòv og Hagar,
herlege Gud Helios!

Ja; Helios kom. Men um det kann ha vori for
det at han, Hellenaren, ikkje lika dei barbariske Versi
mine, -- nok er det: han kom ... med mykje

SIDE: 117

fagert og godt, veit du, men ... han kom med Tannverk.

Og som det so ofte gjeng, at det er den skuldlause
som maa svide: det var ho Hulda som fekk Verken;
ikkje eg.

Det var no ho som tòlde han minst au. Ho hadde i
denne Vinteren havt det verre enn eg visste. Svevnvill
og utmødd gjekk ho og drog seg, gul og graa som var
det Dauden ho bar paa; og no daa Vaaren skulde koma
med betre Dagar, med Driving i Skogen og Svevn um
Nætane ... jau Takk, no kom det verste.

Det var den isende kalde Vaarvinden som gjorde det.
Snøtiningsvinden.

Sidan skiftest Tuften og Tannverken um aa taka Svevnen
fraa henne. Det var ikkje nokon vond Tannverk;
det var berre Smaamurring, so ho hadde kje Hug til aa
ofre Tonni heller; gjekk daa med ho Tid etter Tid;
brùka Husraadir og Tanndropar; trudde det maatte gaa
yvi; det same trudde eg; og um eg no hadde gjort eit
Par laake Vers ... Helios hadde sétt laake Vers
fyrr, han.

Men Tonni vart verre og ikkje betre. Snart gjekk ho
Hulda som i ei Halvørske. Aldri Svevn, aldri Ro. Ho
kom so langt at ho vilde ofre Tonni; men daa var ho
for klen; det var ikkje greidt no i Vaarkalden aa koma
til Doktaren.

Daa vart det rangstellt i Kolbotnen. Eg skulde skrive;
den vesle skulde hava sitt Stell, og ho -- ! -- Rett som
det var tok ei ny Tonn til aa verkje.

Det gjekk paa Vite reint. Nei, so stod ho upp ein
Dag og klædde paa seg. Ho vilde til Auma. Der budde
Strømsengen. Han var ikkje Doktar. Men han skulde
vera glup til aa taka ut Tennar lell. Det fekk gaa som
det kunde; av Stad bar det.

Han Esten Vangen fylgde; eg maatte vera heime og
vera Barnepike.

Ho kom til Strømseng midt paa Natti, livlaus mest.
Strømseng tok den eine av dei vonde Tennane. Den
andre brotna.

SIDE: 118

Ho hadde fari med Tannverk og kom heimatt med
Tannverk; men han Esten hadde vori paa Apoteke paa
Tynnset og fengi Morfindropar. So sov ho i nokre Nætar
paa deim.

Nei; so tok det til i endaa ei Tonn; Fanden spare!
Snart var heile Hovude i Brand og som ein einaste Verk;
og eg trur ho leid meir vondt end alle Martyrane i
Kyrkjesogo.

Me fekk Strømseng upp til oss; ein Dag; han laut
freiste ein Gong til. Ja; den eine av Tennane fekk han.
Daa han skulde til med den andre kjende ho seg for
veik. Ho torde ikkje. Det fekk heller vera.

So tok det til aa verkje i heile Tandgarden. No vart
det raadlaust reint. Bera eller breste; -- me maatte til
Tynnset.

Dette vart ikkje nett nokon Morotur, veit du. Yvi
Sjøen kom me; men i Osen var der ikkje Hest aa faa.
Det var daa aa gaa til næste Sætergrend. Ja. Ho Hulda
forklaara meg kva eg maatte gjera, dersom ho skulde
koma til aa uvìta for meg nedi Skogen; so stabba me
i Veg.

Me gjekk tie Stìg um Gongen; so kvilde me. Eg
greidde ut for henne, at kunde me ikkje faa Hest i næste
Sætergrend heller, so fekk ho leggje seg til der med
Tannverken sin; og eg fekk gaa aat Bygdi. "Eg klarar
det ikkje," sa ho. "Der er ingi Raad med det," trøysta
eg henne. So gjekk me att; og so kvilde me. Me brùka
ein Time paa den Kilometeren.

Men me naadde fram.

Ingin Hest. Ho fekk ei Seng og lagde seg; laag so
der og halvørska. Eg torde korkje gaa eller vera.

So kjem av eit Slumpehøve han Jens Stortrøen ruslande
med Kjerre og Hest. Han var hjelpesam mot oss; me
skulde faa laane Køyregreida hans; men fyrst maatte han
uppi si Sæter. Ja-ja; i Guds Namn ... Der laag me
daa og venta og venta. Eine Timen gjekk og den andre
kom; no kunde det snart ikkje vera Tanke um aa naa
Toge.

Sistpaa kom Jens. Kjerra hans var ikkje fin; Sæter

SIDE: 119

eller slikt fanst ikkje; men me fekk endaa vera glade.
Og so laga Sæterfolke ein Høysekk i Stand som ho Hulda
kunde sitja paa. Ein Skinnfeld til aa hava yvi seg fekk
ho au; for det leid til Kvelds og vart kaldvori. Jens
fylgde med; han saag at det kunde turvast Folkehjelp her
kanskje. Ned-yvi bar det.

Skogvegen er lite køyrande for friske Folk; men slikt
kunde me ikkje bry oss um; det galdt berre aa naa Toge.

Hulda sat og seig ihop paa Høysekken sin; eg gjekk
og studde til Armane dovna.

Me naadde ned! -- Gud veit kóss det gjekk til. Og
so i Baat yvi Glaama; og so i Sprang upp Vegen til
Stasjonen .. Toge rusla i Veg med det same me kom;
me vart kasta inn i ei Vogn og var berga.

 -- So langt.

Men daa me kom til Tynnset, var det ikkje Tanke um
aa gaa til Doktaren den Kvelden. Ho var for klar. Ei
Natt til fekk ho herde; ingi Raad med det.

Morgonen etter kom me til Doktaren, øydelagde av
Svevnløyse og Morfin. Han skreiv upp Soveraadir til
oss: Brom, Chloral, Opium; og Tanndropar fekk me; og
Cocaïn, og Antipyrin, og alt fælt; men Tennane torde han
ikkje røre.

Ho var for veik, sa han. Han maatte brùka Svævingsraadir;
men det torde han ikkje utan han hadde ein
annan Doktar med seg. "Enn eg -- ? kunde kje eg -- 
 -- ?" -- "Det maatte i alle Fall vera ein som ikkje var
nervøs," sa Doktaren. Der stod me. -- 

Ho Hulda laut taka til Tòlmode paa nytt. Vente
til i Morgo; til Toge gjekk; og so til Hamar ...
tjuge Milir Jønnvegsskaking. Og so ei svevnlaus
Natt til ...

 -- -- Etter dette var det me sagde til kvarandre at
det gjeng ikkje.

Kolbotnen var den einaste Staden i Lande der me
kunde bu; no ser me at me kann ikkje bu der
heller.

Den minste Ting, ei vond Tonn, eit Krampetilfelle

SIDE: 120

kann setja oss reint fast. No daa me hev Guten kann
me alraminst spela slikt Vaagaspel.

Ut maa me.

Eg hadde søkt Statens Reisestipendium; kunde eg faa
det no, so vilde me vera berga. Ein Dag kjem Bladi
og fortel at eg ikkje fær det.

Me maa ut lell.

Eg er komin so langt med den nye Sogo at eg ser
det vert Bok av. Skriv so til den danske Forleggjaren
min og bed um Fyribetaling. Det fær eg strakst. So
fær me lìva paa Boki so lengi den varer; og sidan ...
fær me sjaa, daa.

Det maa finnast Stadir i Verdi der det er likso billegt
aa lìva som her. For her er ikkje noko billegt. Bøndane
lyt nok hava det dei kann faa; og alt me maa taka med
Jønnvegen vert urimeleg dyrt; dei norske Jønnvegstakstane
er kje for Smaafolk, veit du.

I Sørparten av Tyskland skal vera billegt; i Bayern t.
D. Kannhende me der kunde finne ein fredeleg Flekk
... ein Landsby ikkje for nære Storbyen og ikkje for
langt ifraa heller; der kunde me skìpa oss eit nytt Kolbotnen
kanskje, og sleppe likso billegt fraa det som
her, eller vel det. Og so er der meir Sol der, og
gladare Folk. Dei er kje so gode Kristne der nede som
her; dei er katolske, Stakkar; men dei skal vera rimelege
lell, og korkje brenne eller svelte Folk som ikkje
trur paa Paven. Og so kann eg skrive; og Kjeringi fær
laga Mat; men um Kvelden gjeng me paa Gasthaus.
Og Tuften ... han fær vekse upp der nede og lære
Tysk, so han ikkje som Far sin skal vera bikkjebunden
til desse nakne Fjell som helst spenner fraa seg Borni
sine. -- -- 

 -- Me pakkar Kuffertane vaare. Tek so Tuften paa
Armen. Og stengjer Dørine i Kolbotnen og stryk.

Men som me fer ut yvi Sjøen, og ser attende til
den veste Stogo der me hev havt det so vondt og so
godt, og me ser Lidi som hev sust for oss alle sine

SIDE: 121

underlege Songar, og det vene Einundfjell, og Storhøa
dukkande upp i Nord, og Marsjøfjelle, og Savalkletten,
men i Aust Tronfjell, barmbreidt og trygt, heile denne
vesle store Verdi der me førde vaar fyrste saare Strid
for aa byggje oss ein Heim ... daa tek ho Hulda til
aa graate.

SIDE: 123

KNUDAHEIBREV

Til 
Overlærar S. Schjøtt

SIDE: 125

I.

Knudaheio 22. 5. 1899 

Du Steinar!

Ja; no er eg heime att.

So heime som ein burtkomin Son kann vera, naar
Heimen er burtkomin likso vel som Sonen. Og det fær
eg vel segja at min Heim er.

Eg var Erving og Odelsmann. Garden laag fint i Sud-
Halle attunder Garborgs-Aasen, med Aas-Høgdi til Live
mot Hav-Vinden fraa Vest og Nordvest, og med Risa-
Bakkane til Trygd i Sud, og Tjensvoll- og Mossìge- og Fosse-
Bakkane i Aust, og ovanum deim Fjellheimen den blaae.
Fager og vel-stelt laag Garden min der, ned-ervd til meg
gjenom Aldrar og Ættir, og upparbeid aat meg ikkje minst
i den siste Tid.

Men eg skauv Garden fraa meg. Den skauv daa au
meg fraa seg. Han Far, som var sjuk, gav upp alt, selde
Garden og gjekk or Verdi. Me Borni søkte nye Heimar.
Kvar me kunde, og kvar paa si Leid. Men Heimar
er kje so snart bygde som dei er brende. Heimlausa
var me og heimlause vart me, tvo av oss i Norig, dei
andre i Amerika.

Det er Bondeliv fraa det norskdanske Norig dette.
Nordmannen er heimlaus no. Lande hans hev i 500
Aar vori framandstyrt; no er det framandt. Han kjenner
seg ikkje heime lenger; og so fèr han.

Med meg som med andre fekk Heimløysa Magti. Og
ut kom eg. Vildra og vanka paa framande Stadir. Leitte
etter eitkvart, men visste kje kva det var.

SIDE: 126

Til Slutt fekk eg ein Mistanke um, at det var ein Heim
eg leitte etter.

Mange Aar gjekk. So fann eg meg att ein Dag uppunder
Dovrefjell. Der hadde eg reint uventande fengi
meg ein Heim. Og ei Kòne hadde eg; og ein Son attpaa.

Der kunde eg daa vorti verande, meiner du. Slik ei
lívd Kraa høgt upp-ifraa alle Bygdir millom Skyir og
Skog og blanke Vòtn og Reinmose-Viddir og breide blaae
Øysterdalsfjell, den kunde eg godt vori nøgd med. Eg er
daa Bonde, segjer du, "og ikke af Embeds- eller Finne-
eller Fante- eller andet Nomadefolk".

Ja. Du kann so segja. Men no skal du høyre kóss det
bar til.

Som sagt er: me var vorti tri der uppe i Fjelle. Og
den tridje var ein rómfrèk Kar. Skulde me hava'n her,
laut me byggje paa Stogo.

Timber var hoggi og Timbrar leigd. I god Tid: eit Aar
sidan. Og ein Timbrar til hadde me tinga paa, um den
fyrste etter Øysterdals Vis skulde bi "hindré".

Timbraren vart hindra. Daa me sende Bòd etter 'n,
hadde han fengi ein Verkefing. Me bòdsende den andre.
Men han hadde ikkje havt so mykje som eit Aar, han,
til aa fyribu seg i. So turvte han ikkje nokon Verkefing
heller. Han berre sagde: var det so likt. Og han
lagde til: eit anna Aar, kannhende.

Der stod me.

Vente eit heilt Aar etter Hus-Rom, -- so mykje Øysterdølir
var me endaa ikkje vortne. Og det me serleg trong
um no snart, ein norsk Barneskule, hadde dei kje meir
upp-under Dovrefjell enn ned-under Grefsen-Aasen. So
stengde me Dørine og drog.

Me leigde oss inn paa Stokke i Jarlsberg den Vinteren,
som du veit; Vaaren etter drog me paa Huse-Leit. Uppetter
paa Telemark-Leidi. Mangt saag me der som kunde
vera godt. Men jamt var der eitkvart i Vegen.

Og ei vrang Sanning kom upp. Eg kjende meir og
meir at eg var Jærbu. Hadde kjent det lengi, men ikkje

SIDE: 127

vilja vìta av det. Men Jærbuen vart sterkare og sterkare
i meg; eg slapp ikkje ifraa 'n lenger. Hav-Lengt livna;
Hav-Minne drog; millom Fjell kjende eg meg innestengd.
Vidd, Vidsyn maatte til; Hav. Havglans, Havglim, Havglitter;
Havsus, Havbròt, Havbrak; Havstorm, Havskodde,
Havrædsle, all Havsens Villskap og Leik, det var det som
no tok til aa blenkje og dure og dundre for meg. Men
i Ryggen maatte eg hava ein Fjellgard, roleg og stød og
blaa. Halve Verdi hadde eg fari kring og leitt etter
Heim; no kjende eg, at rett heime vart eg ingin Stad
utan heime.

Men -- . Ja du kjenner Verdi. Han spaar, men
ho raar.

Hulda var Austlending. Heidmorking. Hadde aldri i
sitt Liv lukta Sjø, utan fraa eit Eimbaatsdekk. Paa Jæren
hadde ho vori ein Gong, og tótt der var gildt. Forunderlegt;
eit heilt nytt Land! Men rart. Liksom so utrygt.
Paa desse flate Viddine der all Verdi kunde sjaa henne
hadde ho mest ikkje visst kvar ho skulde gjera av seg!
Og so var det Vinden paa Jæren, denne uslitelege Vinden.
Nord og Nordvest og Nord til Nordvest. Og so Regn
og Skodde og kaldvori jamt. Nei; til Jærbu dugde ikkje
ho Hulda.

Der stod me paa nytt.

So laut me semja oss. Det vart til det at ho, Austlendingen,
skulde velja Austlandsbustad aat oss; og eg
skulde finne meg i alt ho her fann paa, og ikkje knurre
meir enn so maateleg. Men eg skulde faa byggje meg
ei "Ungkars-Stogu" paa Jæren. Kolbotnen fekk me selja.
Men det laut me no, trøyste oss, kor som var.

So gjekk det som du veit. Me bur i Asker; kven
skulde no drøymt um at eg skulde bli Askermann. Men
mi Ser-Kraa hev eg her. Paa Jæren. Upp-under Undheimsfjelli.
Innmed Knudaheiberge; i Knudaheio. Kva
det no kann vera for ein Knud som her hev haldi til.
Her vil eg daa vera heime eit Bìl kvart Aar; og sitja

SIDE: 128

og sjaa ned-yvi; og so skal eg ikkje krevja meir av
denne Verdi.

Men Kolbotnen vart ikkje seld. Dei som hadde Vit
paa Kolbotnen hadde kje Pengar, og dei som hadde Pengar
hadde kje Vit paa Kolbotnen. Og glade er i Grunnen me.
So hev Tuften sin Serheim han med, og me er vel etter
Folketale det heimrikaste Huse i Norig.

Ein Herre kjenner eg meg og ein Uebermensch. I kvart
Hyrna av Sud-Norig hev eg ei Borg: ein Fjellheim upp-under
Dovre, ein Havheim ut mot Nordsjøen og ein Bygdeheim
og halvt Byheim midt i svartaste norskdanske -- Kulturen
fær eg vel segja? -- for halve Kristiansby ligg i
Asker um Sùmaren, veit du.

Eg kann daa, som andre Nordmennar, vera Herre til
dess eg spélar upp. Og i Asker kann eg spéla upp;
for der hev me so vidt mykje at det vel kann verte til
ein rimeleg Sakførar. Men kor gali det kann gaa: tvo
Gardar vil eg i alle Høve vera Eigar av. Og det vert ein
til Kjeringi og Guten, og ein til meg sjølv. So at kvar
Gong me vert Uvenir kann me skiljast og leggje noko-so-
nær heile Norig imillom oss. Seg meg um du trur, at
norske Bokfolk kann faa det stort greidare i denne Verdi?

At Heimhùgen skulde vera so sterk i ein Farafant som
eg er, det hadde du vel ikkje tenkt. Sant aa segja trudde
ikkje eg det heller. Eg skulde vera tòlleg frigjord i so
Maate no; hadde endaa ei Tid tenkt aa gjera Utlending
av meg.

Det er ikkje meir enn eit halvt Tjug Aar sidan eg i
den Tanken fór fraa Lande med heile mitt Hus. Og det
var rimelegt nok. Folke mitt eigi hadde ikkje Bruk for
meg; og eg kjenner meg ingin Stad meir heimlaus enn
millom dykk norskdanske.

Til Tyskland bar det, som du veit. Til Sør-Tyskland,
Bayern; der plar me norske like oss. Og billegt er der
au; der er mill. a. det, at Staten ikkje blodsyg Smaafolke
med Toll so hardt der som her uppe.

Med god norsk Hjelp (Maalaren Ekenæs er det som eg

SIDE: 129

her hev aa takke) fekk me oss Bustad hjaa ein
Bonde i Landsbyen Diessen; der livde me billegt og
hadde det rolegt og godt, so me snart tok til aa koma oss.

"Hos Mama" vart ferdug og kom paa norsk-danskt og
norskt (med Ivar Mortenssons gode Hjelp) og tyskt;
Pengesuti var daa sløkt for det fyrste. Um Vinteren
heldt me oss i München; der kom me i Lag med baade
norskt og tyskt godt Folk og lika oss framifraa. Dei stride
Dagane me hadde havt i Kolbotnen vart gløymde.

Og Tuftekallen vitrast og voks. Han tok til aa segja
eitt og anna Ord au i dei Dagane. Men berre tyskt kom
paa hans Munn; i dette Kulturspursmaale brydde han seg
inkje um Foreldri sine. Han maatte bli ein fullkomin
Tysker, um han fekk vekse upp her.

Paa Vaarsida tok me oss ein Sving ned til Italia; maatte
sjaa det Lande med, naar me var so vidt nære. Og tenk
um me kunde finne oss ein Bustad paa klassisk Grunn!
Ein skulde kunna lìva endaa billegare der nede enn i
Tyskland.

Den Tanken gav me elles snart upp. Det var Tyskland
me for det fyrste fekk tenkje paa; men skulde ein
Bokmann av mitt Slag kunna klara seg der, so laut han
sjaa um han kunde faa eit Fotfeste i Berlin; me flutte til
Riks-Hovudstaden.

Der vart me verande ei god Stund. Billeg Bustad fann
me i Erkner, ein Landsby ikkje langt ifraa Storbyen. Der
fekk eg mill. a. ein Tanke um det tyske Skogbruk:
Skogen vert planta, og so i si Tid "hausta", Teig for
Teig; kvart Tre vert ut-nytta fraa Rot og til Topp og
Kvist; so vert ny Skog sett, o. s. fr. Eg hugsar eg
gjekk og undrast paa, kor mange Mannsaldrar det vil
taka fyrr me norske kann faa slik Skikk paa Skogstelle
vaart.

Mykje Godvilje møtte eg i Berlin. Serleg maa eg nemne
Bokmanns- og Kunstnar-Lage "Freie Bühne"; millom dei
styrande der fann eg Samhug og Studnad som gjorde
mykje til at Mode mitt heldt seg uppe i ei Tid som elles
kunde vorti leid nok.

Men Heimhùgen er det lite Vìt i; sistpaa vakna han

SIDE: 130

trass i alt. Vakna og gnog og gnog. Enden vart at me gav
upp Utlandsdraumen.

Lære kann ein i framande Land. Og kvile. Stengje
seg inne og arbeide med. Men Folk som eg maa bu
heime, skal Arbeidshùgen halde seg frisk; den Juling ein
skal hava fær ein finne seg i.

Me fann ut at me fekk freiste Kolbotnen att. Naar me
var der paa Sùmarsida so mykje me kunde, og so trøyta
svartaste Vintertidi i Byn, so maatte me klara det,
meinte me.

Heim att bar det. Og klara oss gjorde me, -- til dess
dei nye Vanskane kom som eg her framanfyri hev nemnt.
No hev me funni Raad for deim med, trur me; tykkjest
daa vera trygge.

Og den Heimhùgen som skulde vera burt-sivilisera vinn
meir og meir Magt. Naar Vaaren kjem, og det livnar i
Jordi, og løynde Kraftir æser, vaknar han i meg som eit
Samvitsagg; paa Heimgangsdraugs Vis søkjer eg daa hit
nokre Nætar og spøkjer paa gamle Tuftir.

For meir vert det ikkje. Det var nok eit Bìl eg tenkte
paa aa koma heilt "heim". Eg vilde vera Bonde og min
eigin Herre liksom Fedrane mine; -- eg vert stundom so
leid av aa liggje aa prikke paa Papper med ein Penn
stødt. Eg slog paa dette jamvel for Doktaren. Men
Doktaren smilte. Og sagde meg Ting som eg ikkje
kunde koma ifraa. Eg dugde ikkje til Bonde lenger, var
Meiningi. So fær eg vera nøgd med aa "spøkje". I det
heile: det du ein Gong hev kasta ifraa deg tek du ikkje
letteleg att.

Men endaa er det meg ei Kvild aa vera heime. Det
letter aa faa gange paa Heime Grunn og ande Heime Luft
og tala Heime Maal og friske upp Heime Minne. Nokon
Hav-Jærbu er eg ikkje; snarare burtimot halv Fjellmann;
so stend daa au Stogo mi her i Fjellbryne, nettupp i
Millombrøyte millom Flatland og Fjell.

Aa, som eg kjenner att dette brune Heid-Lande med
grøne Gardflekkir og her og der ein Skimt av Vatn eller
Aa, so som det herifraa breider seg ned-yvi og ut-yvi til

Papper: Papir. -- Millombrøyte: "Overgang".

SIDE: 131

Havs: Tunheims- og Risa- og Tjensvollbakkane, Mossìge-
og Fossehøgdine og lenger nord og ned Hognestad- og
Hauglands-Gardane; midt ned-for Vindaugo mine hev eg
Garborg med Aasen og Fórane; nedanfor der att Maulands-
og Gudmestad- og Taarlandsmarkine med Torvmyri;
lenger nede noko av Bø-Bygdi, og nordanfor der Nesheims-
og Høylands-Viddine; so lengst ned-ved Havkanten
Aabrést (Obristad), Haa, Nærland, Saltesandane; og so
lyfter Have seg ut imot Himilsyni liksom i ein breid blaa
Bakke, høgreist eller makleg etter som Lufti er. Lengst
ute, der Hav og Himil gjeng ihop, er daa Ytregrensa for
Heimlande mitt, dette lyngbrune, skodde-slørde Lande med
Heidar og Bakkar og Myrar og Strendar og Aair og Vòtn
og blaablank Sjø, -- det eg best kjenner, det eg sist
gløymer.

Lenge leitte eg, fyrr eg fann denne Tufti. Alltid naar
eg var her hit-yvi i seinare Aar -- "Fred" skreiv eg paa
Ut-Salte; det meste av "Haugtussa" vart til paa Loftkammerse
hans Lensmann Gausland, som bur i Taarlandsmyro
og held paa aa gjera den um til Aaker og Eng
 -- , lurde eg etter Tuftir; og helst tenkte eg daa paa ein
Heidabìte som eg kunde gjera "Gard" eller "Plass" av.

Mark-Aasen saag eg paa fyrst. Det er vestan- og
nordan-i Garborgsaasen, det, i Marki vaar var; der gjætte
eg so mang ein god Dag daa eg var litin. Og eg lika
meg i Markaas-Lynge. Ein skimtar ei Rand av Have
fraa øvst i Markaasen; og paa Nord-Rése, der Aasen
svingar aust-yvi att, ligg dei tvo Gravhaugane som eg i
Barneaari hadde drøymt ymist rart um, etter Sogur som
"Carolus Magnus" hadde fortalt meg. Eg hugsar ikkje
desse Draumane so vel no. Men det gjekk um Kongar
som var nedgravne her, med Kronur og Kongsstavar og i
full Stas; men blanke Sverd laag yvi Kista i kvar Haug,
og stakk alle som grov seg ned-i og vilde leite.

Nedanum Markaasen ligg Maulands-Hagen. Den hev

Mossìge (Vat-sìge skal det tyde) vert mest uttala Mossøgje
eller Mossyg. -- Fór(d): lita Aa; Myrlende ved ei slik Aa. -- 
Myro (Myraa) = Myri.

SIDE: 132

fyrr høyrt Mauland til, Grannegarden vaar nedanfor Aasen.
Her renn Tver-Aai i blenkjande Svingar; den vilde vera
gild aa hava aa sjaa paa, meinte eg; og like eins dei
grøne Maulands-Engine ho gjeng igjenom. Stogo hadde
eg tenkt aa leggje tett inn-til dei gamle Haugane, soleis
at desse paa ein Maate vart medhøyrande til Garden min.

Men denne Draumen sprengdest. Markaasen var sundskift
og sundgjerd no; det var ikkje min Markaas lenger.
Og so var her komi so mykje Gjerde. Eitt av deim gjekk
endaa midt yvi den eine av dei tvo Gravhaugane [fotnotemerke] . Eg
misste Mode paa Markaasen.

Sidan leitte eg etter Tuft baade her og der, fraa Tu-
Bakken med Veda-Haugen og alt til Heidane upp-ikring
Synesvarden. Til Slutt skulde det laga seg her paa Stora-
Undheim. Der fekk eg for hundra Kronur knapt eit
Maal Jord med all denne fagre Utsyn.

Dei segjer eg vart snytt. Hundra Kronur for eit Maal
Lyngmark upp-i ei Stein-Heid, det var daa kje med Vìt,
segjer dei. Men daa reknar dei ikkje Utsyni. Dessutan,
kva skulde slik ein som eg vera til, naar han ikkje lét
seg snyte so daa og daa, helst av Heimefolk? Og hev
eg forskyldt den Markabìten godt, so kann eg vel au vera
tvi-trygg paa at eg eig 'n.

Veg hev eg mest heilt fram. Det er berre eit Par
Gjerde aa klive og eit Par Myrhòl aa klara fyrr eg kjem
aat Hus; og baade Handelsbu og Mjølkebruk ("Meieri")
hev eg ned paa Garden, so eg snart kann naa deim
men ikkje tarv sjaa deim. Eg skal nok klara meg i
Knudaheio.

Huse vart mykje dyrare enn eg hadde tenkt; um Lag
te so dyrt. Men so hev eg au fengi eit Hus paa Festningsmurar,
og med ein Kjellar som eg kunde brùka til
Smede-Verkstad. Byggjarane trudde eg var rik, maatru;
paa ei einaste Bok skulde eg ha tent tjuge tusund Kronur;
so eg kunde vel kje bu her i Undheimsfjelli reint

Veda -- (Vìta-): den gamle Hèrvarslingsvarden stod der. -- 
forskylde: "gjengjælde"; betala. -- te so dyrt: ein Gong til so
dyrt; tvidyrt.

Fotnote: Gravhaugarne er burte no. (1922).

SIDE: 133

som ein Fant. Eg fær daa sjaa aa berge mi Rikmanns-
Ære so godt eg kann; Bygmeistaren min, han Sven Litla-
Undheim, er rimeleg og greid, so det skal vel laga seg.

Høgt ligg Stogo og ser vidt yvi Land; ikkje sjølve
Garborgsaasen kann stengje for meg lenger. Det er ein
av Barnedraumane mine som no paa ein Maate sannar
seg. Eg var i den Draumen Lyktemann, og hadde Holo
mi ein Stad her upp-ikring Sikvalands-Kulo. I myrke
Nætar gjekk eg med Lykti ned gjenom Heidar og Myrar
aat Sjøen, og gjorde underlege og visst for det meste
gode Gjerningar. No er det smaatt med baade Nattferdir
og gode Gjerningar; men Hola mi hev eg daa her, paa
Lag upp-under Sikvalands-Kulo; og Augo mine gjeng sin
Lyktemannsgang yvi Myrar og Heidar til Havs rett som
det er. So eg vart endaa som ein Lyktemann paa Jæren.

Attum Stogo er Fjedlo. Det er Smaaberg og Knausar;
men dei veks etterkvart som ein kjem længer upp, um
dei no ikkje vert so svært store. For kvardagskloke
Augo er her lite aa sjaa. Men eg som hev fari her i
den Tidi daa ein stundom ser Synir, kann skilja mykje
og mangt som ikkje alle fær Tak paa. Eg ser tydeleg
Bìtar og Bròt av Jøtnar eller Troll som her i gamal Tid
vart mjølneslegne eller gjekk i Stein for den stigande
Soli. Sunnanum og noko ovanum Stogo ligg det ei veldig
Kongskrone, noko skakk etter sitt tunge Fall fraa
Jøtunskolten, men elles gild. Tett nordanum hev eg
Knudaheiberge, som er ein steingjengin Trollfot. Kne-
Leden, som er bøygd i tòlleg rett Vinkel, er fallin nordyvi,
so at Laarstubben tøygjer seg hit-imot Huse mitt,
og Leggen, noko bròtin, strekkjer seg austetter. Fire-fem
Famnar høgare enn Husmøne mitt lyfter dette Bergknée
seg, med mange hardslipte Jutullsteinar burtetter Vinkelen
sin, jamn som ein Kongsveg; bygd av Stein og duka med
Lyng og fin Steinmose. Gildt er det aa gange der uppe
og sjaa ut-yvi Rike sitt som strekkjer seg fraa Sud til
Nord lenger enn eg kann sjaa, inneringa av Fjellheimen
og den solblanke Sjøen.

Ei Kule; 1) Kule; 2) breidt, stort Fjell. -- Sjøen: Have. -- 
Fjedlo: Fjelli.

SIDE: 134

 -- -- Det lid til Kvelds. Eg vil uppaa dette Troll-
Knée. Eg vil sjaa paa Verdi mi. Sjaa Soli naar ho sig
og legg seg til Ro i si silkeblaae Hav-Seng. Og Havguden
vil eg sjaa, den æveleg unge, som smiler so blidt
naar han tek imot den straalande, svevnblide Bruri si.
Det er slik ein fager Fyrisùmars Kveld; Sjøen den blanke
han blinkar og han blunkar ...

Morgonen etter. 

Lengi vart eg gangande der uppe; Soleglads-Synir lyste
for meg i Æventyrglans. Men det saag eg trast, at Knudaheiberge
ikkje er noko Jøtunkne. Det er ei Kongsborg,
korkje meir eller mindre. Halvt i Røys, lat gaa; men ei
Kongsborg er det. Fraa Take av den raar eg heile mitt
Rike. Her ned-i mi Kvardags-Hall, fraa den vesle laante
Tre-Krakken ved det vesle laante Tre-Borde, raar eg berre
Heime-Rike; men der uppe raar eg Verdi. So no kann
du tru eg vert ikkje god aa nappast med.

I Gjærkveld daa eg gjekk der uppe og saag denne
vene vide Verdi i Maaneskin vart eg sorgfull og tenkte:
aldri i ditt Liv kann du maale eller skildre slikt. Det
er for stort; det er for vent; det er for mykje. No græt
eg ikkje lenger for det. Kunde eg skildre Rike mitt, so
kom Jæren paa Mote, og Farafanten kom drivande her
ifraa og der ifraa og sagde "storartet". Dermed hadde
ikkje eg meir her aa gjera.

Det er den største Lykke ein i desse Tidir kann naa:
aa finne ein Bustad som er trygg for Farafanten. Eller
for Turistflugo, um du so vil.

All Stad er ein i Beit med denne Turistflugo. Og serleg
all Stad der ein vil vera i Fred. Eg rømde til Rom
ein Gong; tenkte det laut vel vera Fred aa faa i den
heilage Staden. Fred? Det eg fann var Baedeker. Kor
eg kom og gjekk: Baedeker; Baedeker; Baedeker.

So misste eg Resten av Tòlmode mitt; eg tenkjer ikkje
lenger paa korkje Arabs eller Faraos eller Israels Land,
endaa desse Draumheimane alle Dagar drog meg. For
um eg vilde gøyme meg i Skogane paa Libanon eller i

SIDE: 135

Berg-Kluftir attunder Sinai, for Baedeker var eg ingin Stad
trygg.

Lengi kann ikkje Turistflugo lìva. Ho er seg sjølv
ufysi; det er seg sjølv ho flyr. Men di meir ho flyr seg,
di meir finn ho seg, og di ufysnare vert ho seg. Berre
Millionherrar kann no gjera hugsame Ferdir, dei som
kann koste seg Ser-Timar all Stad, og soleis fri seg for
Flugu-Skreidi. Men snart er her so mange Millionherrar
at det vert Fluguskreidir av deim med; og daa
kjem Enden. Daa vert det kje fint lenger aa vera Turist.
Og daa kann me utvalde eller utskòtne gjeva oss paa
Fantesteig att som i gamle Dagar.

Men til so langt lid fær me gøyme oss, som eg her
hev gjort. Og sæl er eg, at eg fann denne Tufti i Undheimsmarki!

 -- -- Huff; no lyt eg vel til med dette Matstræve
att. Og eg hev ikkje havt varm Mat paa tri Dagar;
Koking maa til. Som vel er lìver me i Hermetik-Aarhundrade.
Klokka? -- Au, seks. Naa! never mind, all
right; so ét eg til Kvelds med same.

Dagen etter. 

Fint og trygt ligg Stogo mi paa sin vesle Lyng-Rabbe
att-under Knudahei-Berge. Ho er bygd etter gamle Jærbu-
Maaten; for det var det, veit du, at eg vilde heim.

Ein Ting vandtar i Knudaheio: Vatn. Det var ein Martsdag
ifjor eg var her og handla; daa fossa og fløymde det
all Stad. Men no er her kje anna enn ein ørlitin Bekk.
Og den minkar og minkar kvar Dag. Han vil vera burte
fyrr eg varast, segjer dei. Den Vats-Renna som er innlagd
i Kjellaren min kann ikkje heller hjelpe meg; ho
fører eit Myrvatn som ikkje vert reint i dette Aarstale.
Men ein fær taka Verdi som ho snur. Um Bekken turkar,
so er det ei Tjørn her upp-millom Bergknausom; den
kann halde meg med Vatn um det so var til eit Kvednafall

SIDE: 136

So eg tyrster ikkje ihel, kva Daude eg so elles skal
røyne.

Trygg sìt eg daa her paa mitt Hlidskjalv og raar yvi
Rike mitt. Der ute ollar Have, alltid veldigt og ungt.
Men attum meg hev eg Fjell so gamle som Verdi. Store
er dei ikkje, som sagt. Men Røynsle hev dei. Meir enn
andre Fjell; for dei hev havt ein strengare Lagnad. Skavne
og slipte gjenom Aarmillionar av Fimbulvinter-Is fraa Polhav
og frosne Innland slog dei seg igjenom naar andre
Fjell hadde vorti malne til Sand og baka til Leir. Toppar
og svære Akslir miste dei; no stend dei kløyvde og
sundsprengde og underleg laga som Borgir med brotne
Tak og skeive Kuplar og Ryggir; men dei stend. Og av
Bergslipings-Auren blanda med Havsand laga Jæren seg
og vart til ei Grønlands-Strand, der ukjende Nordsjø-Folk
fikta med Kval og Kvitbjørn i Hav-Isen gjenom Heimsaldrar.

No er her rolegt. Jæren er bygd; og Jærbuen strævar
med Stein og Lyng i Staden for med Kval og Hav-Is.
Fjelli er som Jøtunheim i Røys, med Knaus yvi Knaus
og Ryggir og Urdir og Smaa-Tjørnir og lange Votn, og
Æar som smøygjer seg kvite og stride fraa Vatn til
Vatn gjenom Steinrøysir og Hyljarglup og svarte Trollbotnar.
Men her og der attum ein logn Bergvegg, paa
ein grøn Bakke ned-mot eit Vatn, hev Folk klora seg
fast, og lìver der sitt Fjellmanns-Liv, sterke og friske og
endelaust arbeids-seige.

Smaatt um Senn tek eg til aa kjenne meg att, her i
Steinheimen likso vel som paa Jæren i Haugheimen. For
eg er kjend fraa gamalt i Fjedlo med. Eg dreiv Smale
og stundom gjætte upp-etter her i mine Smaagut-Aar, og
livde mang ein Dag dette fordrøymde vestlandske Gjætarliv
midt imillom Æventyr og Kvardag, so det er som eg
enno høyrer Róp og Langlaat millom Berg og or Aa
og Tjørn, naar eg gjeng so og sviv ikring Knausane.

Og underleg aaleine vert eg her millom Minne og halvgløymd
Draum. I mitt syttande Aar fór eg heimanfraa;
mest ein Mannsalder hev eg vori burte; ingin kjenner

olla: "bølge".

SIDE: 137

meg lenger; og ingin kjenner eg. Eit gløymt Liv er det
eg lìver upp att. Ei ny Ætt hev vaksi til, med eit Liv
som eg lite veit um og ei Sogu eg ikkje hev vori med i.
Sjeldan raakar eg eit Menneskje eg ein Gong hev kjent.
Daa lyt me gamle Kjenningane gjera oss kjende med
kvarandre paa nytt so godt me kann, og sjaa aa naa i
kvarandre att yvi det mykje og mangt-slag som hev vaksi
upp imillom oss.

Alt er nytt so gamalt det er. Ikkje minst framand og
ikkje minst kjend er denne gamle underlege Bergheimen.
Minne møter meg som Skrymt ved kvar Stein. Rundt
ikring paa Haugar og Høgdir og Ufsir og Berg ligg og
stend og stundom mest heng, plent som fyrr og endaa so
utrulegt, Jøtunsteinar, tunge og svære og glatte, slipte i
Tusund-Aars Is, Trollskòt som flaug Tor Aas um Øyro i
Striden mot Ymes Ætt, men datt magtlause ned og vart
liggjande. Og vert liggjande. Til Ragnaròk. Eg hev sétt
deim fyrr alle. Lenger inne ris større Fjell, Tusseborgir,
Trollheimar, meir og mindre sprengde og sundslegne av
Tordýn og harde Magtir gjenom Endeløysur av Tid; dit
inn berga den Jøtundomen seg, som Tor ikkje fekk slaa,
og fører der sitt Natteliv enne. Ut vaagar ikkje Trollskapen
seg lenger, so ein fær sjaa 'n; men at han er til
skýnar eg av Livløysa her; i slik ein Audheim maa
Troll trivast. Paa Litla-Undheims Fjelle er der enno eit
Grand Skog; den ser eg ikkje i Knudaheio. Knapt den
armaste Bjørkekrøkla vaagar seg fram nokon Stad, so vidt
mine Vegar og Augo rekk; ein Myrflekk gulgrønkar her
og der; elles er det Lyng og Stein, Stein og Lyng, allstad
og alltid. Og mest Stein. Graa, tung Trollstein,
rundslipt smaa Dvergstein, upp og ned, ned og upp; og
Røysir og Urdir under Ufsine.

Men endaa er eg heime. Er eg sjølv av Troll-Ætt?
 -- eg trivst. Stundom sìt eg her og gløymer aa skrive;
stirer ut gjenom dei smaa-rutute Glasi og minnest so
mangt, og gløymer meir; alt eg hev fari med ut i ei
onnor Verd glid undan. Eg hev visst berre drøymt det.
Er ein meir Vokstr enn ein sjølv veit um? -- med lange
Løynrøtar i ukjende Grunnar ...

SIDE: 138

 -- Ein lìver paa ein serskild Maate i si fyrste Tid.
Lìver meir heilt i det ein er i. Naar eg gjeng her upp-aa
"Høgeloftssalen" og ser ut-yvi mi gamle Verd, kjenner eg,
at i den maa eg ha livt annarleis enn sidan. Barndomsheimen
er noko for seg sjølv. Aldri noko vert so inderleg
vaart som det me fær inn fyrst, det me tek upp i
Barnesjæli gjenom friske Barnesansar og Hùgar. Eit serskilt
Liv fær dette, av di det fær den friskaste, reinaste
Veksegrunn.

Jæren skulde ikkje vera noko sers. Minst totte eg det,
utan i Stundir daa eg gløymde meg sjølv og heilt ut
livde; og av andre høyrde eg visst ikkje Ros yvi Heimlande
mitt. Styggare og styggare syntes det meg, di eldre
eg vart helst. Og utan minste Sukk fór eg der ifraa. At
det no kann sjaa so mykje annarleis ut, endaa det er so
plent det same? eller ved det at det er so plent det
same? Desse Heidane og Myrane med Fjelli i Aust og
Have i Vest, det er det einaste av Land som rett kjem
meg ved i Verdi. Andre Stadir kann vera vene. Dette
kann vera vent eller stygt. Men det er mitt. Og sistpaa
vert det vent. Jamvel det som visst er stygt her, -- eg
veit ingin Stad noko som i Grunnen er venare.

Der maa vera ein Visdom i dette. Noko me hev
halvt um halvt gløymt. Men som me kjem til aa lære
upp att.

Eller hugsar eg noko som kann vera Maken til Jær-
Lande? Noko som kann tala so lint og vent til meg?

Fram blaanar fine Fjell i Nord og Aust og Sud. Store
er dei ikkje, men vene, fint laga, der dei i lange mjuke
Bylgjur dreg seg fram under Austhimilen. Dei hev noko
trygt og huglegt med seg, eit Lag og ein Lìt so dei dreg
deg fastare til seg di meir du vert kjend med deim, um
du so i Fyrstningi lite agta paa deim. Jærbuen maa helst
ha vori "austanfyri" ei Stund, fyrr han lærer aa sjaa
denne Fjellgarden sin. Men so dreg det etter med 'n.
Me trøytnar av tunge Fjell i turr skarp Luft; og kjem me
daa heim, so vert dei smaae blaae Fjelli vaare vene for
oss. Me finn oss ein Flekk ved ei Aa attum ein Aas
eller ein Haug, -- vil nok fyrst og fremst "sjaa Sjøen";

SIDE: 139

men kann me dertil faa Synsleid upp til dei fine Blaafjelli
ovanjærs, so læt me rolegt Austlendingen braake
med sine Jøtunheimar.

Meir og meir glad vert eg i Sudjærs-Heidane au no
(dei eg fyrr lite kjende til; fraa Garborg saag me deim ikkje).
Det er milevide Lyngmarkir og Utslaattir og Torvmyrar,
med her og der ut-imot Bygdine ein einsleg Gard eller
Plass. I rolege breide Drag stig dei sud-yvi upp imot
Synes-Varden, den eg so vidt skimtar her; so kjem lengst
sud Ogna-Fjell, og lengst sudvest Sjøen.

Men korkje Fjell eller Sjø ser eg herifraa paa den Leidi;
og der er daa Jæren fullkomin: berre Heid og Himil,
berre Lyng og Luft. Ein Villheim for seg sjølv er dette.
Det kann vanke ein Skyttar der so ender og Gong, eller
ein Lyngslaattar; til sine Tidir kjem ei Torvkjerre skranglande
med si lange Grind; ein Heia-Gjædar driv ikring
med Smalen sin; det skvett ein Hare her og der; ein
Lóm eller ei Ørn flyg; ein Hegre stend og drøymer attmed
ei Tjørn; elles ligg alt som i Trollsvevn.

Her hit-paa Undheims-Leidi er store Utslaattir, med
Høy-Løur upp-etter all Stad. Mykje Høy veks det ikkje
her paa udyrka Mark. Men det er godt, friskt Vallhøy.

Rett ned-framfyri meg breider seg mitt Land. Og lengst
ute, fraa Tungenese til Ognafjelli, blenkjer Sjøen. Med
sin mjuke Blaalìt bleikt skinande i Solglansen. Fagert,
fagert er Have, det paa Jordi som mest er Himilen likt.
Ein kjem som burt i den store Ro og den bleike Glans;
driv av i vidsveimde Draumar. Smaae stillfarande Baatar
ligg her og der og glid. Søv. Kvar dei skal av? Fort
gjeng det ikkje med deim. Men det er ikkje lengi stilt
paa Jærlands-Have. Dei kjem nok fram.

Sjeldan er Sjøen for Jæren so ven som i Dag, solblank
og blid, lat og trygg; det maa vera paa slike stille Fyrisùmar
Dagar. Daa laag eg stundom i Sjøen der nede og
lauga meg, under ei Sol so sterk at Sjøen fekk ein Lunk;
og Kuvungane kvitna upp-etter dei varme Strandsteinane

Gjædar: Gjætar. -- Smale: Sauir, Saueflokk (kollektivt).
Vall-(Voll-)høy: Høy av "Marker med fast, naturlig Græsbund".
 -- Kuvung: "Sjønegl, Hvirvelsnekke".

SIDE: 140

som fine smaae Lambedriftir. Men annarleis hugsar eg
Sjøen fraa Haustdagar og Vintertid.

Der langt nord og vest ligg Sola-Garden; der er òg dei
Bròti som er att av den gamle Sola-Kyrkja. Sjømaalaren
Bennetter eig Kyrkja no; han hev retta upp det som lét
seg rette upp av ho, og stellt ho um til ein Kunstnarheim.
Storslegt hev han det der; som ein Hovding sìt
han i si Kyrkjeborg og ser ut-yvi Hafrsfjord og Have.
Og maalar Hav-Liv og Hav-Synir. Og dyrkar Kyrkjegards-
Hagen sin. Men nokon Erling Skjalgson hev han nok
ikkje funni paa Sola [fotnotemerke] .

Store Draumar sviv det der. I Hafrsfjord vart Norigs
Rike til; den Gongen laag Norig med Have og høyrde til
Vest-Europa. Harald Haarfagre kviler ved Karmsund nord
i Buknafjorden enno; der fekk han i 1872 ein ny Bautastein
med Innskrift paa danskt Maal. Naah! i Dag vil eg
tenkje paa andre Ting ...

 -- For deg høyrest det vel utrulegt at me her paa
denne fæle stygge Jæren hev Kunstmaalarar. Kvar Sùmar
kjem dei. Færre og fleire. Ikkje berre Ungdomar
som skal temja seg upp; nei, Folk av vaare beste; trur
du meg ikkje kann eg døyve deg med eit Namn som
Eilif Peterssen. Og det som er det utrulege: dei maalar
ikkje berre Sjø og Strand. Æar og Bruir, Engir og Laavar,
Bondegardar og alt som er vert Emne for Kunst; og
læt seg brùka til Kunst, endaa det er fraa Jæren. Ja um
eg skal vaage meg fram med alt: sjølve svarte Torvmyrane
vert maala. Med Torv og alt. Nyskòri Torv,
reist Torv, røykt Torv, stekkt Torv, alt er godt nok; alt
er vent. Jamvel ei Dame av den fine Kiellands-Ætti held
seg ikkje for god til aa gaa i Torvmyri og maale. Og
Torvmyri vert Poesi, so svart ho er. Ven vert ho. Noko
som er til aa sjaa paa og til aa hyggje seg i. Me Jærbuar
gjeng og glor paa dette og skjek paa Hovudi; tru
dei vert reint galne no? Men so er det so forunderlegt.
Stundom er det som me mest ... ja. Me lyt vedkjennast,
at baade Sjøen, og det um han gjeng stygg, og

Æar: Fleirtal av Aa.

Fotnote: Bennetter er seinare daain.

SIDE: 141

Strandi, og det um det so er berre Drìvsanden, og sjølve
Lyngheidi, ja tilmed Torvmyri, -- forsyne meg vert ikkje
sjølve Torvmyri ven'e. Ja ein kjem opp-i mangt. Dæ sko
nogen ha funne paa slikt for et Tju' Aar sian! -- 

Augo sviv att og fram og Tankane fylgjer; Minne
vaknar all Stad. Der budde ho. Kva hadde det vorti
av det, tru? Det var godt Blod. Bonde-Adel. Ein Dag
hadde ho sagt: tak Garden din og ver Mann; ikkje vil
eg vera Klokkarkòne. Um daa eg hadde havt so mykje
Vìt? -- Der budde den alrafyrste. Ho hadde visst likso
snart gift seg med ein Skulemeistar. God Ætt der med.
Men av-veikna. Den gamle Bondebyrgskapen sovnande.
Skal den vakne upp att nokon Gong? -- Ho døydde ung,
ho med. Det gjeng mykje so. Amerika, Byen, Kyrkjegarden,
det er dei vissaste Vegane for Ungdomen paa
Jæren i desse Tidir.

 -- Der kjem Bùje. Buskapen. Ja-ja; det lid paa Kveldykti;
Heimhugen vaknar. Raudsidute og raudflekkute,
svartsidute og svarte, blaadròplute, graaskjengjute, kvite,
alle kollute, ruslar dei her millom Tuvur og Stein. Fint
Bùj. Det gamle Slage; kunde mest vera Garborgs-Buje
fraa mi Tid. Og truverdigt er det. Søkjer heim i rett
Tid. Veit kje av Sætrar eller Romantik; heime er best;
i det gode gamle Fjose paa Undheim. Det raskar i seg
eit Grand Etter-Non i Myri ovanum Stogo mi; sidan ber
det ned i Kveldsbeite. Det gjeld aa brùka Tidi; Mjølki
tek alt til aa sprengje paa.

Sùmarfridomen fraa gamle Dagar er gløymd; Markine
hev vorti inngjerde. Fyrr var her fritt og vidt; Buskap
fann Grannebuskap, og der vart mykje Kjenskap. No er
det Stengje og Steingjerde all Stad, so skrale dei er [fotnotemerke] ; og
fraa Vaaren av er det Gjætarar. Kvar litin Buskap vert
upplærd til aa halde seg i si eigi Mark. Og det lærer dei
alle, og saknar ikkje Fridomen.

Smalen, stakkar, som vyrder Gjerdi mykje mindre enn
Kui gjer, lyt finne seg i Vilkaar som er verre: kvar Sau
gjeng og hinkar med Hapt. Og daa kjem han ingin Stad

Fotnote: Siden hev det vorti Staaltraadgjerde ovanpaa Steingjerdi.

(Merknad 1909.)

SIDE: 142

yvi. Utan han finn ein Stad der Gjerde er nedvelt; men
den Staden finn han ikkje naar han skal attende att; og
so vert det berre Møda. Mykje Møde hev Sauden au
serskilt med desse Lombi. Dei er tankelause, desse
Smaaingane, og flyg og fantar kvar som helst. Vil nok
gjerne fylgje Mor-Jure. Men kjem rett som det er av
Leid, daa visst so mykje at ei Mor kann bli uroleg. Og
med Hapte sitt kann ikkje ho fylgje deim. Livsvilkaari
vert hardare og hardare i denne matvise Tid, alt upp-i
Fjelli og alt ned-til Smalen.

Men sjaa der! Der flyg tvo Endar. Dei er frie enno.

Ja for her er Fugl paa Jæren. Ikkje som fyrr; men
her er daa Fugl. Der austpaa, der alt er so mykje meir
framkomi, hev dei vel snart berre Kraaka att no; paa
Jæren ligg me meir i Atterhand. Ei And, eller Aand
som me her segjer, kann ein stundom sjaa; og ei Gaas
eller tvo med, so paa ein Tamperdag. Hegre, Efugl, Lóm
og ymis annan langfarande Fugl er til enno. Maakje er
her nok av. Ryssagauken hev eg høyrt upp-i Skyine med
sine hole Kneggje-Laatt stundom. Viba er her ikkje lite
av; ho er braa og kvass som fyrr; ei streng Riddarfruve
med si Fjør i Luva. Heluna (Heilôi) høyrer ein pipe enno
paa ei Lyngtuve her og der. Ein og annan graabrun,
smaafarande Heifugl og Myrfugl kann ein i det heile raake
paa, um det no ikkje er ofte. Sùme Smaafuglar er au
att: Lerka som stigande tirlar og syng, og Staren som
skjemtar og skravlar. Men Jæren er i Framgang den
med. Engelskmennar og By-Dagdrivarar hev tynt ned den
meste Fuglen; og Kraaka stèl Egg og ét Fugleungar alt
det ho vinn. Folk jamrar stundom. Men dei gjer ikkje
meir. Kva skulde dei gjera? Gjeng dei til Stortinge fær
dei ei Lov meir, eller nokre nye Embættsmennar. Skriv
dei i Bladi, -- naa; det kann vel vera som ei Hjarteletting
stundom.

Glad er Kraaka. Ho røvar og stel og priser Nordmennane
og Stortinge av Hjartans Grunn; hurra, hurra,
hurra, segjer Kraaka. Og ho lìver godt. Ho vert feit
og stor, og økslar seg og vert mangfeld paa Jordi. Kraaka

Hapt (Haft, Hoft): Fotband, "Hilde".

SIDE: 143

er det einaste Fugleslage som er i Framgang no; og
stygg og stor-étande og praktisk som ho er høver ho utifraa
til denne Tjuve- og Spekulant-Tid. Ho raar i Fugleheimen
som Kapitalisten i Mannheimen.

Kva skal ein segja? Folk er halvville enno; og

mange Eldar det trengst for Sann,
fyrr Troll og Dyr kann mykjast til Mann.

Verdi skeivlar i Veg den. Og me fær vera norske her
som elles og ikkje gjera noko fyrr det er for seint, -- 
veit eg?
 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

II.

Knudaheio 2. 6. 99. 

Du Steinar!

Mangt er umskift. Men alt skifter. Og er sitt same
likevel.

Eg er au min same. Jærbu som fyrr, med alle mine
Umflakkingar. Og Lande er sitt same. Med alle Umskiftingar.
Det tyt um Novine som fyrr. Og d'er det,
det skal gjera. Eg vert uroleg naar det er stilt. Sìt og
og lyder og undrast: kva er no tids? Men so er det
kje lengi, so blæs det att. Og dermed er eg trygg og
heime.

I Fyrstningi var det annarleis. Vinden svævde meg;
eg kunde sitja og prikke med denne Pennen og visste
av ingin Ting; so skvatt eg upp av ein Smikk: der laag
Pennen i Golve. Eg hadde sovi. Men no er eg meg
sjølv att. Det er ikkje stilt aat meg naar det ikkje blæs.
Ja i Morgonstundi, som no daa eg gjeng og steller, med
Kaffi og slikt, daa kann det vera stilt so mykje det vil;
og like eins um Kvelden naar eg skal sova. Men skal
ein arbeide maa det blaase eit Grand. Det er tryggare
daa. Naar det blæs høyrer ein liksom at Vaarherre er
vakin.

tids: paa Ferd.

SIDE: 144

Ja; no kjenner eg meg att. Her er eg fødd og her er
eg bòrin. Kannhende var eg inntekin ei Natt. Men det
hev vori berre den Natti.

Den friske Torvlukti ligg yvi Lande som fyrr, mengd
med Lyngdaam og Sjødaam. Det er utrulegt at Sjukdom
og tunge Tankar skal hava Magt her. Denne ljose sterke
Blaadagen skulde kunna drive Fenden. Og so gjeng Folk
og døyr av Tæring og vert galne av Hel-Rædsle. D'er
Uraad slikt. Eg trur ikkje paa det.

Att og fram millom Koven og Kjøken driv eg med mitt
Morgonstell; er burtmed Vindaugo stundom og drikk Luft,
Luft som minner um kvit Vin; eller eg skvett burt-um
Borde og skriv litegrand; aa, um ein kunde binde slik
ei Morgonstund med Bokstavar. Her er so lett og fint;
her er so lysande blaatt; eg skulde hoppe paa Rim, eg
skulde danse paa Vers; ja som hin Hauge-tekne
Stavangerskomakaren fraa mi Barndoms Tid skulde eg "jubla,
jubla"! Lande ned-yvi ligg brunt og ungt, ringa inne av
Sjø og ljose Fjell; ei Viba krysser og Lerka kved; ikkje
sitja inne i Dag; ut med deg, Farr!

All Ting lìver og trivst. All Stad grønkar Aaker og
Voll; det glitrar og blinkar fraa Æar og Vòtn; Garborgs-
Aasen solkar seg god og trygg; ut, ut; ut og heim! I
Dag vil eg til Garborg.

Seinkvelds. 

 -- -- Det er Natti, men Dag likevel. Eg er trøytt
men kann ikkje sova. Lat meg rable ihop noko um det
som eg tenkte og saag.

Av Stad bar det i mjuk Luft og vaknande Vind; og
Soli steig og det vermdest. Smaatt um Senn somnar
Vinden av att. Eg latnar og roast og tek det i Mak.
Smaatt, smaatt! Godt godt -- kann det vera paa Jæren
paa ein Soldag. Og sjølve Heimen er det no som breider
seg ut fram fyri meg.

Ned um Tunheim og Tjensvoll ber det. So ut Tjensvollbakken.
Og yvi Tjensvollbekken og upp-i Risabakken
 -- vaar, var. Rett sud av Heimegarden ligg han, med

SIDE: 145

sitt Lauvgjerde nedst av Hatle-Runnar og Osp. Prydt
seg hev han i Dag med sin venaste Blom: lìt-linn, fløyelsfin
Kusomar; han hev visst at det kom langframande.

Aalvor sig paa meg. Stilt gjeng eg millom Runnar og
hjartevene Blomar og lette, bivrande Ospekronur og kjenner
meg att, kjenner meg att. Er for kvart Stìg meir
heime. Her var det gildt daa me var smaae aa hente
Blomar og Bær. Og um Vaaren naar me skar Pors. Og
sidan, naar eg var med og slo um Sùmaren. Dette fine
sterke Vallhøye som daama so godt og friskt, -- aa, som
eg minnest det. Inn-yvi, paa høgre Handi, hev eg "Grò-vene",
der me stundom skar Torv; og so Fóren; og
burtan- og ovanum den Garborg, som breider seg so
inderleg ven og grøn med Engir og Tre ned-yvi mot Sud
og Sol fraa den trygge breide Aasen. Berre det var
Skog ut-yvi desse svarte Træo!

Denne kryddefriske Daamen av Utslaatte-Voll gjev meg
Hùg paa Gardsarbeid att. Gjev eg hadde ein Ljaa. Tenk,
den som kunde vera med og slaa i Sùmar! Og
vera med i Høye paa knakande Høyvêrsdagar! Eg hugsar
so vel den Tidi eg var med. Det vert med ein Gong
so stutt sidan. Det maa ha vori ifjor.

Eg finn meg ein Stein attunder ein Hatlerunne upp i
Bakken millom Mikkjelsbèrstuvur og Hønsebèrblom og
sèt meg. No sìt eg paa Fedra Grunn. Rett fram fyri
meg ligg Fedraheimen.

Det maa ha vori ifjor. Eg kann ikkje ha vori lengi
burte. Eg hugsar so vel all Ting. Det er so det lìvnar
og vaknar kvar eg skygner.

Slaatten var strid. Det var upp Klokka tri um Morgonen,
med' Doggi var god; og so slaa so lengi det beit nokorlunde.
Til Klokka tie og so. Daa var det "Matti" (Mat-Tid);
og so kvilde me. Og so ut att. Var det Høy-Vêr,
so gjekk det paa Spreng. Men so var det og Sùmar.
Rett Sùmar hev eg ikkje havt sidan. Utan i Kolbotnen.
D'er Helvite og ingin Sùmar aa liggje og sveite og
halv-svimre og slaast med Flugur og My som me gjer i Byen.

Træo: plur. av træ(d)e, n.: Bu-Veg aat Utmarkì. (Gjeng her
gjenom rett lange og breide Lyngmarkteigar.)

SIDE: 146

Ja Slaatten var gild, so strid han var. Fyrst slo me
Vodlabròde og Kvednhusmyri So Risabakkjen og Fóren.
Fóren var den seigaste; han var so stor. I turre Sùmrar
gjekk det godt; han var lett aa slaa um han var noko
tuvut. Men i vaate Aar var det vrangt. Myrblautt og
ufysi var det all Stad; og Flaumar gjekk; den eine etter
den andre. Daa laag Garborgs-Fórane som ein Sjø; og
Høye flaut av, eller vart utbløytt og utskjemt. Og Sand
og Grus dreiv inn-yvi Slaattune all Stad. No er dei aat
og grev beinare og djupare Rennur aat alt dette Vatne
som kjem rennande fraa Bakkane i Sud og Aust, og som
dei gamle smaae Fórane ikkje alltid greidde; naar det er
gjort vert desse vide fine Fór-Slettune ned-under Garborgaasen
noko med det beste Dyrkningslande paa Jæren. [fotnotemerke] 
 Fraa Fóren glid Augo mine upp-etter Aasen med dei
vene grøne "Hagane" og Aakrane i Sud og Aust, og
Berghelleren op "Pigjen" øvst uppe. Midveges paa Lag,
tett attunder Aashøgdi, og med den til Líve mot Hav-
Vindane fraa Vest og Nordvest, ligg Garborgshusi.

Det er fem i alt.

Næst inn-aat Aasen, vestanum Vegen, ligg det som i
mi Tid var Husi ( ): Huset) aat Smeden, "Huso hans
Sven"; dei var dei største paa Garborg. Og dei gildaste.
Dei var raudmaala og med høg kvitkalka Kjellarmur paa
Nedsida; Tóka hadde brotne Gavlar i Nord og Sud, og
var tekt med fin blaa Hellestein. No er Huse kvitmaala
og hev fengi Tak utan Gavlbròt og med vanleg Takstein,
so det er snaudt eg kjenner det att. Den store Smia
som laag ovanfor Heimehuse og den store Aplahagen stend
enno; men "Smeden paa Garborg" er vel ikkje stort anna
no enn ei halvgløymd Segn; alt Handverk hev flutt til
Jønnvegsgardane.

Nordanfor "han Sven" og Aplahagen hans laag "Kyssebærhagen"
vaar og tett nordanum den att dei gamle
Husi hans Ola, eller i mi Tid hans Tønes. Han Gamle-

Bròd (Bròt): brat Bakke. -- Líve: Ly. -- Tønnes = Antonius.
 -- Kyssebær: Kirsebær.

Fotnote: Fórane er uppdyrka no. Storfin Eng og Aaker. 
(Merknad 1909.)

SIDE: 147

Ola lìvde elles eit godt Stykke upp i mi Tid; eg hugsar
soleis at han pota dei tvo Aplane i den vesle Hagen
utanfor Vindaugo vaare; han var av dei gode gamle,
han Ola, og kunde mangt. Noko lenger ut ifraa Aasen
hadde me Husi hans Aasmund, like eins gamle; dei vart
sidan rìvne, og nye uppsette lenger nede og aust. Rett
sud av desse laag Husi hans Andriss.

Vaare gamle Hus laag i Kirsebærhagen, millom Tønes
og Aasmund i Nord og Sven og Andriss i Sud; men han
Far, som søkte betre Líve, bygde noko lenger nede og
sud, austanum Vegen, rett imot Husi hans Sven; der er
det at eg er fødd og uppvaksin.

Men det var Husi hans Tønes eg mest kom til aa
tenkje paa der eg sat. Ein Sukk arbeidde seg fram;
Husi hans Tønes, dei siste av dei gamle Heimehusi paa
Garborg, var ikkje til lenger.

Staselege var dei ikkje, desse gamle Husi, etter Maaten
no. Men etter den gamle Maaten var dei millom dei
gildaste. Og dei huglegaste og heimslegaste Husi var
dei paa Garborg i mi Tid. Eg trur au, naar eg skal
segja sant, at ymist av den Byggjemaaten som i deira Tid
var i Brùk, kjem upp att, naar Folk hev freista det nye
so lengi at dei ser kva som der vantar.

Lat meg skrive upp det eg hugsar um denne gamle
Byggjemaaten! Du spring berre yvi det, du [fotnotemerke] .

Huse var laagt, og torvtekt; dermed fekk ikkje Vinden
noko Tak. Og det hev mykje paa seg paa Jæren. Bordklædningi
var reist og Vindaugo smaae, med Rutune innsette
i Blyraamur. Grunnmuren naadde so vidt upp-yvi
Jordskorpa at Huse stod turt.

Ei Stogu med Kove og dertil Gang ("Entrée") og Kjøk
laut ofte greide seg; hjaa Gardfolk kom gjerne "Buo" til.
Denne hev vel fraa fyrsto vori eit Bur for seg sjølv, men
hev vorti flutt inn-aat Stogo og fest saman med den, paa
Nordenden helst, til Lívd mot Vinden. Difor var det vel

Fotnote: Denne Byggjemaaten er i Grunndragi svært lik Byggjemaaten
paa Færøyane, segjer Hulda. 
(Merknad 1904.)

SIDE: 148

au at me sette Heimehuse i Fleirtal ("Huso" ): Husi).
Bui vart for det fyrste verande Bu: Gøymestad for gjæve
Eignir, Klæde og dilikt; dertil vart ho Storstogu, Gjestestogu,
naar det "kom Fremmane" som ein vilde gjera
Ære paa. Gang og Kjøk vart liggjande imillom Stogo og
Bui; Kjøken inst. Inngangsdøri var paa Vestsida; denne
var livd mot Regn og Storm med eit Utskot ("Byslag").

Paa baae Hus-Endane, eller daa visst paa den eine
(paa den andre var ofte Løo bygd til), var det smaae Tilbygningar,
"Skudar", som naadde upp i Høgd med Stogu-
Veggen og hadde Skaatak paa tvert; dei tok au godt av
for Vinden. Var det tvo Skutar, brùka dei den paa Nord-
Enden til Torv-Skut; den paa Sudenden vart samanbygd
med Huse til Stogu-Kammers; svara for Bu òg, naar so
maatte vera.

Inne i Stogo var Vindaugo paa den vestre Langveggen;
Folk vilde snu aat Sjøen um dei so ikkje kunde sjaa 'n
dessmeir, som her paa Garborg. Ved den inste Tverveggen
stod Langborde, med Høgset-Enden inn-imot Langveggen
paa Vindaug-Sida; veggfaste Benkir var det paa
baade Langvegg og Tvervegg; øvst paa Langveggbenken
var Høgsæte. Borde naadde til um Lag midt paa Tverveggen;
der var Dør inn til "Kammerse". Innan-um denne
Døri, ved Indreveggen, stod Umhengs-Sengi vyrdsleg og
breid; ned-ved Sengjefoten, millom den og Kove-Døri,
stod "Klokk'huse".

Kraai attanum Omnen var tilstellt aat dei gamle; Seng-
Rome deira var gjerne innbygt i Veggen der. Omnen
som var av Malm, einhøg og svær, var innfest i sjølve
Muren og hadde Ilegg utanfraa.

Uppi Rote (Lofte) noko framanum Omnen var Strytehole,
der Stryta med Kòla (Tran-Lampa) vart upphengd
um Vinterkveldane; der samla daa Husfolke seg. Rokkane
gjekk; Mannfolki med Knivar og Sylar stelte med
sitt; einkvan fraa Garden kom gjerne inn-um; Skreddar
eller Skomakar kunde vera i Huse, eller Skulen stundom;
det kunde koma eit Bygdemenneskje òg. Daa hadde Huse
sine beste Samtalestundir; og dei gav meir Hyggje og

svara for:"gjøre Tjeneste som".

SIDE: 149

ofte meir Lærdom enn Kveldane no, daa Mannen heng
yvi eit Blad, og Borni sìt og stirer i kvar-si Bok, og alle
tegjer og Lampa oser. Strytehòle var og i dei gamle
Stogune ein ikkje so galin Luftingsglugg.

Enno stend det her og der att Hus av desse gamle;
men dei minkar smaatt um Senn. Umskifte kom med
Pannesteinen. Husi auka paa Høgdi daa; det vart meir
Lofts-rom, og meir Kjellar-rom med. Billegare Glas hev
etterkvart gjort Vindaugo større. Alt dette er godt. Mindre
hev det auka med Hushyggja.

Mest alt Byggjefang hev dyrna; dermed vert det Rome
ein lyt spara paa. Stogo og Bui minkar, helst Bui; og
Gang og Kjøk vert trengre etterkvart. Det vert daa meir
innknìpi og mindre huglegt i Huse. Dertil vert det kaldare
um Vinteren og mindre svalt um Sùmaren med desse Panne-
Tòkune, som gjerne vil braake stridt mykje au i all den
Vinden. At Huse jamvel stundom hev vorti "bordklædde"
med Pannestein, det er noko som vel snart vert avlagt.

No i det siste tek Bygningsskikken til aa skifte paa
nytt Lag. Det er vel fraa "Bystykki" dei laaner Mynsteri
no. Husi vert høgare, med serskilt hegreiste Pannesteins
Tòkur; Skutane kjem burt, og der dei fyrr lìvde vert
Glas innsette. Dette, og so den smaae Timbra dei brùkar,
gjer Husi mindre varme. Med mindre Rom, og Romi
meir Vegg i Vegg -- Gang og Kjøk midt i Huse kjem
burt -- , vert Husi au meir trogbølte. Det hjelper noko
at det er mindre Inne-Arbeid no, og at Born og Ungdom
sìt meir bundne med Lesnaden sin, og soleis held seg
rolegare. Men endaa kann den Tidi koma, daa Folk ser
seg Bate i aa lære av dei gamle att. Desse nye Husi
vert utette og dragfulle og lite vinter-varme; og det vil
gaa som det gjeng so tidt: det gamle vel-røynde Grunnlage
vert teki upp-att og lempa til Rettes etter dei nye
Kravi som er komne upp; og daa fyrst fær me det som
trengst: ein ny Heim paa den gamle Grunnen. Daa kann dei
koma til aa hugse paa Husi hans gamle Ola Garborg au.

ikkje so galin: "ikke saa ueffen". -- líva: gjeva Líve (Ly)

SIDE: 150

Morgonen etter. 

 -- Eg gav meg i Veg nord yvi Fóren; den gamle Heimvegen
drog. Til Garborg bar det.

Eg kjende kvar Tuve, eg kjende kvart Straa, fraa "Gròvene"
til den vesle Aai ("Fóren") heim-under Aasbròte.
Snart stod eg paa den gamle Hellebrui, der eg hev lagt
etter meg so mangt eit Stìg, og køyrt so mangt eit drjugt
Høy-Lass. Vatne i Aai tirde og blenkte, klaart som fyrr;
og ei Aure-Kjøe skvatt fram og minnte meg um det rike
Smaafisk-Live her i gamle Dagar. I det heile var der
Minningar kvar eg snudde meg. Nedan-um Brui var den
vesle Hýlen, der eg mest bleiv ein Gong; ovan-um den
er den vestra Auno, og lenger aust Kollehagen og Aunahagen
der eg i noko meir tilkomne Aar gjekk og rudde
Engi saman med "Veslemøy" og av henne vart førd inn
i Huldreheimen. Der er den Staden, og der er den;
der hende det den Gongen, og der det den Gongen ...

Men di meir eg minntest og minntest, di meir var det
som det kolna ikring meg. Det vakna Augo som saag
paa meg. Framandslegt, underlegt saag dei paa meg; er
det du? spurde dei. Er du til -- enno?

Smaatt og stilt ruslar eg upp den gamle Høyvegen vaar.
Ser paa Raunane fram-etter Gjerdi; dei gamle hev eldst.
Sùme er burtkomne. Men Friske og tankelause skyt nye
seg fram. Eg kjenner ikkje deim; og dei bryr seg ikkje
um meg.

Men dei lange høge Steingjerdi som stend her og gjæter
og stengjer og grensar av som dei alltid hev gjort, dei
kjenner meg att. Og eg kjenner deim; snart sagt kvar
Stein i deim er meg eit Minne. Og Hjulfari i Vegen, og
det høge Gjerde mot Auni hans Sven, og Mosen paa
Steinane og Straai der eg skal traa, alt er kjent; alt kjem
so innpaa meg. Stend og ser paa meg. Tek liksom til aa
skýna meg. Stakkars Krok; vann du so mykje der ute
som du tenkte? -- spýrr dei. Og stirer, stirer paa meg.

 -- No er eg heime. No er eg der eg er ifraa. Denne

Hýl: "dyb Kulp i en Elv". -- blíva: drukne. -- Aun (Audn):
"ubeboet Plads; Rydning". -- tilkomin: ikkje so reint ung
(litin) lenger.

SIDE: 151

Jordi hev født meg og ali meg. Kva skulde eg ut etter?
Her ligg Garden min. Som han laag daa eg var her sist.
Noko i Ustand, noko ned-rìvin; Løo stend der med Utbygningar
og Tilbygningar som liksom ikkje er fullt ferduge;
Tune ligg som det laag, halvt i Røys; han som
bygde her hev slutta for snart; og eg var Skuld i at han
slutta. Men ... naaja. Skuld. Kva nyttar det aa tala
um Skuld. Det er som det er no.

Forunderlegt, fæslegt, som Arbeide reint er liksom falli
ut av Hendane hans Far, desse sterke, knokute Hendane.
Han saag Garden glide ut or Ætti, og so vann han ikkje
meir. Kor han av alt sitt Hjarta hev bannlyst denne Tidi
som kom og døyvde Ættetanken og braut Samanhenge og
øydde Grunnlage for Heimelive vaart. Eg stanar; stend
og stirer; liver liksom upp-att Vonløysa hans. Ættetanken
er slokna. Det som var av Adel i oss døyr; no er det
berre Kaupmanns-Tid og Næringsdriving. Sogudaamen,
Skaldskapen yvi Bondelive, Adelen hjaa Odelsmannen, er
burte. Odelsmennane gjev Herredomen fraa seg. Dei
vert Skulemeistrar, Klokkarar, Embættsfolk, Tenarar og
Tenars Tenarar; me hev mist Magti til aa halde oss sjølve
uppe. Ei Modløyse av eit serskilt Slag kom yvi meg;
det var hans Modløyse.

 -- Eg orkar ikkje gaa inn paa Garborg nett no. Eg
bøygjer av burt-um Løu-Borgi hans Sven, denne svære
Løu-Borgi som dei i mi Tid trudde Garden hadde fengi
Namne Garborg etter, men som ikkje ser fullt so staut
ut no, og kjem inn paa Aalmannvegen burtved det gamle
Eplehuse. Den fylgjer eg ned-yvi, med eit gamalt Steingjerde
paa kvar Side av meg. Det paa Øvresida er elles
ikkje Gjerde; det er ein Mur innbygd i Bakken; Grasvollen
ovanfyri ligg høgare enn Muren. So kjem den
lange Heime-Aakeren hans Sven; og so ber det i bratt
Bakke upp mot Helleren: klaare blaae Berge som sting
seg fram igjenom Jordskorpa. Ovanfor den kjem Aasen
hans Sven med ymist Berg, og nordanfor den Aasen hans
Tønes med "Pigjen". Der var det at me "brende Jønsog"

Borg: høg Steinmur. -- Eplehus: lite Jordhus til aa hava
Jordeple i.

SIDE: 152

fyrr. Og der hev alltid vori ein Leikestad for Ungdomen,
Mykje gild Leik hev gjengi der; men det siste eg minnest
kom det inn ymist som knapt var godt. Som daa
dei gav seg til aa "velte seg" der uppe, rulle seg Par um
Par ned yvi den bratte Aasbakken. Me Ungane stod og
saag paa; eg hugsar eg undrast paa den Leiken. Det var
ein Skomakar som hadde funni paa dette, ein fin, gild ein
som hadde vori i Byen og lært, og no gjekk dyffelsklædd
og med Øyreringar og tala fint; "jog" for jau, sa han,
og "holla Kjeft" for halda Kjept, og "bygga" for byggja,
"Nabu" for Granne, "Sort" for Slag; "eg anteg'e" for
eg held fyre; "beløba seg til"; "behøva"; "huska" for
hugsa; "høra"; "tjena" for tena ; "spisa"; "ønska"; "se"
for sjaa o. m. sl.; han tala halvt-um-halvt Gudsord. So
trudde daa Folk denne Skomakaren godt, og var glade
med at han fylgde Ungdomen. Huff; huttetu. Dette
stakkars Folke.

Eit Par Ungdomar møtest eg med; segjer Goddag;
kjenner deim ikkje. Og endaa høyrer dei Garden til. Det
ser eg; for dei gjeng kvardagsklædde. Naa. Que faire,
que dire? Me er framande paa Heimegardane vaare no,
me Odelsmennane i Norig.

Der tek Maulandsvegen av. Lat meg freista den.
Underlegt aa vera so godt kjend og framand samstundes.
Upp-under Helleren der uppe hadde me Borni "Stove";
Murane er vel fallne no. Der ut i Træe er den store
Steinen. Og der utanfyri er dei Steindungane som vel
ein Gong hev vori Gravhaugar. Her paa denne Vegen
var det at den graae Fylja vaar stokk; eg stod i Kjerra
og køyrde; ramla ut og slo meg i Svime paa denne harde
Aurvegen; vakna og var like kry. Me er eit sterkt Folk;
i Romanane slær Folk seg ihel i slike Tilfelle. Her er
gamle Vodd'l. Det var vel helst aat meg at han Far
dyrka upp den; men det visste eg ikkje; eg var rædd og
rømde for "Skaudane". Den gamle Kvedna-vegin vaar
tek av her; eg gjeng ut den.

Que faire, que dire: kva skal ein gjera eller segja. -- Stove:
Stogur. -- stokk, av støkke: skvette, "løbe ud". -- Vodd'l:
Vollen. -- Skaudane: (Barnemaal for) Skòti (Mineskòt).

SIDE: 153

Ut paa Vodlabròde finn eg ein Stein og sèt meg. Av
heile Vodd'l var dette Bròte det einaste som ikkje vart
uppdyrka; det var nok Kristindomen som kom i Vegen.
Her vaks mest ikkje anna enn Jonsok-Blom. Men endaa
slo me Vodlabròde. Nedanfyri er Kvernhusmyri. Eller
Kvedn'ushajen. Der laag Kvernhuse med sine tvo Kvernar,
og Tùrkhuse. Eg var med der og turka og mól,
til dess eg greidde desse Arbeidi aaleine. Mange rare
Draumar laga seg i Smaagut-Hausen der nede, naar Susen
og Surren gjekk av Kvednavatn og Kvednar og Tùsso
og Tùssehjule; ein Gong eg laag her og turka, laga eg
eit langt Dikt um Arabia. Dette Arabia var visst Fedraland
for meg daa; eg kjende det fraa Bøkar. Sogo um
Jakob og Sønine hans var vel den fyrste Romanen min.
Dertil hadde eg fengi Tak paa eit Utval av Sogune i Tusund
og ei Natt; det laag eg og las i her i Turkhuse.
Tusund og ei Natt i Kvernhusmyri! -- No er det berre
so vidt ein ser kvar Kvednhuso hev stadi.

Utanfor Kvernhusmyri er Marki hans Andriss; der er
au Kverni hans. Lenger nede, i "Maulandshagen" vaar,
er Kvernane hans Tønes og Aasmund. No skulde Kvernar
og Kvernhus vera fredelege Ting, der i det høgste ein
Nykk eller ein Fossekall kunde valde Uro ender og daa.
Men i mi Tid spøkte det Sakførarar her ut-ikring Kvernadammane.
Me hadde Sak paa Garborg um eit halvt
Kvernavatn i seks Aar. Mest heile Garden var med;
Tønes, Aasmund og Far paa den eine Sida, Andriss aaleine
paa den andre.

Det var Møte etter Møte. Paa Tingi og heime; eit
Par av desse Møti, med Vidneførsle og Sverjing, hugsar
eg. Det galdt um ein Kverndam. Eller rettare um den
Aa-Stemmen som førde Vatne inn i Dammen. Stemmen
hadde stadi der han stod i minnelaus Tid. Og hadde vori
bøtt naar det turvtest. No hadde det turvst paa nytt; og
so hadde dei bøtt han. Men han Andriss, som hadde sin
Stem og Dam nedanfyri, han fann at Grannane hadde
bøtt Stemmen for godt. So at no fekk han mindre Kvednavatn

Kvedn: Kvern. -- mól: malede (Mel). -- Tùssa: Turkegreide.
 -- Stem: "Dæmning".

SIDE: 154

enn han fyrr hadde havt. Men dette var i Strid
med 5 -- 11 -- 7 i Lovi, meinte'n Andriss. Og so stemnde
han Grannane.

Desse meinte at dei berre hadde nytta gamall Rett.
Stemmen hadde vori um Lag som no alltid, og heller
høgare. Naar han Andriss ikkje kunde mala so lengi som
fyrr, so kom det av at han ikkje heldt sin eigin Stem i
Stand skikkeleg.

Vitne hadde dei paa baae Sidur. Litande, ærlege Folk.
Dei som han Andriss kom med vitna imot oss; og dei
som me kom med vitna imot han Andriss. Det drog ut
og drog ut. Saki vart utsett og utsett; Sakførarar skifte.
Leide Sogur og Drøsur gjekk; Mistruir og Mistankar kom
upp; Grannelive paa Garden vart skjemt og skipla. Domen,
som kom i 1859, gjekk ut paa, at Tønes og Aasmund og
Far hadde bøtt Stemmen vel godt, og at dei no skulde
gjera eit Hol i Botnen paa'n. Dertil skulde dei bøte 60
Dalar til 'n Andriss; denne skulde likevel hjelpe til med
Arbeide paa Stem-Gluggen.

No er der ingin som mèl paa Garborg lenger. Og heile
den store Saki um det halve Kvednavatne er i Riksarkive.

Rett som det er sìt eg og sturer yvi det at Vollen her,
med Kvernhushagen og alt, er fraaskild Heimegarden. So
at denne no ikkje er stort meir enn Helvti so stor som
fyrr. Kva skulde det skilja meg, som ikkje hev noko med
Garden aa gjera lenger? Men eg fær det ikkje fraa meg.
Eg duger visst ikkje til aa vera aaleine i Dag. Heller til
Gards att og sjaa aa finne Kjenningar!

Av alle fem Garborgspartane er berre Garden hans
Tønes i Ætti enno. Og av dei halvhundrad Menneskje
som livde paa Garborg i mine Dagar -- eg kann visst
trygt rekne tie Menneskje i kvart Hus jamt -- er der
berre tvo att. Det er han Sven Tøneson og Syster
hans, ho Anna.

Det er for sterkt Blodskifte, dette. For mykje Sjukdom
og Armodsdom hev det vori paa Jæren i denne Mannsalderen.

SIDE: 155

Men det kjem seg att no. Me skal nok vinne
oss upp att.

Eg skundar meg gjenom Garden; vil innum hjaa Sven
Tøneson fyrst; der er eg vel minst ukjend. Husi "mine"
stend som dei stod; men i Hagen ser eg berre ein av
dei tvo Aplane fraa mi Tid. Med Hagen hans Sven er
det endaa verre; dei mange vene Aplane som der stod
og blømde og bar so rikt kvart Aar, dei er burte alle.
Like til den gilde "Glaseple"-Apalen som narra meg til
aa stela so ender og Gong. Minst kjenner eg meg att
nord-hjaa han Tønes. Det høge nye Huse, som hev
vendt seg austyvi, i Staden for at det gamle vende vestyvi,
snur allting rundt for meg. Eg maa snu meg sjølv
rundt, og glo att og fram, fyrr eg finn mine gamle
Innsiglings-Merke.

Men Eigaren, han Unge-Sven, kjenner eg att. Han er
sin same, med alle dei Aari han hev lagt paa seg. Paa
sin greide godslege Maate tek han imot meg som me
skulde ha funnest igaar sist. Og eg er heime i dei nye
Husi mest med same.

Mykje hjelpte det i so Maate, at eg inne i Stogo fann
att den gamle "Omnen hans Tønes"; den var meg reint
som ei Barndoms-Helsing. Ikkje var det gali alt det som
nytt var heller. Um Husi hadde snutt seg, so hadde dei
snutt seg rett: dei hadde fengi Utsyn, og det ei ven Utsyn.
Ikkje burt-i eit gamalt Steingjerde saag me no; me
saag til Fjells; der eg endaa fekk augnefest Stogo mi eigjo.
Framfyri oss laag den høge vene Mossìge-Garden, der
Husi hans gamle Ingjebrett Mossige lyste kvite og gilde
midt i Bakken med si lange blanke Vindaug-Rad.

Me kom i Drøs um gamalt og nytt. Mangt og mykje
fekk eg Greide paa som var umskift etter mi Tid; og eg
freista aa finne meg til rettes i alt som var nytt, um det
no ikkje var etter mitt Hovud alltid. Sidan rusla han
Sven og eg ned-til han Aadne 'ans Eivind skulde vori,
eller til dei Husi som nok hev vori bygde aat meg fraa
fyrste Tid.

So sìt eg daa der paa mi gamle Tuve.

Eit og anna er nytt for meg her med. Soleis Stogu-

SIDE: 156

Omnen; den kjenner eg ikkje att. Men snart finn eg
fram det eg kjenner, og læt daa det andre vera for det
det er. Snart er eg so heime som ein kann vera i ein
burtkomin Barneheim.

Heilt kjenner ein seg vel aldri att, naar det er so lengi
imillom. Ja i Grunnen vil alt hava skift. For meg var
serleg alt so uventande mykje mindre. Men so var det
no det same likevel. Det er berre ein sjølv som hev
vorti annarleis.

Der framanfor Omnen sat han Farfar fyrr, og saug paa
ei Krittpipe som der sjeldan var noko i; der var det au
at eg lærde lesa. Burtved Benken, attunder Vindauga,
laag eg sidan paa Kne og høyrde alle dei lange Bønine.
Ved det andre Vindauga, burtimot Bokhylla, stod han Far
um Sundagen og las Tekstane. Og her, inn-imot Sengi,
stod Vogga der den minste sov. Attmed den sat ho Mor
i Ryggstolen sin og høyrde Preika. Men att-um henne,
paa ein Skammel eller mindre Stol, sat ho Stine, Syster
mi, og sov, so eg missunte henne hjarteleg. Aa; heile
Barndomslive mitt kunde eg lìva upp-att her.

Kona i Huse, ho Anna, kjenner eg fraa Barne-Aari;
ho er greid og beintfram som ho fyrr var, og minner meg
um so mykje gildt og gamalt. Mannen i Huse er ein
Skulekjenning; han var fraa Grannekrinsen; eg hugsar 'n
godt. Det er ein stillfarande, roleg Mann, og han skal
ikkje vera sterk [fotnotemerke] ; men klok og greid er han, og me kjem
godt til Lags. Og her er alt ein ny Ungdom i Uppvokstr.
Eg tykkjest snart vera kjend med den au. Endaa det er
den som mest minner meg um, at eg no berre er "Fremmane",
 -- ein Ferdakar paa Gjesting i Heimehuse sitt.

Me sìt og røder, um gamle Dagar og um nyare. Meir
og meir kjem eg som i Draum; det vil ikkje rett hange
ihop for meg dette. Minne vaknar for meg i Krok og
Kraa, ved Vegg og Stokk og paa kvar den Tìle Fjøl;
gjekk eg ut i Kammerse der, fann eg visst den gamle
raudmaala Sengi mi enno. Og paa dei pappdragne Veggine
i det vesle Kammerse hans Farfar fann eg vel au
dei Salmane eg der skreiv upp, og som eg meinte skulde

Fotnote: Døydde i Vaar. 
(Merknad 1904.)

SIDE: 157

gjera meg til ein ny Kingo. Men dette at her hev vorti
so smaatt ... Var her ikkje større? Heile min lange
underlege Barndom, med dei mange Paafund og endelause
Draumar, um Kongerike og Keisardøme og Klokkarpostar
og Pavekronur og Diktarkransar og Lyktemannsljos og alt
som utrulegt var, -- kunde den faa Rom her? Og det
godt Rom, ikkje rettare eg hugsar?

Ja Verdi er forunderleg.

 -- Dei bad meg ut i Buo, der Kaffi og Mat var sett
fram. Buo maa vera større, tenkjer eg, og ser meg ikring
daa eg kjem der ut. Den er endaa mindre. Mykje
mindre. Kann det hange rett ihop. Det er meir ukjennelegt
au her enn inne. Skatoli til Far og Mor og Farbror
er burte, og Kistur og ein Kommode er komne i Staden;
paa Veggine er ukjende Bilæte; og Golve er so urimeleg
trongt. Men daa eg fær sett meg til Rettes og er komin
i Lag, so vert det no den gamla Buo likevel daa. Og
der ut-i det vesle Bua-Kammerse, der var det han Farfar
laag Lik. Men her inne stod han Farbror ved Hyvlabenken
og arbeidde Kista. Den andre Kista ... den
arbeide han vel au her. Og mi; kor lengi kann det vara
fyrr han lyt til med den -- naah.

Meir og meir kjem eg inn i alt dette som er mitt; og
denne uvedkomande framande Byfyren med det rare Namne
og alt hans Papper og Blekk, han glid unna for meg som
ein Skugge. Som eit Bilæte; noko som høyrer heime
millom dei andre Barnedraumane. Han Aadne 'ans Eivind
er det som sìt her og fær seg Mat, og snakkar med
'enna Anna 'ans Tønes og 'an Jens Lende ...

Og likevel er eg ein framand som høyrer og segjer
nokre velmeinte Ord og dermed maa ut att. Dette "heime",
er det til Slutt anna enn ein Draum? Og denne "eg
sjølv", er det han Aadne 'ans Eivind med hans Barnedraumar,
eller er det den andre med hans Papper og
Blekk? -- 

 -- So kom den Stundi daa eg laut takke for i Dag og
segja nytt Farvel til Barneheimen.

SIDE: 158

III.

Knudaheio 10. 9. 1900. 

Du Steinar!

Eg kjem nordantil denne Gongen. Fraa Kolbotnen gjenom
Foldalen yvi Dovre og Lesja til Romsdalen, og derifraa
til Sogn; og so sør-yvi.

Det var ei Herreferd. Di meir ein ser av dette Lande,
di kautare vert ein for ein kann kalle det sitt. Eg veit
ikkje kva som er gildast: det byrge, breide, stormegtige
Upplande aust og nord, eller det urolege, mangeleis
skiftande Vestlande: stundom trongt, krapt, villt, og so
braafagert, draumvent, stigande av Hav i den høge Luft
som eit blaatt, forvillande Æventyr. Og all Stad er der
noko nytt. Alltid er der noko du aldri hev sétt fyrr.
Nordvestlande saag eg fyrste Gongen no; det daara meg
stundom reint. Draumtryllt stana eg meir enn ein Stad:
her var Bustad og Borg for ein norsk Konge! -- 

 -- No skal eg Landvegen aust-yvi att. Kor langt det
no vert. Eg freistar Vegar og Framkjømdir, ser du, vil
sjaa um eg kann faa det stuttare millom Gardane mine
enn det er. Og serleg um eg kann koma undan Turisten.
Men Norig er endelaust kvar ein kjem. Og meir og meir
turist-éti.

I Gaarmorgo vakna eg i Stavanger. Mitt gamle Jerusalem.
Med Temple; og med Valberg-Taarne til Sion; og med
Breiavatne, som visst til sine Tidir var Betesda Dam.
Og med mykje rart som ikkje var fraa Bibelen, som
Kongsgaard, og Kongsgaardhagen, og Torjo, og Habnen
med Baatar og Skip, og Thesen, og Skansen, og Østervaag,
og Kjeringholmen, og Jorineholmen, og Spisskortero, og
tri Bokhandlarar, og han Hans Bø, og alt som gildt var.
Eg vart elles leid av Stavanger paa Resten, og drøymde
um det som gildare var: Christiania. Med Ch. Sjaa
Christiania og døy, knurra det i meg, um eg aldri so lite
trudde at eg skulde faa sjaa Kristiania. No hev eg sétt

Torjo: Torge. -- Thesen: kjend Kaupmann i mi Tid. -- 
Hans Bø: Kjenning og Skylding; der "loserte" me, naar me var
i Byen.

SIDE: 159

det. Men eg døydde ikkje. Vart berre etterkvart meir
leid av Kristiania enn eg nokon Gong hadde vori av Stavanger.
So no kunde det høve seg rett godt aa sjaa Stavanger
att.

Byen hev grunnlagt seg sjølv, veit du.

Paa Olav Kyrre si Tid var han komin so langt at han
vert nemnd; og Sigurd Jorsalfar gjorde han til Bispestol
og bygde Domkyrkja. I Dansketidi bar det ned-yvi med
Stavanger som med alt; etter ei Folketeljing 1664 skal
Byen daa ha havt berre 373 Borgarar. Denne Nedgangen
vart sidan nytta til Bate for Kristianssand, det daudfødde
Barne hans Kristian IV; baade Bisp og Stiftamtmann og
Latinskule vart flutte dit; og noko etter vart sjølve "Stavangers
Kjøbstadsprivilegier" "allernaadigst ophævede"; fraa
1686 av skulde den fyrre Bispestaden vera "Ladested".

Dette siste viste seg snart aa vera so oldenborgaruklokt,
at det 4 Aar etter allernaadigst vart gjort um att; men
knappe Vilkaar var det Stavanger fekk no. Og Armodi
voks. Fiskje minka av, og daa like eins Handelen; nye
Næringsvegar kom ikkje upp; men Brand etter Brand
herja den vesle Trebyen. I 1711 hadde han i alt 184
Mann som svara Skatt; og Folketale heldt paa med aa
minke.

Sidan hev alt skift; Stavanger er heiltupp ein Storby
no mot det han daa var. Det er ikkje Fiskje som hev
komi seg upp att; men Sjøferd og Handel og i seinare
Aar Verksdrift hev arbeidt seg fram; og no er Jønnvegen
komin attaat; berre sidan mi Tid hev Byen vaksi so, at
eg mange Stadir ikkje kjenner meg att lenger.

Det eg fyrst tenkte paa var Breiavatne og Domkyrkja.
Og tenk, dei var til baae tvo. Breiavatne med. Det hadde
minka; og dei gamle rare Bergknausane paa Austsida
var burte; Samtidi, d. e. Jønnvegen, hadde kravt sitt.
Som eg hev skrìvi um fyrr ein Gong, og det paa Gudsord [fotnotemerke] .
Men det som Stavangerbladi ein Gong hadde klunka
paa: at Breiavatne ("Bredevandet") skulde bli fyllt og
utjamna til Spantegang og Svingerom aat Byfolke, hadde

spanta: spadsere (stolteleg).

Fotnote: "Fra det mørke Fastland", Kr.ia 1863.

SIDE: 160

dei ikkje fengi fram, som vel var. Og Domkyrkja tek
seg betre ut enn fyrr. Ho er ikkje innebygd som i mi
Tid; og Korveggen er reinska for den fæle gamle Kalksmyrja.
Det fagre bilætprydde Kor-Glase som Gate-Ungane
fyrr brùka til Skjorteskivu naar dei var ute og
kasta Stein, er sett istand att; Stavanger hev her gjort
eit Arbeid som det hev Ære av.

Eg stansa framfor Korveggen. Det liksom vakna i meg;
eg trur mest eg las ei Bøn. Der er i desse gamle Byggverk
ei Magt som me ikkje skýnar no. Det er som Æveheimen
sjølv gjenom deim stig fram; ein bøygjer seg naar
ein ser deim. Hugmjuk og aalvorsfull gløymde eg alle
mine Kvardagstankar; og daa Orga tok til aa bruse,
hugsa eg at det var Sundag og gjekk inn.

Men eg kolna der inne. Det var "restaurera". Og
den gamle katolske Bispekyrkja var "restaurera" paa
protestantiskt. Paa Stavanger-protestantiskt. Eg kjende
kje Kyrkja att. I mine Barndomsminne var ho so reint
annarleis. Glans som i Salomons Tempel; Gull og Fargar;
himilblaatt, blomsterkvitt, blodraudt; rare, lysande Bilæte;
Utskjeringar, barnsleg Draum: Andlit, Fuglar, Hjul, Skip;
Mystik fraa Profetar og Openberring; ikkje rett teikna
visst; sùmt stygt kannhende; men Glans, Glede, Einfelde
var der; ikkje dette stive, myrkje; ikkje denne Synagoge-
Aand. Eg fraus der eg sat. Berre svart, stavangerleg
Lutherdom. Og svarte protestantiske Kyrkjestolar. Kyrkjestolar
fraa øvst til nedst. Dei vil sitja, dei lutherske.
Paa den grundige, dugelege Enden sin. Dei som bygde
Kyrkjur som denne hev meint, at framfyri Guds Aasyn
fekk ein Mannakrok takke til um han fekk liggje paa
Kne; me vil sitja. Naa. Vaarherre finn seg i det.

I katolske Land plar Kvende og gamle Folk hava smaae
lette Utslagsstolar med seg aat Kyrkja naar dei vil høyre
Preike. Men her er mest alt Preike; og Kyrkja maa
hava sitt faste Stoleverk. Og daa stavanger-lutherske
Preikur kann vara i Timevis, so lyt det til. Eg segjer
kje um det. Men i denne Domkyrkja fraa Sigurd Jorsalfars
Tid ... naa; for meg vilde all denne Lutherdomen
ikkje høve.

SIDE: 161

Det vart spéla, songi, preika; eg var ikkje med. Er
det kje rart: ut-i Framandlandi kann ein stundom kjenne
seg meir heime enn i Heimlande. Dei stille store Kyrkjune
ned i desse ugudelege katolske Byane, Firenze, Rom
Neapel, jamvel Paris ... som ein der kann kvile, kjenne
seg rein, fri, lyft; liksom vigd; Verdi kjem burt; ein er
som i Fyrihalli til Himilrike. Men her skal ein sitja og
høyre paa Utleggjingar av tysk Teologi og Dundringar
mot "Nutidens Vantro". Framandt, kaldt vert det i desse
Kyrkjune, jamvel um dei er fraa Sigurds eller Olavs Tid.
Aa, all denne Framanddomen! Alt bròti, sundrìvi, sundhavt;
alt Samanheng burte. Det er Tid mot Tid og Bròt
mot Bròt og framandt mot heimslegt alt fort; me norske
vert liksom meir og meir bygde ut or Lande.

Eg høyrde nokre kjende Ord um "Tidens nedbrydende
Tendenser". Aa-ja; "nedbrydende Tendenser" er her nok
av. Eg reiste meg stilt og rusla. Daa eg kom ut svinga
eg burt-um Kore att. Og der, utanfor Kyrkja, framfyri
det storfagre Byggverke der sjølve Steinen hev vorti
Aand, i Solglansen fraa Breiavatne, under Fuglekvitr fraa
den vesle vene Parken, var eg meir i Kyrkja enn eg
hadde vori der inne.

So bar det paa Lande. Vest-yvi; ut Madla-Vegen.

I Madla-Sokni hev eg au eit Grand Heime-Minne.

Fram-um Ledaal, den storlagde fagre Herregarden til
Ætti Kielland fyrr, og fram-um fleire Gardar og Hagar
og Bystykke bar det ut igjenom, til dess eg fraa Vegen
saag Garden Sanddal ved Stokka-Vatne.

Her var det Folke mitt budde daa Garborg var selt.
Ho Mor styrde; sidan kom Bror Jon heim fraa Austraat,
Jordbruksskulen, og hjelpte henne. Daa det leid noko
lenger fram-paa, gifte Jon seg med ei Gjente av Uelands-Ætti.
Ho var likso god til sitt Arbeid som han til sitt;
so tok han imot Garden, og det greidde seg godt her ute.
For me hev her paa Vestlande havt Jordbruksskular som
ikkje berre lærde upp "Assistentar". Jon var elles ikkje

SIDE: 162

fullsterk; den kalde Nordvesten her ute vart'n for strid;
no hev han fengi seg ein Gard ved Skiensfjorden.

Heimen i Sanddal hadde lite Hjelp av oss andre aatte
Systkeni. Tvo av Brørane gjekk til Sjøs; der kom den
eine, han Eivind, burt; han bleiv i Spanskesjøen. Systrane
lærde aa "brodere", eller gjekk paa Lærarskule. Etterkvart
drog heile Flokken til Amerika so nær som han Jon
og eg; men burt fraa Heimbygdi kom me alle.

Daa eg i 1870 var ferdug paa Lærarskulen vart eg
Skulemeistar ved Risør eit Bìl; der tok eg til aa gjeva ut
noko som kalla seg Skuleblad. Og det var Skuleblad for
meg; eg tamde meg der upp til aa skrive norskdanskt.
Eitt godt Minne hev eg likevel fraa denne mi fyrste Bladmannstid:
eg fekk Torkell Mauland til aa skrive norskt i
Blade. Daa eg meir og meir skýna at eg ikkje dugde til
Skulemeistar, og daa Blade mest saag ut til aa kunna
greide seg, sagde eg upp Skulen og flutte hit til Sanddal;
der heldt eg fram med Blade, og meinte det skulde greide
baade seg sjølv og meg til so lengi.

Ho Mor var snild. Trudde paa meg og tok imot meg,
og var meg til Hjelp meir enn eg daa rett forstod. Foreldre
lyt finne seg i slikt; det er mangt Ungdomen ikkje
skýnar eller ser fyrr han vert gamall. Ho Mor, saman
med eit Par andre gode Folk, var det au som hjelpte
meg, daa eg fann at eg vilde prente Blade sjølv; paa den
Maaten meinte eg at eg skulde tena paa det. I Lag med
ein ung Setjar fraa Bergen, Isaksen, fekk eg i Stand eit
lite Prenteverk upp-paa Lofte hennar Mor; og dette klara
seg utrulegt. Eg var Bladstyrar og Setjargut, Isaksen var
Setjar og Prentar; han var i det heile ein glup Kar.
Snart saag me likevel at det ikkje her paa Sanddal var
"Framtid" for eit Prenteverk; me flutte daa til Tveitstranda
("Tvedestrand") med det, daa eg fraa mi Seminarietid
visste, at den "Ladestaden" enno ikkje hadde slik
Kultur. Der er det enno; Eigar: Th. Eskildsen.

For meg vart det ikkje so greidt i Tveitstrand. Eg
skulde styre tvo Blad, Skuleblade mitt og dertil "Tvedestrandsposten";
Prenteverksgut laut eg au vera meir enn
fyrr; og det var ymist Natte-Arbeid. Verst var det dei

SIDE: 163

Kveldane daa "Posten" skulde i Prenten. Daa freista
eg stundom aa bladstyre og setja samstundes. Setja ut
av Hovude, som me sagde. Det kunde greide seg med
Smaating. Elles var det aa gaa fraa Kassa til Skriveborde
og fraa Skriveborde til Kassa att. Ut-etter Natti
kom Svevnen. Daa laut eg staa og skrive. Men naar
det leid paa, sovna eg jamvel um eg stod. Felagen min
laut daa dunke meg i Skolten so ender og Gong, til aa
halde meg arbeidsfør.

Dette greidde seg eit Bìl. Men so laut me leige Arbeidshjelp.
Og den var dyr. Etterkvart kom me daa etter
at det var eg som var for dyr. Prenteverke kunde føde
ein Prentar eller tvo, men ikkje nokon Bladstyrar. Enden
vart at Isaksen laut taka heile Greida. Eg for min Part
fekk fem Dalar av Kassa som etterkvart hadde vorti
heller utpint; med dei fem Dalane strauk eg til Oslo og
vilde "studere eller døy".

Eller faa meg ei Lirekasse, og med den spéla meg
gjenom Verdi so langt som til Arabia. Der vilde eg
slaa meg til, i ei Bergholu ved Sinai, og lìva av Bèr
og Geitemjølk. Og skrive Æventyr som dei i Tusund og
ei Natt.

Eg brydde meg ikkje serskilt um aa studere, naar sant
skal vera sagt. Minne um Postillane og Pontoppidan, og
um den syrgjelege Endelykten det hadde teki med 'n Far,
skræmde alle Prestetankar fraa meg; og Embætte av anna
Slag lokka meg ikkje stort meir; sitja og føre Protokolar
hadde eg lite Hùg paa. I det heile visste eg ikkje kva
eg vilde. Eg var komin upp-i ei raadlaus Ørske av Fritenkjing
og Draum-Romantik som eg ikkje lenger kann
greide ut; svært langt ifraa Tulleskap hev eg vel knapt
vori.

Det eg "tenkte paa" var eitt av tvo: fara paa Æventyr,
um det kunde laga seg so, eller taka Artium med non
og bli Diktar. Og lìva det ideale Studenterliv. Eller um
det kneip: finne meg ei Bergholu upp-ikring Byen ein
Stad, og so leggje meg inn der og svelte ihel.

Til Oslo kom eg. Gjekk der og tulla eit Bìl; "budde"
i Vaterland; livde paa Vatn og Brød; skreiv litegrand i

SIDE: 164

Dagblade. Styraren der, H. E. Berner, seinare Borgarmeistar
i Oslo, var meg ein god Mann. Han retta og
strauk og stellte paa Stykki mine so vidt dei vart lesande;
sette deim so i Bladkjellaren sin og gav meg "Honorar",
so vidt at eg med min Lìvemaate greidde meg. Men det
var so lite eg kunde skrive. Eg kunde og visste ingin
Ting. Serleg var eg ukjend i Kristiania, og hadde slett
ikkje Lag til aa vera Bladfyk. Det saag reint svart ut.
Lire-Draumen dugde ikkje heller; kvar skulde eg faa ein
Lirekasse ifraa? Og kóss skulde eg koma til Arabia,
naar eg kunde korkje tysk eller arabisk Maal? Og denne
Bergholo; døy i Bergholu; Tull. Slikt gjekk ikkje so
fort; og fyrr eg visste Ord av, fann Politie meg og sette
meg paa Fatik-Kassa. Eg hadde høge Tankar den Gongen
um Kristiania Politi.

Den som hjelpte meg til Rettes til Slutt var Peter
Hærem. Han var den mest hjarte-rike Mannen eg hev
kjent, og det vil alltid vera meg ei Sorg, at eg so lite
vart det han hadde venta og vona.

Han var fraa min Lands-Kant. Stavangermann heilt ut.
I Trudomslive sitt hadde han Samanheng med den gamle
Hauge-Vekkjingi der burte. Folke trudde han paa, Bonden
fyrst og fremst; og ikkje minst trudde han paa Bonden
fraa Vestlande. Meg visste han paa ein Maate um;
hadde lagt Merke til det vesle Blade mitt og meinte eg
kunde koma til aa føre ein sterk Penn. Han smilte daa
eg sagde at eg var Fritenkjar; noko sers Vyrdnad for
Romantiken min hadde han vel ikkje heller. Det eg trong
um no var aa arbeide, meinte han. Lære noko. Og daa
eg var Fritenkjar, so eg ikkje kunde taka imot teologisk
Hjelp, so fekk me skìpa oss med eit Laan til so lengi.
So fekk det laga seg etterkvart som det kunde best.

Det laga seg som det kunde, um ikkje best nettupp.
Um Peter Hærem er det knapt anna leidt aa fortelja enn
at han var altfor god i seg. Trui hans var mest vel sterk.
I "Bondestudentar" hev eg sett inn eit Par Sogur um
dette som han fortalde meg sjølv, men som eg sidan fekk
Greide paa fraa den andre Sida; det er vondt med slikt;

god i seg: godhjertet.

SIDE: 165

og ein skýnar at jamvel godt Folk ofte maa misse Trui.
Meg med trudde Hærem for godt. Eg gjorde elles mitt
beste; og det var ei Tid daa eg trudde det skulde laga
seg; Kierkegaard drog meg ikkje lite. Men etter alt eg
no kann skýna gjekk det som det maatte gaa.

Hausten 1873 kom eg paa "Studenterfabriken", som
daa, etter Heltbergs Tid, var styrd av cand. mag. Schou
Bruun, ein greid og dugande Kar; daa var eg 23 1/2 Aar
gamall. Lirekassa og Arabia vart gløymde no. Eg var
komin so vidt til Aars at eg laut tenkje paa aa verte
vaksin.

Høge Tankar hadde eg um den akademiske Borgarskapen;
og Tidi var knapp; "Fabrik-Studentane" var dessutan
lite velkomne paa Høgskulen. Og strjuke vilde vera
leidt, serleg for ein gamall Fyr som laante seg fram til
so høg ein Vyrdnad. Eg kann segja eg las ikkje lite i
desse tvo Aari. So kom Domedag. Og upp laut eg.
Aldri i mine Lìvedagar hev eg vori so rædd. Eg kunde
ingin Ting. Det var klaart som Blekk: eg gjekk til
Dunders.

Daa alt var yvi, viste det seg at eg hadde klara meg
likevel. Men non fekk eg ikkje.

 -- -- Halvt burte i desse Minni var eg komin alt ut
til Madla mest; der laag Eksimoen, og Madla-Aasen med
grøne Gardar og kvite Hus heilt upp, men lengst nede
ved Fjorden Panneverke. Naa; er eg komin so langt,
so lat meg taka Hafrsfjord med, tenkte eg, og krabba
upp-i Marki og frampaa ein Lyngbakke.

Blaa og frisk blenkte Hafrsfjord i Soli. Utgangen til
Have ser ein ikkje; Fjorden er som eit stort Vatn; ingin
Skulde tru at det her var hendt noko stort. Han hev
kje noko Samanheng med det Norig som no er heller.

 -- Eg legg meg i Lynge og ser ut yvi Fjord og Land.
Tankar og Soguminne tek meg.

 -- -- Dette Norge no, det ligg inneklembt millom Sverig
og Danmark og høyrer politisk til det eine og literært

gaa til Dunders: "gaa ad Helvede til,"

SIDE: 166

til det andre; men i Vitskapen sin er det Underbruk
under Tyskland. Herrefolke hev tyske Namn og talar
provinsdanskt; Hovudstaden kallar seg etter ein dansk
Konge og ligg i Viki, som fraa gamall Tid ofte gav seg
inn under danskt Herredøme.

Men det gamle Norig laag ved Vesthave og var vesteuropæiskt.

Trondheimen var Landsens Magt; og Allsherjarthinge
der hadde Rett til aa kòra Landskongar. Men det fjordsprengde,
fjellbratte Vestlande avla Vikingar og Sjøkongar;
og Rikdom og Skaldskap og det høgste Aandsliv hadde
sin Heim der, serleg i dei Fylki som laag Vestheimen
nærast: Hordaland, Rogaland, Egdafylke.

Men paa Austlande, hjaa Breidbygd-Hovdingar, i Grannelage
til Sveavelde og Danavelde, vakna den norske Riks-
Tanken. Alt tidleg tok Ynglinga-Ætti til aa leggje under
seg Land; Gudrød Veidekonge raadde fraa Vingulmork og
Vestfold til Hadaland og Heidmarki; og Son hans, Halvdan
Svarte, som var fostra hjaa Morfar sin paa Agdir og
gift med ei Kongsdotter fraa Sogn, raadde sistpaa baade
Sygnafylke og eit rett stort Rike austanfjells.

Hans Son att, Harald, vann endaa lenger. Her i Hafrsfjord
slo han sitt største Slag: mot Hordar og Rygar og
Egdir og Telar og dertil ein Hjelpehèr fraa dei norske
Riki i Irland og paa Skotlandsøyane. Sistpaa lagde han dei
norsk-skotske Øyane under seg; Norigs Rike, som sistpaa
strekte seg fraa Gautlandselvi og Kvitehavet til Grønlands-
Isane i Vest, var grunnlagt. Harald heldt seg paa Gardane
sine i Hordaland og Rogaland; paa Hauge ved Karmsunde
døydde han og vart hauglagd: tusund Aar etter fekk han
sin danske Minnestein.

Olav Haraldsson heitte den Kongen som fullførde Haarfagerverke;
i hans Sogu au er Hordaland og Rogaland
framme.

Her ved "Havfjorden", paa Sudsida, paa Garden Sola
(provinsdanskt "Sole") budde den megtuge Hersen Erling
Skjalgsson. Han var gift med Syster av Olav Trygvason
og raadde Lande fraa Sognesjøen til Lidandisnes. Men
han vilde ikkje hava anna Tignarnamn enn Fedrane hans

SIDE: 167

hadde havt; og det var ein Byrgskap som Olav Trygvason
hev kunna skýna.

Men Kongsdotteri hadde Erling fengi for aa byte Tru.
Og det hev han funni aa vera ein god Handel. Dei
gamle Gudane hev han som andre Storfolk vori ferdug
med; og den nye Guden var rimeleg: kravde ikkje stort
anna enn Daap og nokre Bønir. Ja og so skulde ein
kvile um Sundagen. Og eta Fisk um Fredagen. Men so
var det ikkje verre: braut ein desse Bòdi, eller kom ein
elles til aa misfara seg, so lét den nye Guden seg sone
med ei lempeleg Bot. So at kunde ein bli Vèrbror med
ein Konge for so lite, so var det visst ikkje noko aa
prute paa.

Sidan var Erling trugin Kongsmann. Ved Svolder fekk
han ikkje vera med. Men han heldt seg sidan ifraa Eirik
Jarl, som hadde vori med Danakongen og Sveakongen i
Sviksverke mot Olav Trygvason.

Men Svein Jarl, Bror til Eirik, samde han seg, og fekk
Son sin gift med Dotter hans. Og daa Olav Haraldsson
tok til med sin Kongsstrid, stod Erling paa Jarlesida
mot Olav.

Sidan døydde Svein Jarl. Daa møttest Erling med den
nye Kongen paa Kvitsøy her nord i Buknafjorden. Han
fann Haraldssonen mindre raust enn Trygvasonen, og det
saag i Fyrstningi ymist ut. Det vart likevel til det, at
Erling gjorde som Frendar og Venir vilde: lét Kongen
raade og vart Lendermannen hans.

Men Erling var ikkje nøgd med Semja og brydde seg
kje um ho; fór i alle Maatar fram som han fyrr hadde
gjort. Kongen freista aa aga han; gav mill. a. ein Trimenningen
hans, Aaslak Fitjaskalle fraa Sunnhordland,
store Veitslur og bad han stengje litegrand for den romfreke
Rygjakongen. Men Aaslak kom ingin Veg med
dette; fann det sistpaa best aa berge seg aat Kongshirdi.

Seigare for Erling aa dragast med vart Trælesonen Tore
Sel, som Olav hadde sett til Aarmann paa Agvaldsnes
paa Karmøy. Og so kom Hendingane med Aasbjørn Selsbane;
dei øydde det som enno var att av Freden millom
Kong Olav og Erling. Enden vart at dei kom i Slag med

SIDE: 168

kvarandre her nordanum Tungenese -- berre paa Lognvetne
kunde dei halde Sjøslag i dei Tidir -- ; Olav hadde
stellt seg sløgt og vann. Og han baud Fred; vilde gjerne
hava Fred. Hadde fengi sjølve Knut den megtuge aa
dragast med, so no kunde Rygjakongen vera serskilt god
aa hava paa si Side. Og Erling tok imot Tilbòde. Men
der var noko smaavori hjaa Olav Haraldsson som no braut
seg fram; han "merkte Drottins-Svikaren" i Andlite med
Økseggi. Daa fekk Aaslak Fitjaskalle Mod til aa hugse
det vesle som han hadde ubytt med Erling Skjalgsson;
han fór fram og kløyvde Hovude hans attanfraa; hogg
dermed "Norig av Olavs Hand". For Olav var dette
Løn som fortent; for Norig var det ille. Men Norig lyt
finne seg i kva-som-helst. -- 

 -- -- Erling høyrde til den gamle Tidi. Og den heldt
han uppe i Rogaland so lengi han kunde. Det ser me
no at han hadde mange gode Grunnar til; den Tidi som
kalla seg ny, og som vart nyare og nyare alt til i Dag,
 -- meir og meir vondt fær den paa Samvìte sitt.

Den Tidi som Erling høyrde til heldt Trældomen uppe;
det er sant. Men ho var endaa ei god Tid mot denne
kristelege, daa dei rike slit sine Arbeidarar ut og sidan
læt deim gaa Fatigkassa eller Fenden i Vald.

Trælane hans Erling hadde det betre. Rimelege Vilkaar
hadde dei i sitt Trælestand; og vilde dei vinne Fridom,
so hjelpte Erling deim til det med.

Kvar Træl paa Sola hadde sitt visse Dagsyrkje, og var
fri naar han var ferdug med det. Ein Jordteig fekk han
til aa dyrke sjølv i sine Fristundir; det han der avla
kunde han selja; og dei Innkomune han soleis fekk kunde
han brùka til aa kaupe seg fri for. Erling kravde ikkje
større Løysingssum enn at mange vann seg frie paa eit
Aar eller tvo; og siden hjelpte Erling deim i Veg som
han best kunde. Og Fridom daa var noko anna enn det
som heiter Fridom for Smaafolk no; korkje for Stat eller
Bank turvte dei træle. Men dei som ikkje brydde seg
um Fridom, dei arbeidde paa Sola og livde trygt og rolegt
all si Tid.

Lognvetne: smult Vatn.

SIDE: 169

Naar kjem vaart kristelege Kultursamfund so langt? -- 
I det store Kulturlande Amerika stend det soleis til no, [fotnotemerke] 
at fatigt Folk som enno hev Ære i Live, dei søkjer hin
Vegen helst: sèl seg friviljugt til Trælar, berre dei paa
den Maaten kann faa Klæde og Mat, i Chikago er det
kvart Aar store frivuljuge Træle-Auksjonar ...

 -- Naah! Eg flaug upp og gav meg i Veg att. Ikkje
Samfundstankar paa ein Godvêrsdag ...

Att-ende gjekk eg ein annan Veg. Og kom daa so
langt nord-yvi at eg saag Missjonsskulen.

Andre Minne kom upp. Minne fraa den Tidi daa eg
gjekk heim-paa Garborg og las "Missjonstidende". Daa
hadde eg Greide paa mangt: paa Missjons-Barnsengir og
paa Missjons-Verkefingrar; og eg visste, um Broder Pedersen
hadde vorti vaat paa Føtane no sist dei flutte, eller
um Fru Broder Pedersen hadde havt Tannverk i seinare
Tid. Men oftast tenkte eg paa alle dei Pengane me sende
til Sululand Aar etter Aar og soleis slapp aa drikke upp.

Paa Resten hugsa eg, at eg sjølv hadde noko aa
takke Sulumissjonen fyri. Hadde me ikkje havt den, so
hadde aldri eg fengi sétt Moses.

Ja for eg hev sétt Moses. Det er visst meir enn du kann segja.

Ja tenk Moses, du! Tenk han kom her til Stavanger.
Og budde paa Missjonsskulen. Og vart dregin ikring og
vist fram paa Møte og Missjonsmiddagar all Stad. Eg veit
ikkje um han lika det. Men han var den einaste Sjæli
som Sulumissjonen hadde frelst; Moses var sjølve den
norsk-suluske Kyrkja. Det var daa rimelegt nok at dei
som hadde frelst Moses vilde sjaa 'n.

Eg hadde ikkje vori med og frelst Moses; men eg fekk
sjaa 'n likevel. Paa Sandnes-Strandi; upp-i ein Gigg
som stod der og venta; det hadde vel nettupp vori Missjonsmøte.
Han var ikkje verst svart. Snarare var han brun; um
Lag som brend Kaffi. Men det var visst ikkje berre
Kaffi-Lìten som gjorde at Kvinnfolki saag so paa'n. Ikkje
trur eg det var dei fine kvite engelske Sùmarklædi heller;
 -- ja for Moses gjekk klædd no. Han var i det heile

Fotnote: ): i Slutten av 80-Aari.

SIDE: 170

kristin utanpaa som me alle andre, um han no alltid var finare
klædd enn me, og langt-ifraa saag so syndetyngd ut som
ein frelst Jærbu. Nei; det som drog so mange Augo, og
serleg Kvende-Augo, det var vel det at Moses var ein
staut Kar. Storstaut; høg og rak og mjuk og lett -- eit
Grand holdig, lat gaa, no daa han livde so godt -- ; ei
rein Cirkuskjempe var han.

Og snild saag han ut; Andlite lyste og lo og heiltupp
glein under den ljosgraae Flosshatten. Mest gaadde eg
Nosi, den breide blanke Nosi; og so Munnen, lippemykin
og mjuk, med blaakvite Tennar som lyste. Aa, all denne
heite Kraft! Afrikanskt straala dei brunblanke Augo; og
dei rulla og glima og glodde, mest etter desse unge norske
Kvendi som stod her og saag paa 'n; for hans Augo hev
dei vel vori noko kaldbleike; d'er eit Spursmaal um han
hadde kunna styre seg so godt, um han hadde vori millom
sine eigne solvarme Sulukvende.

Men Gjentune saag paa Moses med so blanke Augo at
eg tenkte: dei tok 'n gjerne, um dei fekk 'n! Men so
hugsa eg at der var Fleirgifte i Sululand. Paa Lag som
i det gamle Testamente. Og det vilde visst ikkje vaare
Gjentur finne seg i. No var nok Moses komin inn i det
nye Testamente; men han kunde falle, liksom David;
so det var ikkje trygt. Elles ... eg kom til aa hugse
noko som han Mikkal Grøteim hadde sagt, han den Raringen
som i gamle Dagar stundom vanka hjaa oss, og
hadde sine Tankar um all Ting: det er Fleirgifte her likso
godt som i Jødeland, sa han. Dei rike hev likso mange
Kònur som David og Salomon; det er berre det at dei
fer meir dult med det, -- sa han Mikkal Grøteim. Men
slikt kunde no ikkje vera sant. For dei rike vilde vel
ikkje koma i Helvite dei meir enn andre?

So brun og forlìvande som Moses sat der i Giggen sin
kunde han vel elles ha vorti speleg nok for mange av
desse kristelege Systrane; men so kom Impress-hm,
Broderen; og avstad rulla Giggen.

Eg kann kje tru anna enn at eg letta paa Luva daa
Moses drog; den sululutherske Kyrkja var vyrdeleg nok,

lippemykin: med digre Lippur.

SIDE: 171

skulde eg tru, um ho berre var Moses. Ikkje nok med
at ho hadde sin eigin Bisp; ho var rik: hadde Innkomur
i hundrad-tusundvis av vaart arme norske Vestland.

Ein Ting maa serleg me norske takke Sulumissjonen
fyri: han driv Maalstræv. Ikkje noko suludanskt, eller
dansksuluskt; ærlegt, greidt Sulumaalstræv. Sjølve Hans
Høgvyrdnad Bispen hev lært seg Sulumaal. Han hev
ikkje trutt at Gudsord var for fint for eit udyrka Folkemaal
i Sør-Afrika. Og endaa hev Sulumaale ikkje so
mykje som eit Ord for "Gud".

 -- Det vert nok ikkje gjort so mykje Ære paa vaart
Folkemaal!

Stavanger er ein norsk By. Og kunde bli ein norsk
Fyrigangsby, um han vart deretter styrd. Men han er
styrd som Norig elles, og vert daa paa sin Maate ein
Knodeby. Med eit Knot som er ikkje so lite løje stundom;
dei fann paa mangt, naar dei skulde vera fine, dei gamle
Stavanger-Skiprane og Kjøbmen'nne.

Ved Middagsborde igaar var eg elles upp-i so mykje
Maalrøre at eg laut minnast baade Babel og den fyrste
Kvitsunnhelgi. Men so var det no au ei Sambordsmaaltid
 -- naah, table d'hôte paa norskt -- paa ein av dei store
Gjestegardane.

Eg kann ikkje noko vidare med sams Bordsetningar av
Framandfolk; stengde meg daa av i meg sjølv og dreiv
paa med det som kom meg ved: Maten. Men Øyro kunde
eg ikkje stengje.

Det strile-tyskdanske fraa Bergen var som vanleg det
høgmæltaste. So kom grautut brumlande Handelsfararnorskdansk
fraa Austlande, og Halvmaal og Blandingsmaal
av andre norske Slag. Stavangermaale tok seg for mine
Øyro best ut i denne Maalvilla.

Eg meiner det fine Stavangermaale. Dei fine Sørvestlands
Bymaali er i det heile det likaste me hev av dette
Slage; for dei er daa noko-so-nær danske enno. Det
norskdanske eller norsk-svenskdanske serleg i Austlandsbyane
er verst; di verre Blandingsmaal di simplare, veit

løje: løgje; løglegt.

SIDE: 172

me. Men so skulde vel dei au fyrst bli leide av seg
sjølve og folke, d. e. norske, paa seg?

Det rette Stavangermaale er Ryfylkemaal og Jærbumaal,
smaatt tiljamna og tildanska og dertil uppmengt med eitt
og anna serskilt: Sjømanns-villtyskt og Stavanger-villnorskt,
Formir som ikkje synest hava nokon annan Grunn enn
den at Rygen, naar han kom til Byn, tótte han laut tala
noko annarleis enn dei tala heime. Gjenom Storfolk-Bymaale
vart so dette Folke-Bymaale danska paa etterkvart.
No i seinare Tid gjeng det visst snøggare med dette. I
Staden for det gode norske ka høyrer ein soleis no ofte
"vah", eit Ord som i norske munnar ikkje alltid tek seg
ut; det vil so lett minne um Hundegøying. Kannhende
noko for di det vert so urimeleg ofte brùka. Samrøda vil
ofte gange smaatt millom Stavangerfolk no, og serleg millom
Stavangerfolk og Landsfolk; d'er tidt so dei samtalande
liksom er rædde ho kunde dovne burt. So tøygjer
dei daa paa ho det beste dei kann; og det gjeng med
vah, vah, va-a i Einingi. Paa den Maaten fær dei kvar
Setning og kvart Ord teki upp att, og upp att; og Røda
kann vara rett lengi, um dei hev heller lite aa tala um.
Denne Va-ingi kann vel elles au berre vera ein Uskikk
som fylgjer med, naar Folk skal øve seg i aa knote.

Ja det vert knota meir i Stavanger enn fyrr; kannhende
er det Smitte fraa Bergen. For Bergen fiffar paa seg
no, daa det snart skal verte "Forstad til Kristjanja"; og
Stavanger kann du vìta vil ikkje vera ringare enn Bergen.
Og daa visst slettikkje norskare! -- for Stavanger ventar
òg aa bli Forstad til Kristiania snart. Den nye "Søsygebane"
til Flekkefjord, som vart bròtin tvers gjenom svarte
Fjelle aa kalla for, so at ein av Bygmeistrane skal ha
sagt at det vilde bli mykje billegare aa køyre kvar sjøsjuk
Eimbaatsfarar fraa Flekkefjord til Eikersund paa firehjuls
Vogn, -- denne Bana vil snart vera ferdug. Og
sidan er det berre dei Smaastubbane frametter Havstrendar
og Fjordstrendar til Skien -- den norske Jønnvegen hev
til serskild Fyrilogu aa kapplaupe med Eimbaatane, veit
du -- ; dermed vil Stavanger vera Forstad so vel som

Fyrilogu: noko fyrilagt; ei "Uppgaave".

SIDE: 173

Bergen, og kann daa segja vah likso flust som det. Det
bør daa taka til aa øve seg, det au; va -- a?

 -- Dersom daa ikkje Stavanger finn paa at det heller
vil vera vaar fyrste norske By?

Etter Kaffien tok eg ut La(de)gaardsvegen, Byvegen
vaar i mi Tid.

Minne lìvna for meg her med. Aa, som Smaaguten
sat burtdrøymd og himilfarin paa Kjerrelasse sitt, naar me
kom so langt som hit, eller berre so langt at eg saag
Hetlandskyrkja! Aldri nokon Stad vert Jønnvegen so heilt
ut Kaupmanns-Tid for meg som her ved Porten til Gudsrike
mitt fraa Barneaari.

Eg stanar og snur meg. Ser inn-yvi att. Det sviv
noko av den gamle Høgtid yvi Domkyrkje-Taarni enno.
Men Draumen er sprengd. Jønnvegen bryt seg inn i
Heilagdomen med sin Murstein og sitt Braak; og alt det
gaatefulle som gøymt og halvgøymt laag her og glytte
fram att-under gamle Lundar og Berg, er avvyrdt eller
burte. Sjølve Domkyrkja er nækt. Vel mykje. Og Samtidi
hev sett sin Jønnveg og Kvardag midt upp-imot ho,
so Høkerdaamen er all Stad kjennande. Jønnvegen ands
Andlit med Domkyrkja, det er eit Tankebilæte av dei
sterkaste, ein Dom: den skillings-trælande Dvergen mot
den stort tenkjande og høgt drøymande Kjempa. All
Vyrdnad for Eim og Hjul. Men gjev det ikkje vert altfor
lengi fyrr den Tid kjem, som denne Gognverk-Alderen vel
paa sin Maate skal fyribu!

Eg snur meg og gjeng i Veg att. Farvel, du gamle
St. Svithuns Kyrkje! Um det ikkje er att stort meir enn
Utsida av deg no, og ikkje alt av den heller, og um det
yler og braakar ikring deg aldri so mykje med Eimpipur
og Handelsstaak, du er det me enno hev att av stor Tid;
gjev du maa staa i Fred heretter, for Herjingar som for
Restaurasjonar! -- 

 -- Snart skimtar eg Gandsfjorden. Og paa Innsida
av den Li-Fjelle, som stengjer for Riskakvervo, der eg i

nækt: "blottet". -- ands Andlit: "Ansigt til Ansigt".

SIDE: 174

15 -- 16-Aars Alderen var Skulemeistar, Barn og Barnfostrar
i eitt.

Elles hadde eg det godt der. Rike mitt var stort;
fraa og med Riskakvervo tøygde det seg nord-gjenom
Stavangerfjorden fraa Holme til Holme alt nord til Omøy,
der eg hev Minne som ikkje vert gløymde so snart. Men
fraa Riskakvervo hev eg au Minne. Det var "fast"
Skule der, med leigd Skulestogu paa Haualand; men
Skulestogo var den Kvardagsstogo der Heimefolke heldt
seg, so den vanlege Fastskule-Kalden kjende eg ikkje
noko til. Det var der, eg skreiv mitt fyrste store "dramatiske
Digt" paa Vers, -- etter "Brand", skýnar du.
Det einaste eg hugsar er Titelen: "Syner i Skodd". Um
der var Synir veit eg ikkje. Men Skodd var der, det
veit eg. Eit anna Femvendingsspél paa Vers gjorde eg
etter "Peer Gynt" med; det hev eg jamvel gløymt Namne
paa. Han hev ført eit hardt Velde i Norig den Gongen,
Ibsen.

 -- Eg kjem til Helevaag (Mauland trur me skal skrive
Hìlevaag), det venaste eg i Bardomen visste. Dei skriv
det "Hillevaag" paa fint. Men Hill er paa norskt noko
som eg ikkje her bryr meg um aa draga fram.

Aa du Hìlevaag som ein Gong var Paradis utanfor
Sions-Porten! Fager er du enno; men du er ikkje det
du var. Vegen er umlagd; Jønnvegen innsprengd; Skoglidi
upp-rìvi; Hagen skjemd. Framfus og vyrdlaus bryt
Jønnvegen seg inn; sùme Stadir ser ein ende ut i
Fjorden.

Ikkje klaga. Det fagre er ryrt; serleg kvervi er det
her i Lande. Det meste av Hìlevaag er elles att enno.
Glansen er av; det er nok so. Men dei driv kannhende
Hìlevaag med større Vinning no enn dei gjorde i mi Tid.

Og Gud vere Lov: um vent kverv, so kjem vent att.
No fær eg snart sjaa Skogplantingane paa Hinna ...
rekk eg Toge paa Hinna, tru? Ja; det er god Tid, -- 
som vel er. For Stykke fraa Stavanger til Hinna plar
vera det verste paa Bana; her kann eg mest vera viss

ryr: kortvarig: forgjængelig. -- kvervin: ustadig; uvarig;
svindende.

SIDE: 175

paa aa bli seigpint med Stavanger-Knod; lat meg halde
meg paa Landvegen so lengi eg kann; der er eg fri, og
hev dertil Lag med eit og anna Barndomsminne.

Men agte Tidi! -- 

 -- Agte Tidi, ja. Det er au noko me Bøndar maa
lære. Og Jønnvegen vil lære oss det; dermed vert han
ikkje for dyr, um han kosta aldri so mykje.

Ein rar Skikk, den gamle: ein skulde vera seint
ute, naar det galdt Lag eller Gjesting. Det var ikkje
Folkeskikk aa koma snart, eller koma plent; for det fyrste
skulde ein ikkje sjaa altfor lagkjær ut; og for det andre
skulde ein gjeva Vertsfolke god Tid til aa stelle seg.
Dette siste hadde, og hev vel enno, si gode Meining.

Men no, daa Minuttvisaren paa Klokka raar, og Folke
meir og meir maa agte si Tid, no vert det annarleis.
Naar eg tenkjer paa mine fyrste By-Aar, og kor lite eg
skýna dette, skjemmest eg. Skulde eg ut ein Gong, til
Middags eller Kvelds, trudde eg det var Folkeskikk aa
lata Folk vente. Men Vertsfolke hadde Maten ferdug; og
Gjestine kom til den Tidi som var sett; berre denne eine,
denne Vestlendingen, kom ikkje. Folk var snilde; tøygde
seg so langt dei kunde; det var kje sagt det var mi Skuld;
det kunde vera komi noko i Vegen; no kom eg trast,
eller sende Bòd; -- nei. Det kom ikkje noko Bòd; og
eg kom ikkje heller. Til Slutt kunde dei kje vente lenger;
Maten vart kald; dei gjekk til Bords og gløymde baade
meg og den Uhugnaden eg hadde vori Skuld i. Men daa
 -- klingelingeling! -- daa kom eg. Og so vart det ny
Stans. Helsing o. s. fr. Huff. Det er fælt aa hugse
sovori. Men slike gamle Vanar og Tenkjemaatar kann
sitja forunderleg fast.

Naar me skulde ut og ferdast elles var det paa ein
annan Maate; men me skulde taka det med Tòl daa au.
Ikkje hava Hast; det sat ingjo Kjering fast; og den som
hasta, han gløymde for mykje. So gjekk ein daa der og
Sumla. Og kom sjeldan avstad fyr i seinaste Lage.

Denne Maaten høver mindre og mindre no. Vera gløgg
um Tidi er noko av det ein fyrst maa lære. Det hev
ikkje minst eg fengi finne; og den Skjemtesogo eg ein

SIDE: 176

Gong skreiv um aa vera "for seint ute", den er aalvorsam
i Grunnen. Mykje slik Tankeløyse hev me aa vinne
yvi, me norske; agte Tidi og halde Ord, det er tvo Ting
som maa til, um me skal kunna lìva folkelegt.

 -- Au; er Klokka so mange? Enno er eg Bonde; i
Veg, i Veg! Og denne vene Ung-Skogen som eg so lite
fekk sjaa paa; og Hinna-Marki, der eg ei Natt var med
og gjætte Ku-Drifti hans Farbror; -- i Veg, i Veg! -- 
Endeleg. Eg naadde Tramen just som Ferdi skulde gaa.
Eit tomt Róm var der; det krabba eg upp-i. Og hui -- i!
av Stad bar det.

Paa vinstre Handi, i Aust, hev eg Gandsfjorden og
Fjelli. Paa den andre Sida er det halvt um halvt Fjell-
Land der med; og der er Gausel-Skogen. Stakkar; mest
heilt øydelagd no [fotnotemerke] . Og ikkje lenger sidan enn i mi Barndoms
Tid gjekk det Segnir um Skogrøvarar i Gausel-
Skogen!

Upp og ned; att og fram. Skogen gjeng, Bana kjem
... tenk; her sìt eg og køyrer med "Jæderbanen".

Eg hugsar vel den Kvelden paa Garborg, daa han Far
kom heim og fortalde at me skulde faa Jennbane paa
Jæren. Me undrast. Jennbane; kva tru det var. Eg
hadde lesi um Jennbane i Bladi. "Jernbanen gik," stod
der. Eg hadde grùna mykje paa kva ein "Jernbane som
gik" var. Her paa Jæren hadde me Aur-Banar. Men dei
gjekk nok ikkje. Det skulde vera snodigt aa sjaa ein
som "gik".

Millom deim som arbeidde For Jønnvegen høyrde me serskilt
Amtmannen nemnd, Morgenstierne. Det var
Uppteljingsstadir baade her og der; og dei tok upp Tal
yvi Ferdsle og Førsle og altslag. Og Folk rødde og Bladi
skreiv. Han skulde verte so gagnleg, denne Vegen. Men
Jærbuen smaalo. Skulde ein Jønnveg hava noko her aa
gjera? Me hadde kje meir te føra her enn at Øygjene
og Baadane greidde det svært godt. Nei; det var nok
Sjøen som kom til aa leggja Jennbane paa Jæren, um so
var. Dei var so rædde Sjøen, Storkarane. Dei fekk

Aurbane: Grus-tak.

Fotnote: Kjem seg att. 
(Merknad 1909.)

SIDE: 177

sjøvondt um her var aldri so stilt. Og sjøvondt i tie
Timar, det leitte paa ein By-stakkar det. Og helst paa
Kvinnfolki. No raadde Bykvendi Bymennane; men Bymennane
og Embættsmennane raadde Bonden. Og so
kunde det vel hende me fekk Bane likevel, um det aldri
so mykje var te kasta Pengane paa Mittingjo. Men so
fekk denne Bana heite Sjøvondt-Bana au, daa.

Sjøvondtbana kom. Og ho hev enno sine tydelege
Sjøvondt-Merke. Kvar Dag stend Middags-Ferdi i Eikersund
og Stavanger og biar paa Baaten i upp-til halvannan
Time, um det skulde vera Sjøvondt-Kruslingar der
som heller vilde taka Landvegen. Det er utrulegt, at ein
Stat kann hava so mykje Hjartelag.

Det vart elles Hjelp i Jønnvegen til andre Ting med.
Soleis ól han upp heile Smaa-"Byar" paa Jønnvegs-Gardane,
serleg paa Bryne ("Time") og Nærbø; med deim kom det
ikkje minst Landhandel i Gang.

Og smaatt um Senn hev Bana lòti hjelpt fram Gagnsarbeid
med. Soleis litegrand Verksdrift, som Ullvareverke
paa Bryne. Og sjølve Bonden hev lært aa gjera
seg Gagn av Sjøvondtbana. Ei Mjølkedrift er i Uppgang
som Jønnvegen hev Æra for. Paa andre Maatar vert han
au til Hjelp for Jordbruke. Vel er norske Jønnvegar fine.
Og her vert det mill. a. Tale um Mýk-Køyring; for til Jordbruk
vil der Hævd. Men fine Mundurar og Mýk høver
lite ihop, veit du. Likevel lagar det seg. Bonden fær
leige Vognir til Hævdkøyring naar han sjølv lesser paa og
av, fortèl dei meg.

Me norske hev vel elles ikkje rett lært aa drive Jønnvegar
enno. D'er berre "Hovudbana" som gjev noko av
seg som er nemnande. Sjølve Drammensbana dryp det inkje
Feitt av, med all Ferdsla der, og med all den "billege"
Smalsporingi. Eg gløymer ikkje kor arg han var, den
eine av dei amerikanske Brørane mine, Bankmannen,
daa han var heime her eit Aar og køyrde paa Jønnvegane
vaare; han undrast svært paa Stelle der. Stätions

faa sjøvondt: bli sjøsyg. -- Mitting: Mýk-Dunge. -- (Jønnvegs-)
Ferd: Zug (Tog). -- (Jønnvegs) -- Gardar: "Stasjonar". -- 
lòti: av ljota (vera nøydd til).

SIDE: 178

var det i kvar Bygd, um so Bygdi ikkje var stort større
enn Stätion'en; og paa Tramen ved kvar Jønnvegsgard
stod det tri til fire staselege mundurklædde Karar i Vegen
for Kvarandre, so ingin av deim fekk gjort noko. I Amerika
hadde ein Mann greidt heile den vesle Expedition tri
Gongir so fort, so Tramway'en hadde vori ferdug fyrr han
her fekk stana skikkeleg. Eg trøysta Bror min med, at
Riksdrift alltid vert dyrare enn Einskild-Drift; men han
høyrde kje paa dette. Me var i det heile svært raadlause
her til Lands, totte han. Eg meinte at me fekk trøyste
oss med Framtidsvonir her som i so mykje anna.

Det vert Mjølkedrifti som kjem til aa arbeide seg fyrst
fram her, eller "Meieribedriften" paa Agronom-norskt.

Her i Thimesokni hev me alt tvo Mjølkebruk. Eit stort
paa Bryne som att-aat driv Ysting og i det heile hev arbeidt
seg godt fram, og so eit mindre her paa Stora-
Undheim. Dette siste er serskilt til Hjelp for Fjell-Gardane,
og so paa sin Maate for Mannen i Knudaheio.

Og kóss det er og ikkje er: Inntektine for Jønnvegen stig.
Det hev vori her som det visst jamt er paa desse norske
Smalspor-Vegane: dei vert bygde so, at me lyt halde paa
i lange Tidir med aa "reparere" deim, d. v. s. byggje
deim upp att; og so gjekk mykje av Inntekti til det. Men
her er Framgang. I dei fyrste Aari (1878 -- 80), og eit
Par Aar seinare med, gjekk det paa Tap med Jær-Bana;
men sidan hev fraa ikr. 1000 til ikr. 55000 Kronur
vori inntektsførde [fotnotemerke] .

"Sandnes 15 Minutter!"

Eg stig av og læt Jønnveg vera Jønnveg so lengi; eg
vil sjaa Sandnes att.

Du lærde Mann veit vel ikkje kva Sandnes er; og eg
veit ikkje heller kva det er; det heiter "Ladested", og
det Orde stend kje i mine Ordbøkar. Men eg kann
fortelja deg, at um Oslo er den største Byen i Lande,

Fotnote: Dette siste er inn-teki etter "Jæderjernbanens Drift og Virksomhed
1878 -- 1903" ved Driftsstyrar Joh. Lorange og Lensm. M. A.
Grude; Stavanger 1902. 
(Merknad 1904.)

SIDE: 179

so er Sandnes den lengste; han rekk fraa Sandve til
Lura; og det er ein Fjordung minst. Men so hev han
au berre den eine "Gata": Postvegen.

Dette siste er elles berre halvsant no; det gjeld ikkje for
heile Sandnes. I Sudenden er det komi fleire nye Gatur,
soleis Kyrkjegata -- ja "Kirkegaden", veit du; me hev
Kultur her med -- ; for attaat ymist anna nytt hev Sandnes
fengi seg Kyrkje. Det hev i det heile gjengi sterkt
fram i seinare Tid.

Det er det gamle Sandnes eg helst vil sjaa, Sandnes
fraa mi Tid. Eg tek daa Vegen nord-yvi. Og snart kjenner
eg kvart Hus. Fyrst og fremst Panneverki. For her
er mange no. Det "gamle Verke" -- grunnlagt ikr. Aar
1800 av Tjøl ( ): Tjodolv) Trones, "han Tjøl paa Verke",
etter Tilraad av Hans Nielsen Hauge -- kjem mest burt
i Flokken. Men det hev vorti for mange; sùme stend
no. Det gjeng so i Norig: kjem ein god Tanke upp, so
kastar alle seg paa 'n til dess dei drep 'n. Eg undrast
med meg sjølv so tidt: naar tru me norske skal lære den
heilage Reknekunst. Eller lære den endaa meir heilage
Kunst aa slaa oss saman. Paa Aasland i Thimesokno
hadde me au eit Panneverk; det vart grunnlagt ikring
1830. Men Aaslandsmennane -- det nye Aaslandsfolke
som kom inn med han Kristofer Vittaland or Ogna-Sokni
 -- dreiv Verke i Samlag; og so gjekk baade Verke og
dei sjølve fram. Men paa Sandnes "lìver Konkurransen".

Handverkarar er her mange av, men endaa fleire
Handlarar, som vanlegt i ein norsk By. Mindre hev det
vori med Mat-Hus og Drykkjehus; men no, daa Jønnvegen
er komin, hev Sandnes fengi baade "Hotel" og "Kafé";
so no kann dei "vise seg". Ikkje so lite Skipsferd hev
her vorti; Eimbaatar er her òg. Fraa Oftedalstidi er her
sjølvsagt minst eit Salem, eller Bethel eller kva det heiter
helst; jødiskt maa det vera.

Fleire gamle Krambuir kjenner eg att; og det maa eg
fortelja; for det er sjeldsynt i Norig at ei Krambu held
seg so lengi som ein Mannsalder. Ikkje minst kjenner
eg att den vesle Bui hans Annfinn; mang ein Gong gav

SIDE: 180

eg der min einaste Halvskjeling ut for eit Par "Kransar".
Der er den Kjellaren, der eg var Mjølkehandlar ei Tid;
han Far sende meg stundom til Sandnes med Mjølkekjerra.
Det gjekk godt; Kjellaren fylltest med Sandneskjeringar
og Spònd, og Mjølkekjeraldi mine tømdest. Men
det lønte seg nok ikkje likevel; eg hugsar ikkje anten
det var ein eller tvo Skjeling eg fekk for Potta. Nedved
Fjorden, inn-med dei gamle Fjøresteinane som eg
minnest so vel, ligg ein Fiskar med noko Smaa-Sei og
Mort han hev fengi; eit Par Kjeringar tingar med 'n um
ein Øyre paa Marki; det er det same Bilæte eg saag i
mi Barndomstid. Eit Stykke lenger nord er Pottemakaren.
Det er same Huse; og eg skulde mest tru det var same
Pottune og Koppane med. Godt aa sjaa, at her daa er
sùmt i denne Verdi som ikkje skifter!

Sandnes-Maale hev ikkje heller skift. Dei talar som
fyrr; Jærbumaal uppfiffa med Gatefint fraa Stavanger.
Rikt er det ikkje; og stundom gjeng det i Surr for deim
med, som naar dei t. D. segjer "maala" for mæla, og
"mala" for baade mala (med Kvern) og maala (med Kost);
men kva Raad er her. Naar Bokheim og Bladheim og
Skule og Riksverk trælar saa trutt med aa arme ut Maale
og fylle det med Framand-Rusk, so kann det nok etterkvart
koma til aa svive rundt for ein Sandnesbue.

Eg ser inn-um hjaa Folke mitt eigi til Slutt; det som
er att av Garborgsfolke hev i det heile samla seg paa
Sandnes. Jamvel han Farbror er komin hit. Han er
skral med Helsa no, og strævar med Doktar-Raadir og
Helse-Dropar og Gudsord. Men han er seig. I Grunnen
sterk. Han er ute og arbeider rett som det er, og driv
elles med Skutepartar og taper Pengar. Hugleg og greid
er han som fyrr, um no Mode stundom vil minke. Ho
Faster Aase er òg paa Sandnes no; ho hev mest alle
Borni sine paa Sandnes og trivst her. Men som alle av
det gode gamle Folkeslage maa no hava noko aa stelle
med; og so styrer ho Huse for han Jon, Son sin. Det
er ei greid Kòna, ho Faster Aase; Aari vert mange, men
Helsa held ut. Og med Vaarherre hev ho det godt; ho

Kransar: noko søtt Bakverk. -- Spònd (jærsk): Fleirtal av Spand.

SIDE: 181

er glad og fornøgd og klarar Live betre enn dei fleste av
oss som yngre skulde vera. Mor mi hev au drìvi inn
paa Sandnesstrandi no, etter ei lang og umskiftande Sigling
paa dette stormfulle Livshave. Ho er nok ikkje sterk
lenger, men klarar seg. Ho er daa kje gamal heller,
berre 19 Aar eldre enn den eldste Son sin. Og so mykje
som eg skylder henne fraa Barndom og fyrste Ungdom,
so bør ho sjaa, at um eg ikkje vart Prest eller anna stort, so
er eg daa no som fyrr Son hennar; det sèt ho òg Pris
paa [fotnotemerke] . So det hev vorti reint uventande heimslegt for meg
paa Sandnes; eg hev gode Kvilestundir her paa den urolege
Livsvegen min.

Dagen etter. 

I Dag naadde eg "heim til meg sjølv".

Stogo mi stend som ifjor. Og vent er her um Hausten
meir enn um Vaaren, so eg skulde gjerne slaa meg til
eit Bìl i Knudaheio. Men eg er berre ute paa Veg-
Leitingi i Aar.

Ja og so var det noko anna med: eg vilde helse paa
Jæren i dette framifraa Aarstale.

Det lange nittande Aarhundrade ligg i Banen no. Det
er det fyrste (og vert det siste) Aarhundrade eg fær sjaa
Enden paa, um eg elles lìver Aare ut; og i eit slikt
Aar maa ein ha vori heime.

Ja, ja, du nittande Hundradaar som endeleg er komi
so langt at du fær skrive ditt eigi Tal -- i det lærde
Tyskland kunde dei elles ikkje unne deg dette, men tok
Live av deg ifjor -- , no hev du kje lengi att aa staake
og styre. Eg kann ikkje halde nokor Tale for deg; men
gjev du kunde faa verksett um det var aldri so lite av
alt det gode du lova oss; og gjev i alle Fall at Ettermannen
din maa verte likso glup til aa fullføre som du
hev vori til aa drøyme -- og til aa misfreiste!

misfreiste: gjøre mislykkede Forsøg.

Fotnote: Mor døydde 1908. Ei von som eg hadde havt um aa kunna
skildre Kvinneliv fraa hennar Tid med henne til Hovudperson laut
eg gjeva upp. 
(Merknad 1922.)

SIDE: 182

Eg helsa paa Thime-Kyrkja igaar.

Der hev eg mangt aa minnast. Men det siste eg fekk
aa minnast ved Heimekyrkja mi, det var tungt; og det
skræmde meg. Sidan hev eg ikkje lika meg her; eg
skunda meg, naar det hende at eg skulde framum det
Kyrkjelede.

Ein einaste Gong hev eg vori inni Kyrkja i seinare
Aar; og Kyrkja var heimsleg som fyrr. Det nye som var
komi -- ei Orge som Kyrkja hev fengi av eit gamalt
Soknebarn -- gjorde det berre meir heimslegt der inne.
Likevel kjende eg meg ikkje i Lag. Eg saag liksom ikkje
rett noko anna enn ein naableik Mann med eit ramsvart
Haar, -- ein Mann som fyrr kvar Sundag sat der uppe i
Medhjelparstolen, og som no, for mine Augo, liksom sat
der enno.

Igaar støvda eg ved Kyrkje-Lede; der vart eg standande
ei god Stund. Eg saag paa Kyrkja, og saag ikkje paa
Kyrkja. Ho er den ho var; det hev berre komi nytt
Tak eller ny Topp paa Taarne. Kyrkja er ikkje gamal.
Ho er fraa 1859; eg hugsar daa ho vart bygd. Like eins
hugsar eg Aare fyrr, daa den gamle brann; ho var elles
ikkje eldre enn fraa 1829; Aarstali hev eg fraa Mauland.
Men at Kyrkja fraa 1829 brann var ei Guds Refsing og
ein Domedag yvi Bygdi; det kjende Folke tydeleg. Um
Refsingi hjelpte maa eg segja eg ikkje veit.

Dei ser ikkje rike ut, Kyrkjune paa Jæren. Hev vel
aldri vori rike heller. Og aatte dei noko ein Gong, so
hev dei danske "Reformations"-Kyrkjerøvarane vori ute
her med, og teki det som var aa taka. Jærbuen hev
funni seg i dette med vanleg Ro. Naar det var Kongen
som plundra Kyrkja, so var det Gud som plundra Kyrkja;
og so fekk me Syndarar halde vaar Munn. Eg skal elles
ikkje fortelja deg um den norske "Kyrkje-Umboti"; den
hev du sjølv fengi fram i "Norigs Soga", so at den som
les, han hugsar det.

Thimekyrkja fraa 1859 er som den fraa 1829 ei vanleg
jærsk Laavekyrkje: ein høg, lang bordklædd Timberbygnad
med eit vel so høgt bordklædt Timbertaarn i den

støvda: = stødva (stana).

SIDE: 183

vestre Enden. Dette Taarne, den einaste Prydnaden ei
Jærbukyrkje hev [fotnotemerke] , var i Fyrstningi berre fire Treveggir
med eit Lòk paa; midt paa dette Lòke stod ein Kross.
No hev Take vorti til eit Spir; ein rik Stavanger-Kaupmann,
Thimebue fraa fyrste Tid, hev kosta dette Spire.

Det skal elles ikkje vera so urimeleg lengi sidan der
var Kyrkjebyggjekunst paa Jæren med. Eivind Hognestad
hev eit Par Fjølir av noko Prydverk fraa den gamle
Bø-Kyrkja, og like eins ei Fjøl av Thimekyrkja fraa same
Tidbolken: desse Fjøline fortèl um Byggjekunsten fyri den
danske Kyrkje-Plundringi. Men Jærbuen hev ikkje brytt
seg um aa halde paa sovori. Og Prestane endaa mindre,
veit eg. Kunst var katolsk, maa-tru.

Eg kliv yvi Gjerde og inn paa Kyrkjegarden. Tek meg
ei Ferd rundt Kyrkja. Minne av ymist Slag kjem; her
paa Lag gjorde me gildt ein Gong, Thimeborni og eg;
daa fann me ein stor Beinknok. Vaarherre veit kvar me
gjorde av den. Der, nordanum Kyrkja, er dei gamle
Prestegravine. Dei var utanfor Kore fyrr; men so vart
Kyrkja flutt lenger inn-yvi. D'er reint rart no aa sjaa
Prestegravir ved ei Lands-Kyrkje. Dei søkjer til Bys,
Prestane no, anten so dei er lìvande eller daude.

Gravmerki er nye mest alle. Steinar ofte, heimtekne
fraa Byen. Moten raar paa Kyrkjegarden med. Dei som
ikkje kann fylgje Moten, og det er nok Mengdi, ligg heller
merkelause.

Knapt eit kjent Namn aa sjaa nokon Stad. Eg gjeng
Kyrkja rundt. Les paa kvar Gravkross som ser ikkje for
ny ut; det er svært faae Namn, eg kjenner. Og ingin
er nemnd av mitt Folk.

Eg er framand her som alle Stadir. Naa. Namn og
Krossar er ikkje alt. Eg veit, at rundt ikring der eg no
gjeng ligg Ætti. Ein for ein; ei for ei. Ætte-Fedrar og
Mødrar. Og dei av Borni som ikkje kom ut. Spreidde
og samanmengde med alle dei andre ligg dei her. Fred
vere med deim.

"gjera gildt": leike.

Fotnote: Den nye Varhaugs-Kyrkja som dei sèt upp no er bygd etter
ein nyare Maate. 
(Merknad 1904.)

SIDE: 184

Det er med Folke mitt i det smaae som i det store:
Minni hev ingin havt Umtanke fyri. Sjølve dei gamle
norske Kongane ligg spreidde her og der utan Stav eller
Stein. So nær som Gamlegubben sjølv, som fekk ein ny
Stein i 1872. Og so han den andre som fekk Kista si
uppsparka og Skallin sin stolin og send til Kaupenhamn.
Kva vil so me Smaafolk vente. Kvil i Fred, stakkars
gløymde smaa' Bøndar!

Dei sist gravlagde av Ætti hev vel havt ein Hovudstav.
Han Farfar t. D., eller han Eivind Knudsson. Men Hovudstavane
morkna og fall. Og ingin sette deim upp att.
Og Kyrkja brann. Og Kyrkjegarden vart ei Brandtuft og
ei Arbeidstuft. Kven kunde daa tenkje paa gamle Grav-
Krossar? Gravine vart gløymde. Og nye Lik banka paa;
Róm! Róm! -- Ei Syn vert det paa Domedag, naar heile
Kyrkje-Aalmugar krabbar fram or kvart lite Gravhòl; kvar
skal alle dei Armingane finne sine Bein?

Far min ligg au her, stadlaus og steinlaus. Han Jon
Bror min og eg, me vilde setja honom ein Stein ein Gong.
Med Namne og eit Par Tal. Gravaren lova aa sjaa, um
han kunde finne Gravi. Men han Farbror, stakkars snilde
Farbror som me vilde havt med, han sagde nei. Han
kunde ikkje for sitt Samvìt, sagde han. Dei skulde vera
burte, som sjølve var burtgjengne. Og me vilde ikkje
vekkje Strid; Ufred hadde han Far havt nok av her i
Verdi. So ligg han daa her, merkelaus som dei andre [fotnotemerke] .
Og dei som skulde lìva etter'n, og halde Arbeide hans
uppe i Heim og Bygd, -- dei er burte dei med. Spreidde,
spreidde yvi den vide Verdi.

 -- Eg hadde stana. Stod og stirde; venta kannhende
so smaatt, -- um det kunde vakne i Lufti noko som ei
Kviskring, ein Sukk; -- høyrde sistpaa meg sjølv kviskre:
Tilgjeving ...
 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

Fotnote: Ein litin Stein er seinare sett. 
(Merknad 1909.)

SIDE: 185

IV.

Knudaheio 16. 4. 1901. 

Du Steinar!

Tidleg drog eg til Jærs i Aar; no hev eg alt vori her
i 8 Dagar. Eg gjer inginting; gjeng berre og driv millom
Knausane; eg skal freiste aa "kvile". Det er skralt
med meg. Eg hev ei av mine vonde Tidir; er nok ikkje
frisk. Fær sjaa um det vil laga seg.

Det eg hev arbeidt paa fær eg ikkje til; det lyt liggje
so lengi [fotnotemerke] . I arbeidsføre Stundir fær eg freiste med desse
Brevi; Heimeminne og Barneminne vil døyve Tankane,
vonar eg. Du fær segja ifraa naar du vert leid, veit du.

24de. 

Det er sant: me hev nok nytt Aarhundrad. Men det
er sjeldan eg hugsar det. Me sìt der me sat. Og stend
der me stod. Nytt Aarhundrad; alt med det gamle.

D'er so eg enno helst skriv 18 for 19 i Aarstale. Eg
hev skrìvi 18 i all mi Tid. Kva skulde det vera for Dent,
um eg no paa mine gamle Dagar tok til aa fiffe med eit
nytt Aarstal?

Tjah. Det gjekk svært so fint og stilt, dette Hundradaarsskifte.
Nyaars-Natti sat me i Kyrkja og høyrde paa
ei Preike, me Radikalane, i Staden for aa vera paa Gata
og velte Borgardøme. So midt i Preika kom daa dei
tolv Klokkeslagi. So var det kje meir.

Heile det nittande Hundradaare med alt sitt Staak og
sitt Braak, -- med so lite Braak og Staak var det gravlagt.
Med likso lite Braak og Staak vart det tjugande
født. Det heldt fram den Preika som det nittande var
somna ifraa; "Mine Tilhørere!" kom i det nittande og
"Amen" i det tjugande Hundradaare. Meir var det ikkje.
Kannhende brende dei av eit Par Kononskòt paa Akershus;
det høyrde kje me som i Asker sat. Me gjekk heim og
lagde oss.

Dent: Affektation.

Fotnote: Vart til Slutt til "Den burtkomne Faderen". (1904.)

SIDE: 186

Eit Grand flate? Kannhende. Mangt anna kunde me
ha drøymt. Men endaa paa ein Maate fornøgde. Ho gjeng
stødt likevel, denne gamle skeive Verdi vaar. Det er ikkje
gjort med store Ord aa faa den velt. Gjev ho maatte gaa
fram, so visst som ho gjeng stødt! -- tenkte me vel. Og
sov som vanleg den Natti.

Som sagt er: det nye Hundradaare smakar som det
gamle. Ingin Ting nytt er aa lugte eller sjaa. Folk er
so rolege at du kann loppe deim. Berre me fær dette
"19" inn i Pennen, vil ingin hugse at det hev vorti "ny Tid".

Eit Aarhundrad er eit Ord som alt anna. Kvar Jordbolk
hev sine Hundradaar. Det er Reknemaatar og ulike
Milelengdir. Til dess Verdi kjem so langt at ho fær sams
Tid-Rekning; daa vil ho for Aalvor byrja med Aar 1.

Sogo hev si eigi Tidrekning, den. Sist heldt ho Hundradaarsskifte
jamvel i slikt eit Odde-Aar som 1789. Me kann
vera rolege; Tid-Skifti kjem naar dei vert mogne.

Eit stort Aarhundrad var det nittande med alt sitt
Braak, i sine Ting større enn noko av dei andre me hev
Greide paa. Mykje hev det lært oss; det vart i det heile
ei Granskings-Tid. Med Gjenomsyn og Reinsking av mykje
gamalt; med Grunnleggjing og Fyribuing av ymist nytt.
Mykje vil vekse etter det som daa vart saatt eller sett.
Men inginting vart ferdugt. Me kjenner paa oss, med
ei Kjensle som er Visse, at Verdi held paa aa vende seg;
ho vil svinge so snart ho finn Leidi.

Langt fram er det visst. Til Fred som til Rett og Fridom.
Men Vegen gjeng gjenom Ufred, Urett, Tvang.
Langt er det fram, og lengst til den store Arbeidsgleda.
Men ho kjem. Me ser det meir og meir; so halvt og
uferdugt og utrygt som alt er no, so er det ei Verd i Velting.

Mange rister paa Hovude og gjer kloke Spursmaal. Er
her annan Framgang enn Framgangen mot Undergang?
 -- Ingin veit noko. Og Ord nyttar det ikkje aa slaast
um. So lengi her er Knutar aa løyse, so lengi gjeng
Livsens Spél.

Gjev det maatte glide fram-yvi!

odde,om Tal; "ulige".

SIDE: 187

Nokre Dagar etter. 

 -- -- Mest framand kjenner eg meg her, der eg skulde
vera heime.

Eg kjenner ikkje Folke; og det kjenner ikkje meg.
Raakar eg det stundom, knotar det. Det hev fengi Jønnveg
no, og maa vera kultivert. Og ser dei denne Aad -- 
Arne Garborg skal vera, han som hev vori so lengi og
so langt ute i den vide store Verdi, so vert dei serskilt
framande, og kostar paa seg sine alra gildaste Knode-
Ord.Eg skundar meg av upp i Undheimsmarki og gøymer
meg; her er eg daa paa min eigin Grunn. So læt eg att
Døri og legg i Omnen. Brenne Torv, lukte Torv; det er
som ei Trøyst. Helst naar det ute er svart og regnlegt.
Daa fær eg ei Minning av det som me kalla Heim fyrr
i Verdi.

Og eg gjeng att og fram paa dette Golve som er mitt,
og kviskrar for meg sjølv det Orde som kjem for meg
jamt: heimlaus, heimlaus, heimlaus. Gud vere Lov at eg
hev funni meg ei Kraa som eg kann koma burt i.

 -- Heimlaus; det er nok ikkje eg som er heimlaus.
Det er Folke. Og Lande, stakkar, det er ikkje anna
enn slik ei Turisthytte ...

Det er vel so med alt paa denne Jordi, at det tek seg
best ut eit Stykke ifraa. So er det med Barndomen au.
Daa visst med min Barndom.

Sogo um Heimgarden min kann eg ikkje skrive; det
vere sagt med Skam. Det var ei Tid at eg rota og grov
i gamle Brev som eg fann i Skatòle hans Far, og gjenom
deim fylgde Ætti eit godi Stykke upp-igjenom, so eg fekk
vìta Namn og Aarstal, um ikkje meir. Han Torkell
Mauland, Grannen og Kjenningen og Læraren min,
var det vel som hadde sett meg paa dette; me plar elles
ikkje bry oss stort um Ætti vaar, me Bøndar. No er dei
gamle Brevi burte. Han Far brydde seg ikkje um deim
i sine siste sjuke Aar; og eg strauk min Veg. So fekk

setja ein paa noko: gjeva 'n "Idéen".

SIDE: 188

Smaaborni Tak i Papperi, og so er ikkje den Sogo
lenger [fotnotemerke] .

Men eg maa fortelja deg kva eg heiter. Eg heiter
ikkje Arne. Aadne er eg døypt, etter Farfar min. Og
Aadne Undheim skulde daa no vera mitt rette Namn.

Men i Ungdoms Aar lærde eg av P. A. Munch, at
Aadne ikkje var noko Namn; det skulde berre vera ei
Forvending av Arne, eller kannhende av Oddne, endaa
dette siste var ukjent. No visste eg at P. A. Munch var
allvitande. Og daa han ikkje trudde paa Oddne, og daa
eg dertil skulde hava A til Fyristav (á vart i Dansketidi
gløymd), so tok eg til aa skrive meg Arne sidan. Og til

Fotnote: Ho vart lenger likevel. -- Takk have Torkell Mauland. Han
er Sogu-Mann av det gamle Slage, og hev i seinare Aar, gjenom
Prestebøkar og Manntalsbøkar i Riksarkive, funni fram Upplysningar
um snart sagt alle Ættir i Thime-Sokno, og daa um mi
med, so langt som komande var. Den Ættelista eg etter hans Uppskriftir
hev sett upp tek eg daa med her, til eit Vitnemaal um, at
eg so langt upp som Skrift gjeng er heilt ut Jærbu og Bonde.

Olav Njelsson G., d. 1627

Ei Dotter, g. m. Olav Eivindsson
 (d. ca. 1660).

Knut Olavsson, 1623 -- 91
g. m. Aasa Berulvsdtr.

Gitlaug Knutsdtr., 1674 -- 1747
g. m. Eivind Sveinsson Fosse.

Knut Eivindsson, 1693 -- 1749
g. m. Guri Risa, d. 1758.

Eivind Knutsson, 1728 -- 1810 Olav Knutsson (Grøteim), f.1739
g. m. Gitlaug Tjensvoll, 1731 g. m. Ingeborg Grøteim, d.
 -- 1810. 1779.

 Aadne Olavsson Garborg,
 1777 -- 1856
 g. m. Stine Øksnavad, 1779 -- 
 1811.

 Eivind Aadnesson G., 1822 -- 70
 g. m. Ane Oline Raustad 1832
 -- 1908.

 Aadne Eivindsson G., 1851 -- 
 ("Arne Garborg").

[oppsettet ovenfor er ikke gjengitt nøyaktig i forhold til den trykte utgaven (dig. utg. komm.)]

SIDE: 189

Artium (1875) fekk eg denne "Skrivemaaten" godkjend
av Høgskuleraade, Collegium academicum.

Ivar Aasen sagde meg sidan, at P. A. Munch knapt
hadde Rett her. Og av Torkell Mauland høyrer eg, at
Aadne og Arne hev vori i Bruk jamsides paa Jæren mest
alt ud til vaar Tid [fotnotemerke] . Aadne hev eg og sidan funni andre
Stadir, t. D. i Valdris. So det er nok eit Namn det med.
Og um Arne sjølvsagt er godt nok, so er det ikkje mitt,
og høyrer ikkje til i Ætti. No fær det vel stande, til
boklegt og rettslegt Bruk; eg er so gamall at det vert for
mykje Braak med nytt Namneskifte. Millom Kjenningar,
og serleg her heime, vilde eg likevel helst hava mitt
rette Namn. Men no er alle fine og segjer Arne. All
Synd skal si Refsing hava, veit du.

Garborg kann eg etter nyare Skikk kalle meg. Men der
Synd er eit men her òg.

Der bur fem Mann paa Garborg. Fem Mann med kvar
si Ætt. Gjeng det etter gamalt, kann eg rekne med eit
rundt Tal 10 Born paa kvar Mann. Det er 50 nye Mann
i kvar Ættled. Alle disse 50 i kvar Ættled hev daa like
god Rett til Garborgnamne. 50 Garborg'ar i kvar Led.
Det vert mange det, endaa um 20 av Hundrad fèr til
Amerika. Og 5 skilde Ættir med same Ætte-Namne ...

Det Aare eg sat ned-paa Ytre-Salte og skreiv "Fred",
var eg inn-um paa Indre-Salte hjaa 'enna Bekka. Rebekka
skrivst det; ho er Dotter hans Tønes Garborg og
uppkalla etter ei som heite Rannveig. Me var jamgamle,
og gode Kjenningar; no er ho gift der paa Salte. Eg vart
vel fagna, og bedin inn i Buo. Og Buo var vel stelt.
Det er Velstands Folk; og dei veit godt korleis det skal
vera. Eit rundt Bord stod etter Byskikk midt paa Golve;
og midt paa Borde stod eit Uppstell (Aufsatz) fullt med
Helsingskort. Eg vart verande der inne aaleine ei

 enna: henne. -- Buo: Bui. -- Helsingskort: "Visit" -- -- 

Fotnote: Professor Sæland fortel meg fraa Island, at Arne der etter
gamalt vert skrìvi Árni og sagt Aodni. Etter dette er Aadne ei rett
gamall -- i alle Fall vestlands- -- norsk Uttale av Namne: "Arne"
vert Mistyding av den gamle Skrivemaaten. (Eller ei eldre Form
som sùme Stadir hev haldi seg?)

SIDE: 190

Stund; gav meg so til aa sjaa paa desse Korti. Der var
ymse Namn. Men med Namne "Garborg" var der so
mange at det tok til aa svimre for meg. Og eg tenkte:
dette ser ut! Det er ikkje ei Ætt, det er ein Nasjon som
kann skrive seg Garborg ...

Kva skal ein gjera? Var det ikkje best aa taka upp att
den gamle Maaten? So kvar Mann hadde sitt Namn, og
dertil Farsnamne? Som Erling Skjalgsson, t. D., um eg
skal halde meg paa Storsida. Eller Olav Haraldsson;
Inge Baardsson. Fall det seg so at der var eit serlegt
Kjennemerke, so kunde ein taka det med: Erling Skakke;
Harald Haarfagre; Harald Grendske; Aadne
Maalstrævar ...

Du som er lærd fær tenkje paa det.

Alt saag godt ut med den litle. Dei hev vori glade
daa eg kom, baade Foreldri og andre Vedkomande. Ikkje
minst han Farfar, vil eg tru, han gamle Aadne, Olssonen,
"fødd sjuttan hundra sju og sjutti" og soleis no 74 Aar;
han hev kvìkna til, daa han saag denne Guteknabben som
skulde yngje upp Namne hans og soleis liksom lata 'n
sjølv lìvne upp att. Det hadde meir paa seg med Uppkallingi
daa enn me no veit um; difor harmar det meg,
at eg hev bytt burt Namne.

Ho Mor, som den Gongen var 19 Aar gamal, hev vel
au gjort seg Vonir um Fyrsteguten sin. Og han Far hev
ikkje vori mindre kry, veit eg. Han var 30 Aar, aa kalle,
no; og det kunde vera høvelegt at Odelsmannen kom ved
dette Leite. So vart det Stundin' til aa lære 'n upp. Og
han visste at han kunde lære meg upp. Ikkje nok med
at han var Gardmann; han hadde i sju Aar vori Skulemeistar.

Fraa 1840 hadde han skula i eit "Jestrikt" nedst i
Thime-Sokno. Løni var 16 Dalar Aare og Fridom fraa
Hèr-Tenesta. Endaa lagde han seg paa dei sju Aari upp
"nokre hundrad Dalar", som Torkell Mauland fortel meg
etter gamle Brev. Dei hev teki det annarleis, Skulemeistrane

Stundin(e): Tid. -- skula: halde Skule; "undervise".

SIDE: 191

i dei Dagar enn vanlegt no er. Han Far greidde
seg paa den Maaten at han i Fristundine arbeidde Skor
og sauma Skinnklæde og selde. Samstundes var han ein
god Skulemeistar; det hev eg sidan høyrt av fleire som
hadde gjengi for'n; og av Mauland høyrer eg at Bispen,
v. d. Lippe, roste 'n serskilt for at han heldt "god Orden
i Skolen". Ros fekk han au der det etter mitt Vìt mindre
skulde vera ventande: for Skuling i Song. Det var i den
Tidi Lindemans Koralbok var komi, med Salmetonane
uppsette paa denne stive turre Maaten som lengi hev
teki Live av Kyrkjesongen vaar; dermed fekk Skulemeistrane
nytt Arbeid. Dette fór daa sidan Høgskulesongmeistaren
Roverud ikring og skulde hava Tilsyn
med. Her paa Jæren skal han ha vori misnøgd for det
meste; men han roste dei tvo som etter den vanlege
Folkemeining minst kunde syngje: han Helge Aanestad og
han Far. Det stend i Skriftine, segjer Mauland. Han Far
vart daa au ein av dei tvo som sidan fekk "Stipendium",
3 Dalar til Manns, til aa lære dei andre Skulemeistrane
syngje.

Det som eg veit visst er, at han var ein drivande og
dugande Gardmann. Og hadde han vori glup fyrr, tok
han vel endaa betre i no. Han vilde hava Garden skikkeleg
i Stand aat Ervingen, maa vìta.

So hadde eg det godt og voks; og var Herre i Huse
til den næste kom, og lenger med, veit eg. Barndomen
min var hugleg og ljos i desse fyrste Aari. Og eg sjølv
skal ha vori glad og fornøgd. Full av Paafynster som
kunde vera galne, men stundom au soleis galne at Folk
maatte læ. Enno hev eg som eit Minne um, at naar eg
fekk vera med Far og Mor ute i Lag, so tok gjerne
Gamlekallane Ungen og sette 'n upp-aa Borde framfor
seg og heldt Moro med 'n, og spurde 'n ut, og fekk 'n
til aa "preike", og lo lystigt aat mangt av det han fann
paa. Sùme av mine Visdoms Ord kunde lìva ei god
Stund frametter.

Ein av mine beste Vénir i dei Tidir var Lensmann
Mossige. [fotnotemerke] Han var glad i Born, og kunde leike og

Fotnote: Ingjebrett Mossige, f. 1812, d. 1862; Stortingsmann 1849 -- 1860

SIDE: 192

skjemte med slike Smaakarar so det sviv meg i Minne
enno. Han sagde meg mangt eit gaatefullt Ord som eg
gjekk i lange Tidir og braut Hovude med, til dess han
ein Dag forklaara meg det og lo aat min "stutte Tanke".
So teikna han stundom Bilæte og gav meg; eitt hugsar
eg enno; det var ein staseleg Hèrmann paa ein Hest.
Mannen hadde ein stor Nase men ingin Munn; og det
undrast eg paa, so lengi eg hadde 'n. Folk hev vel vori
gladare av seg fyrr enn dei er no, med meir av den
Barnehugen som hev Lovnad um Himilrike.

"Aandslive" vaknar seint i slik ein litin Krok. I Fyrstningi
er alt Bilæte. Og Bilæti er ljose og lette og
kvervande. Snart kveikte og snart sløkte. Der er fraa
desse fyrste Aari berre ein og annnan Smaating eg minnest;
og nokon Grunn til at eg minnest den framum so
mange andre kann eg ikkje skýa der er.

Ein Gong er eg komin ut-paa ein Veg der eg aldri
fyrr hev vori. Eg gjeng og gjeng og vil sjaa kvar denne
Vegen ber av. So kjem eg gjenom ein framand Gard;
og i ei Dør der ser eg eit stort Kvende med eit skinande
kvitt Forklæde paa seg. Henne vert eg rædd; stend og
stirer paa henne ei Stund; kor det sidan gjekk hugsar eg
ikkje. Ein annan Gong er eg ute paa Vollen vaar; der
driv dei paa og tek upp. So smell det eit Mineskòt. Eg
skvett, græt, skundar meg heim. Ein Dag er Gjenta med
Fóren og vaskar Klæde. Eg er med, og ligg og krabbar
paa Steinane i Aabreddi. Glid so ut og ned-i ein liten
Hýl; der vert eg liggjande. Og likar meg godt der. Ligg
og glor upp i den blaae Lufti; er stundom inn-i noko
som mest kann vera ein Skog. Langt um lengi vaknar
eg i Fange paa Gjenta; ho gjeng og ber meg i Stakken
sin; er paa Heimvegen med meg; trur eg er blìvin. Men
eg hadde det berre godt. Eg skulde nok ikkje sleppe so
lett ifraa Leiken [fotnotemerke] .

Her og der kann det vera slik ein liten Glytt; det er

Fotnote: Nytta i den vesle Sogo "Døy", saman med andre i Grunndragi
sjølvrøynde Tilfelle.

SIDE: 193

som naar eín ligg um Morgonen og halvsøv, og stundom
halvvakin slær Augo upp, eitkvart halvklaart Bilæte stig
fram, og kverv att. Som naar eg stundom tykkjest hugse
at eg reid Huse rundt paa ein Stavhest og staaka og
song og var "full Mann"; det er ikkje meir. Ja og so
er der noko halvgløymt um, at ho Mor kom og ikkje vilde
vìta av dette. Eller daa eg hadde fengi den fyrste Staveboki.
Eg skal ha vori so ikring fire Aar daa. I den
Boki var der ein Hane som dei hadde fortalt meg kunde
fljuge; og no vilde eg faa 'n til det. Men han flaug ikkje.
Alt mitt Stræv var faafengt. So vart eg arg og reiv Hanen
ut. Det var ho Mor og Gjenta som saag dette; dei sette
store Augo og ein rar Trut. Men eg slapp visst med det
den Gongen.

Stundom sìt eg paa Skammelen min millom Knéi hans
Farfar og stavar. Han Farfar, som hev Stolen sin ved
Døri framanfor Omnen, er svært stillfarande av seg og
segjer ikkje stort. Han tek det aalvorsamt og vil eg skal
vera glup Kar; men eg minnest ikkje at me nokon Gong
vart Uvénir. At han var burte ein Morgon daa eg kom
inn, at heile Sengbenken hans var burte, er det fyrste eg
hugsar fullklaart um 'n Farfar. Eg undrast paa dette.
Han skulde vera dø'e, sagde dei; -- kva tru det var.
Men dei hadde so mykje aa fara med, dei vaksne, so eg
fekk ikkje noko Greide paa det. Og andre Ting kom og
gav meg nytt aa tenkje paa. Og spyrja um. Han Farbror
stod i Buo og arbeidde Kiste aat 'n Farfar; eg
heldt meg helst der. Kom det framande og vilde sjaa han
gamle Aadne Garborg, fylgde eg med inn i Buakammerse
der han laag budd; soleis saag eg 'n ofte, so eg enno
minnest Bilæte. Ein kvit Mann i kvit Skjorte laag der
fram-med Vindauga under eit kvitt Lakan; han var svært
still, og svært aalvorsam, men fin og velstelt. Eg hadde
aldri komi paa at det skulde vera han Farfar dette, naar
dei ikkje hadde sagt meg det [fotnotemerke] .

 budd: (lik-)klædd.

Fotnote: Som Ættelista viser var han Farfar av den gamle Garborgætti,
endaa han var fødd paa (Søra)-Grøteim i Nærbø-Sokni. Denne
Garden hev ein Gong havt det stolte Namne Grjótheim; han ligg
daa òg i ei Stein-Urd (liksom Nøra-Grjótheim). Mauland meiner
me fær skrive Grøteim no; paa Jæren segjer me, Skam aa
fortelja det, Grødei.

SIDE: 194

Likferdi hugsar eg ikkje. Dei hev vel haldi meg ute,
so det kunde vera stilt. Men eitkvart maa eg ha sétt
eller høyrt endaa. For sidan heldt eg ofte Likferd yvi
han Farfar. Og "song 'n ut", til dess eg sant aa segja
hadde songi 'n ut or Minne mitt.

Men han kom heller attfor meg sidan.

Med Barndomen er det paa Lag som me segjer um Æva:
der er ikkje Tid. Det er det at der ikkje er Samanheng.
Der er Liv, Skifting, Bilæte. Men der er ingin Traad
som held Bilæti ihop; kvart Tilfelle tek oss so heilt at
Samanhenge slitnar. Tanken um fast Fylgje-Samanheng
eller "Tid" fær me ikkje klaar for oss fyrr lenger utetter.

Barndomen hev i det heile mange Vanskar; og sùme
av deim veks no for Tidi. Soleis det at her er so faae
som kann tala med Born, eller fortelja for deim. Me er
for lite Born sjølve, dei fleste av oss. So hev me au
fengi denne kloke "Folkeskulen" (skulde paa norskt hava
til Motsetning "Feskulen", eller eitkvart sovori). Der maa
Borni sitja og høyre paa tysk Teologi og anna djupt som
dei aldri fær Greide paa.

Denne "Folkeskulen" gjer vel au mykje til, at det vert
so lite Samliv millom Borni og det andre Heimefolke.
Skulen talar so mykje annarleis med Borni enn Heimefolke
kann. Og det hev vorti so mykje Andsvar og so
mykje "Metode" med dette: aa tala med Borni. Foreldri
er avsette og det 4de Bòde avteki. Ikkje det aa vera
Far og Mor, men det aa vera lærarskulelærd gjev Rett til
aa tala med dei smaae.

Det tok til med dette alt i mi Tid. Foreldri mine
hadde ikkje tort fortelja meg ei Sogu eller eit Æventyr
um dei hadde kunna aldri so godt. Jamvel Besteforeldri
vaaga seg ikkje innpaa slikt. Ho Mormor var hjaa oss
stundom; ho sat daa helst og spann, og rødde um mykje

SIDE: 195

og mangt; ho kunde og stundom fortelja um gamle Dagar.
Men ho fortalde lite som me Smaafolk kunde bry oss
um, og aldri Æventyr. Ein einaste Stubb hugsar eg etter
henne. Det var um ein stor Stein i Njaa-Heidane, der
tri Systrar skulde ha frosi ihel. Sidan, sagde ho, kalla
dei Steinen Joldan-Kalde. [fotnotemerke] 

Tenestefolk var det stundom meir Hjelp i. Slikt som
Æventyr kunde ikkje dei heller; men serleg Gjentune
fortalde Bygdesogur og anna smaatt. Segnstubbar med,
som me gjerne høyrde paa. Sùme kunde kveda au. Ikkje
Folkevisur, veit du; Kulturmaal-Visur. Mange slike hev
eg høyrt og gløymt. Ei handla um Krigen:

 "da fik jeg se for Øgen,
 jeg saa' saa mangen døde,
 ja saa mangen tapper faldt."

Sùme var aalvorsame:

"thi saa faar du ikke mer paa sidste Dagen,
du blir lagt i den sortaste Muld."

Men mest gjekk det um Elsk:

 "O ja, o ja, mit Hjert' er bort',
 det kan ei mere faast igjen;
 o ja, da kommer jeg rent tilkort,
 hvist ikke du vil vera min Ven."

Av ei som vart mykje songi i mine seinare Aar hugsar
eg berre det som vel var Hovudsaki:

 "hendes I-ndtægter om Aaret
 et hundrede tusinde var ..."

Folkedikting var det i det heile lite att av [fotnotemerke] . Sæl var
eg, at eg i dei siste Barndomsaari raaka "Veslemøy";
ho var fraa det som endaa var att av det gamle Jæren;

Fotnote: Jol dan kalde? -- Daa me no paa Jæren segjer "Jul" og
"den", maatte Segni, um so var, vera svært gamal.

Fotnote: Smlkn. Oluf A. Løwold: "Fra Jæderen"; Stvgr. 1888.

SIDE: 196

og ho fortalde so godt som ein berre fortêl, naar ein
sjølv av Hjarta trur paa det ein fortêl um.

Det var i siste Slutten av Gamletidi paa Jæren at eg
kom til. Det er skamlegt lite eg veit um det gamle.

Men endaa kann eg nemne noko som for Ungdomen
no vil vera nytt: at me hadde so mykje Handverksfolk
fyrr paa Jæren. Paa sjølve Lande, beint ut sagt.

Folke kunde i det heile mykje fyrr. Liksom kvar Mann
t. D. var sin eigin Slagtar, var han au mykje sin eigin
Skinnty-Makar, Barkar (Garvar), Skomakar, Laggar ("Bødtker"),
Snikkar, Smed. Kvendi var ikkje verre; mest paa
kvar Gard var Kòna, umframt Husstyrar, Fjosmeistar og
Kokke, dertil Vevar, Fargar og meir eller mindre Saumar
eller Skræddar. Byggmeistrar, Murarar, Maalarar, Fin-
Snikkrar og Fin-Smedir var her au, so Lande greidde seg.
Ja me hadde Handverkarar av alle Slag, like upp til
Gullsmedir. Som Gullsmeden paa Gudmest(ad), han Per.
Ingjebrett Mossige som eg fyrr hev nemnt var like eins
Gullsmed, umframt Gardmann og Lensmann og Stortingsmann.
Ikkje mindre til Gullsmed var Far hans, han Sveidn
("Svend") Mossige (1780 -- 1835), ein framifraa Mann i
det heile, og enno ikkje gløymd; han hev vori reint som
ein Hovding i Bygdi. Far hans att, han Gamle-Ingjebrett,
skal ha vori heilt-upp ein Meistarsmed.

No hev Handverke flutt til Byane og Jønnvegsgardane.

Eg greidde meg fint heime, so lengi alt gjekk godt.

Eg hadde det so gildt med Mor og Far og Drengir og
Gjentur og Jamaldringar paa Garden, at Tidi helst gjekk
altfor fort. Det var i eitt Mas fraa Morgo til Kveld med
Barnestræv og Barneleik: Byggjing, Gardsbruk, Køyring,
Sigling, koma framande, slaa Trebonius, føre Krig og kva
det no var alt. Moro var det òg aa fylgje dei vaksne
paa Arbeid, eller vera med i Fjose naar dei molka, eller
hjelpe til med aa gjeva Bùje, eller vera med i Marki og

paa Garden: hjaa Grannane. -- molka: mjølke.

SIDE: 197

gjæte, eller "byggja Stove", eller "koma fremmande";
eg skal kje nemne naar eg fekk vera med til Sjøen stundom
og køyre Sand og hente Kuvungar, og jamvel stundom
sjaa Vrak. Og um Vintra-Kveldane naar alle var
inne, og dei vaksne sat ikring Kòla med sine ymse Arbeid
og rødde og fortalde um alt som falle kunde: um
Hende i Bygdi, um Byferdir og Langferdir, um Sildafiskje
 -- der mest all noko tilkomin Ungdom var med, endaa
Sildi no hadde flutt lenger nord-yvi, -- daa var det reint
framifraa. Alltid var der eitkvart gildt aa høyre paa; og
alle var i Godlag. Det var i det heile Skam aa sutre og
jamre i den Tid. Samrøda gjekk lett og fritt, og alle var
med. Det vart nok lite Stundir daa til aa sitja og hengje
med Boki.

Elles kunde Boki vera til sitt Bruk. Eg hadde Moro
av aa lesa naar nokon vilde høyre paa meg og rose
meg; men elles var Boki noko som høyrde Skulen og
Kyrkja til.

Eg kom paa Skulen i 6-Aars Alderen, tenkjer eg, og
greidde meg der paa ei Vis, og totte det stod godt til.
Det var Umgangsskule, maa tru; me var som Gjestir
hjaa Kjendsfolk. Hadde det haldi paa med det, so Gud
veit; kannhende hadde eg seti paa Garborg enno.

Det var ikkje berre Bøkane og Blekkhusi paa Skulen
daa, og dertil ein danskande Skulemeistar; det var heime
og Sundag og Gjestelag. Der var alltid vel stelt hjaa
Folk, naar dei hadde Skulen hjaa seg, og me totte me
hadde det godt naar me sat der og bala kvar med sitt uppetter
det lange Borde.

Det var mindre Boki som raadde i dei Tidir. Meiningi
var den same daa som no: me skulde lære det
4de Bòd og samstundes lære aa vanvyrde Heimeskikk og
Fedramaal. Men dei orka ikkje aa gjenomføre denne
Tanken heilt endaa. Boki var for det ho var; me skulde
lære ho; men stort meir vart det ikkje. Ingin venta at
me skulde skýna ho; vaar naturlege Forstand var "ved
Synden formørket". Me fekk lære aa lesa, og lære Leksune;
kunde me svare paa det Skulemeistaren spurde um var
det godt; me laut hava Greide paa so mykje som Raad

SIDE: 198

var til Konfirmasjonen. Men elles fekk det gaa som det
kunde. Og der var so mykje anna i Skulen som var
gildt. Aa leike i Lag; aa samrødast; aa høyre og fortelja
nytt, og Sogur um gamalt rart; aa faa Greide paa slikt
som høyrde til Folkeskikk og vìtug Framferd, i det heile
aa lære av kvarandre endaa me ikkje sjølve visste um
det, -- det var den rette Skulen. I Fristundine lærde
me mest.

Av Bøkane fraa den Tid hugsar eg lite anna enn Bokstavane.
Der var ikkje noko elles som eg serskilt lagde
Merke til. Og so lika eg aa høyre at eg var glup til aa
lesa. Daa eg kom so langt at eg kunde lesa bakvendt
var eg stornøgd reint. Eg vart ein Meistar daa; heilt-upp
ein Speid'l. Ud laks ekki evah edemmerf redug rof gim;
det skulde ingin ha høyrt slikt! Dei sanka seg um meg
i Flokkar. Og høyrde, og undrast, og lo. Det var løje
elles det som stod i Boki; men dette var no reint burt-i
Veggine. Aa du, aa du so snodigt!

Me smaae sat nedst ved Borde med Staveboki eller
"Kakkjesboki" og stelte oss sjølve for det meste, endaa
Skulemeistaren, han Byrge Løgje, saag etter oss rett som
det var. Og hjelpte oss. Det var ein greid Kar, han
Byrge, og snild, endaa han kunde vera kvass med; og
eit serskilt godt Lag hadde han med oss smaae. Men
med dei store var det mest Arbeid, veit du; dei skulde
baade lesa og rekne og skrive, og hadde dertil Leksur i
baade Forklaring og Bibelhistori. Ja kvar sine Leksur
hadde dei, so det var Ikkje greidt. Og naar han spurde
eller kattekisera og lagde ut, so maatte han tala Gudsord
liksom Presten. Oss smaae skula han naar han fekk
Stundin' for dei store; og mot oss var han som eit anna
snildt og klokt Bygdemenneskje. Ja han tala so me skýna
det jamvel naar han høyrde Leksur.

Fristundine, eller naar me "slapp", var like gilde um
dei ikkje heitte "Frikvarter". So snart Skulematen var

speid'l: Spegil. -- "Gudsord" vart brùka um mest alt
lesande i den fyrste Tidi eg minnest; Testamente, Salmeboki
og Tekstboki var nok-so-nær det einaste boklege, vanlegt Folk
kjende til.

SIDE: 199

greidd var det ut og "gjera gildt"; og daa vart det Liv.
Og so mykje snodigt og løje og stundom vaaglegt som
det vart paafunni, helst av Galningane millom dei store.
Det var i Skulen um Lag som heime naar me hadde
Framande; det var berre det at her var me so mange fleire,
so her vart so mykje meir snodigt funni paa. Og dermed
so mykje meir aa lære. Ikkje berre av Leik. Kvar
kom fraa sitt Folk og hadde kvar sitt aa bera fram, eller
aa spyrja um og undrast paa. Og mest aldri var det
nokon som fann paa noko uliklegt. Hende sovori, so fekk
Syndaren høyre so mykje at han gløymde det ikkje so
snart; og eg hugsar ikkje at me nokon Gong turvte gaa
til Skulemeistaren med slik Uhugnad.

Sjølve Skulen kunde vori betre stelt. Me hadde lært
meir um me hadde havt det som i frie Land, der dei hev
Heimemaale til Skulemaal. Men i den Tidi var Skulen
i Norig heilt-upp dansk. Der var ikkje eit norskt Ord
aa sjaa i Bøkane. Det einaste som hjelpte var at Skulemeistrane
endaa ikkje hadde fengi full Framand-Upplæring.
Dette, og so det at Skulen vart haldin i Husi hjaa Folke
sjølv, gjorde at han vart meir Folkeskule likevel enn
den Krambugut-Skulen me sidan hev fengi. Og han
dreiv oss ikkje burt fraa Heimen. Mange av dei beste
Bøndane paa Jæren er enno av deim som fekk si Upplæring
paa Ungdomsskulen; me som sidan vart sette paa
Skulehus og upplærde av Seminaristar, med oss bar det
heller paa Framandveg.

V.

Knudaheio 26. 4. 1901. 

Du Steinar!

 -- -- -- At mine fyrste Aar var ei god Tid skýnar
eg av at eg daa var glad i alt og alle som eg hadde
med aa gjera; og ikkje minst i 'n Far. Sidan vart det
annarleis.

gjera gildt: leike.

SIDE: 200

Vendingi skulde vori god. Det var Kristindomen som
fekk Skuldi for ho. Men Skuldi hadde nok mindre Kristindomen
enn Kristiandomen, eller Kyrkjelæra fraa Kristian
den sette si Tid. Det var den som no var komi til
Magt paa Jæren.

Heime vart alt snutt um. I "Fred" er Sogo fortald,
sant i alt som det gjeld um; her skal eg berre freiste aa
faa med noko meir um meg sjølv.

Det ser ut for meg som eg reint hev vorti umskapt i
den Tidi. Eg hev vorti tagall for rødall, og drøymin for
djerv, og gruvlesjuk for glad og tiltaksam. Og um mangt
eit Hugskifte gjenom Uppvokstren kann koma "av seg
sjølv", so hev vel dette mitt havt ymist Samanheng med
det aandelege Luftskifte heime.

Eg vart beintfram upptamd til Drøymar ved alt dette
"Gudsord". Luther og Johan Arndt og Francke og høgsæle
Bispen Brockmann og kva dei alle heitte, dei vart
so lange for meg at noko laut eg finne paa, skulde eg
klara deim.

Han som eg hev laant det meste av til "Gunnar" i
"Fred", eit Systkenbarne mitt som gjesta oss stundom og
som eg vart godt kjend med, sagde meg Raad mot denne
Lesnaden. Det var noko han hadde freista sjølv, endaa
dei heime hjaa honom ikkje las meir enn ei Preike um
Sundagen -- aa, som eg ovunda deg, Gunnar! Eg skulde
sitja still og sjaa sundagsleg ut, sagde han; men inni meg
skulde eg tenkje paa andre Ting, og det so hardt at Lesnaden
kom burt for meg. Dette hadde eg elles freista
sjølv. Men Ulykka var, at naar eg tenkte paa noko som
eg brydde meg um, kom eg so inn-i det, at han Far
skýna eg var i andre Tankar; og daa nytta det ikkje.
"Nei det maa du agta deg fyri," sagde Systkenbarne
mitt.

Aa tenkje paa noko som eg brydde meg um, men ikkje
tenkje for hardt paa det, vart daa mitt vanlege Sundagsstræv
i lange Tidir. Men so var det noko anna som kom
meg til Hjelp etterkvart: eg fekk stundom lesa Preikune
sjølv. Daa gjekk det betre, um elles Preika ikkje var
altfor lang. For det var gildt aa lata dei andre høyre

SIDE: 201

kor godt eg kunde lesa. Og so maatte eg vel stundom
kunna slumpe til aa blèda tvo Blad for eitt. Dette siste
trur eg elles aldri eg vaaga; han Far kunde so snart
sjaa det.

Eg skýna kje mykje av det eg las, um det no alltid
kom seg so smaatt med Tidi. Men naar eg tenkjer
attende paa denne "Gudsords"lesnaden no, so skýnar eg,
at dei hev stelt seg klokt, Prestane vaare, med sitt
danske Kyrkjemaal. Dette Maale hev med sin framande
Tone og sitt heile uheimslege Lag vori for Bonden noko
paa Lag som den gamle Kyrkjelatinen. Og at Gud, som
andre Storfolk, tala annarleis enn me Bøndar, det var
daa ein sjølvsagd Ting. At Bonden skulde kunna skýna
Vaarherre betre enn han skýna Skrivaren og Futen, var
ikkje rimelegt. Yvi det dimme, halvtydde Kyrkjemaale
lagde det seg daa noko av den Æventyrtonen som eit so
høgt Ord maatte hava etter den gamle halvkatolske Bondetanken;
og det kunde daa aldri bli kravt, at ein i vanleg
Meining skulde "skýna" Gudsord.

Endaa ein Ting kom meg til Hjelp: eg vart meir og
meir "Klokkar" i den vesle Huskyrkja vaar. Han Far
hadde eit gamalt Salmespél (Salmodikon) som eg fekk;
dertil gav han meg Lindemans Tal-Koralbok; so spéla eg,
og lærde mange Tonar. No veit eg ikkje rett korleis det
var; han Far skulde etter det som var hendt i Skulemeistartidi
hans ha vori ein heil Songmeistar. Men han
var ikkje det. Dei gamle Tonane hadde han gløymt; og
dei nye kunde han kje heller. So vart det meir og meir eg
som laut styre Songen naar me heldt Husbøn. Og kry
var eg. Fleire og fleire Salmetonar lærde eg; paa Resten
greidde eg mest heile Kingo. Ja mykje av Guldberg
og Brorson med. Og eg song og kjende meg Kar
og tenkte med meg, at det knapt kunde vera noko mindre
enn Klokkar i Thime-Kyrkja, Vaarherre hadde tenkt
meg til.

Ja villare endaa voks Draumane mine. Eg tok til aa
dikte Salmar. Laga deim etter dei formfriaste i Kingo
og lagde meir fri Form til sjølv; skreiv deim so upp paa
Veggine i Kammerse hans Farfar; Veggine der var dregne

SIDE: 202

med Kardus-Papir. Naar eg daa var vortin Klokkar,
vilde eg stelle det so at Presten fekk sjaa desse Salmane
mine; og Presten vilde sjølvsagt like deim framifraa.
Bispen med. So vilde dei setja meg upp-aa ein høg Stol
i Kore i Thime-Kyrkja og krune meg til Salmekonge etter
Kingo. Den Draumen livde eg paa lengi.

I Trui hans Far var det elles mykje som var godt.
Ja beintfram nyttigt. Sùmt vilde jamvel vera landsgagnlegt
um det vart Folketru; det kann du lesa um i "Fred",
Stykke VII mod Slutten.

Her nemner eg berre det som serleg kom oss Borni
ved. Guds Vilje var, at Foreldri skulde vera Lærarar for
Borni sine. Heimelive skulde sjølv vera Barneskule. Fyrst
og fremst skulde Borni lære aa beda og halde seg til
Gudsord; det dreiv han paa med av beste Magt. So
høyrde Arbeide au med til Skulen. Gud vilde at me
skulde lìva av Arbeide vaart; me maatte daa fyrst lære
det. Og lære det i Barndomen som var den rette Læretidi.
Den Kunnskapen som endaa turvtest, som Rekning
og Skriving, skulde me au lære heime; og det fekk me
drive paa med um Vinteren, daa Tidi var til det. Meg
vilde han lære upp fyrst; so fekk eg etterkvart hjelpe
Systkeni mine. Me skulde i det heile hjelpe kvarandre;
so livde me au etter det store Bòde um Kjærleik til
Brørane.

Full av Tillit og Tru tok han til med Skule-Arbeide
sitt. Eg hadde nok lika den vanlege Skulen betre. Men
med mitt vonde Samvìt fraa Matkòven -- sjaa i "Fred"
um Gunnar Mat-Tjuv -- tagde eg og fann meg i alt.

Og Vinteren gav ikkje so reint lite Tid til Skulearbeid.
Eg lærde baade aa rekne og skrive, eit godt Stykke paa
Veg. Han Far skreiv upp aat meg i Skriveboki; den
stræva eg daa med um Dagane, naar Tid var; og um
Kveldane sat eg med Tavla inn-under Kòla og rekna.
Til Hjelp hadde eg ei Reknebok som han Far i sine
Skulemeistardagar hadde skrìvi upp aat seg sjølv etter ei
eldre Bok, som ein annan Skulemeistar hadde skrìvi upp
aat seg etter ei endaa eldre; dei kunde nok ikkje berre
gaa til Bokhandlaren i dei Dagom. Stod eg fast, so hjelpte

SIDE: 203

han Far meg; han sat ved same Kòla som eg, og bøtte
Skinn-Hitar eller sauma Skinn-brøkar eller lappa Skor.
Til sine Tidir hadde eg Lag, og det godt Lag: han Farbror
Ola, som meir og meir slutta med Timbring og slo
seg paa Handel; han gjekk daa i Reknelære hjaa 'n Far
eit Par Vintrar, jamsides med Brorson sin. Naar eg vart
leid av aa rekne (me vart aldri "trøytte" av slikt Arbeid),
las eg høgt i det gamle Testamente; det var det me
hadde til Lesebok.

Det gjekk godt med denne Skulen. Var "Timane" faae,
so vart dei godt nytta; Læregutane var ikkje mange, og
Heimemaale var Skulemaal. Han Far var langtifraa
Maalmann; men han kunde ikkje skikkeleg tala "Gudsord".
Og difor vart han meg ein Lærar so god, at eg
kann segja d'er i hans Skule eg hev fengi Grunnen lagd
til all mi seinare Upplæring. Gjenom Heimemaale hans
Far fekk eg Greide paa rett mykje av dette danske som
me norske Bøndar maa lære all Ting paa, jamvel det
som paa fint heiter "Land"-Bruk.

Klaar vart vel ikkje i alle Maatar Kunnskapen min;
soleis er eg rædd at det for meg var Jærbuen som i
gamal Tid hadde gjengi yvi Raudehave, liksom eg visst
hev fortalt deg at Stavanger var Jerusalem, o. s. fr. I
slike Ting vaaga eg ikkje aa spyrja; eg hadde røynt at
Svari helst vilde gaa meg imot.

Mitt rette Fedraland fekk eg ikkje Greide paa fyrr
lenger upp i Aari; dei gudelege takka aldri Gud for
Heimlande sitt. Som og rimelegt kunde vera; lite hadde
dei høyrt gjeti det, og lite kjende dei seg heime her,
liksom dei heller ikkje skulde kjenne seg heime. Me skulde
vera "Pilegrimar" paa Jordi. Liksom Jesus. Som aldri
sagde eit Ord mot det romerske Framandstyre, kor saart
han elles syrgde yvi Lagnaden aat Folke sitt. Det heimlause
i Kristindomen er vel au det som Prestane vaare
best hev kunna faa fram. Det som er visst er, at eg
aldri høyrde Tale um Norig i mine fyrste Aar. Han
Gamle-Sven, Smeden, kunde vel stundom segja slikt som
at det og det "fanst det kje Maken til i heile Naari";
men slike Gamlingar sagde so mykje rart. I Kyrkja var

SIDE: 204

eg den 17de Mai 1864, daa det norskdanske Norig heldt
Fridomshelg; men der høyrde eg berre "Norge", som no
er teki upp i det jærske Folkemaale med. Seint lærde
eg aa skýna, at Naari eller Norig var det same som det
Norge eg lenger ut i Aari fekk til Lekse i Geografien.

Den Heimeskulen som eg fortèl um i "Fred" vart
haldin paa Garden stundom, d. e. hjaa Grannom; men
der var aldri me med. Læraren paa denne Skulen, som
eg i sùmt hev teki til Mynster for min "Olsen", var ein
Student eller "Studart", som vildra um her hitte i mine
fyrste Aar og "budde paa Vindheim"; eg hev aldri fengi
Greide paa kvar han var ifraa.

Arbeidsskulen heime var stridare enn Bokskulen. Me
laut hjelpe til det me kunde med baade Innearbeid og
Utearbeid; og her spurdest det ikkje um vaar Magt; Gud
vilde hjelpe oss med si, berre me bad um det.

For han hadde sjølv sagt oss fyri aa arbeide. Dertil
var òg Arbeide den beste Hjelp imot Syndi. Og den laag
alltid paa Lur, ikkje minst etter oss Borni, sagde han
Far, som stundom syntest meg gaatefull, naar han rødde
um dette. -- 

Ein sers Umtanke hadde han for meg; og eg fekk
mykje aa staa i, helst daa han slutta med aa hava Dreng.
Æveleg nok var der aa gjera ute som inne all Tid, og
eg fekk spenne i alt det eg orka. Innearbeide var elles lett.
Og her fekk eg snart Hjelp av 'nna Stine, eldste Syster
mi, ettersom ho voks til, um eg no laut "vera med" i
lengste Lage. Det var daa helst aa bera Torv og Vatn,
og sope Golve, og hjelpe til i Kjøken, og setja paa og
taka av Borde; og so hjelpe til med Kinning og Karding og
Spoling og kva som fyri kunde falle, alt etter som Aarsens
Tidir var. Men ute var det stridare. Serleg med
Jordarbeide; Vaarvinna, Torvskurden, Slaatten, Skurden
og Eple-Upptakingi var stride Basketak alt. Millom Vinnune
au var der nok aa gjera.

her hitte (jærsk, av hit): paa desse Kantar. -- segja fyri:
"befale"

SIDE: 205

Ut-etter Fyrivinteren var det Turking og Maling, noko
med det Arbeide eg lika best. So var det Vinteren med
Bustell og Fjosstell og Heimearbeid av alt Slag. Bera
eller sidan pumpe Vatn til Buje; gjeva Kyrne og Smalen
og Øykine; maake Fjose; hjelpe til i Løo, serleg daa me
fekk Treskje-Gogn; hjelpe til i Smidjo; staa og støyte i
Barkakjere; liggje i Eplekjellaren og reinske Bingane for
rotne Jordeple; i det heile hjelpe til i all den Endeløysa
av smaatt og stort Arbeid som der var paa ein Gard;
det var ikkje berre Moro. Skulearbeide kjendest reint
som ei Kvile mot det. Det vart i det heile for mykje
Stræv og for lite Leik for ein litin Krok; eg treivst ikkje
rett, og fekk Uhug til Arbeid so vel som til Gudsord.
Anna leidt fylgde med. Eg lærde aa ljuge og lure meg
fram med det som eg vilde men ikkje fekk Tid til, eller
ikkje maatte; og mine stakkars Smaasystken, som so tidt
kom i Vegen naar eg hadde tenkt aa faa meg ei Stund
for meg sjølv, vart meg til Mein; og Illskap og Argskap
fekk ofte Magti, der Barnehugnad og Godvilje skulde
raadt aaleine.

Kristindomen vart det som Preikebøkane kalla Lov;
og der var mykje "Lovens Frygt" i Huse. Var me saman
med 'n Far, tagde me og var rædde. Det var Synd
aa samrødast, naar det ikkje var um naudsynlege Ting,
eller um "Sjæli"; me "skulde gjera Rekneskap for kvart
unyttigt Ord me hadde tala". Den Guden han Far trudde
paa var i det heile den gamal-jødiske og nypietistiske
Jahve; hadde han naatt fram til Faderen so hadde det
gjengi betre, for honom som for oss.

Men "Lovrædsla" var yvi oss jamvel naar me var
aaleine. Ikkje ho Mor heller kunde alltid hjelpe oss.
Me hadde so lite aa gleda oss til, og so mykje aa ræddast.
Og Ovund og Uhug kom upp oss sjølve imillom, med
Uvenskap og Uhugnad. Eg var verst her som i alt,
Venteleg av di eg hadde det tyngst og kjende meg minst fri
under desse ubarnslege Vilkaar.

Altfor lite fekk me vera i Lag med andre Born au.
Det kunde vera i Skùmingsstundi Vinterdag, fyrr Kòla

Smale: Faareflokk. -- Gjeva Kyrne: gjeva deim Mat.

SIDE: 206

vart kveikt; det Bìle han Far kvilde. Ho Mor hev visst
havt mang ein Strid berre for aa faa so mykje fram.
Han Far, Stakkar, som var under verre Tvang enn me,
meinte at me liksom han hadde havt best av aa reint
"forsaka Verdi". Eg veit at naar me kom inn att fraa
Leiken vaar var han i Ulag mest jamt; altfor vel skýna
han at "Hugen var etter oss der ute". So vart Ut-Hugen
endaa sterkare. Og voks og voks, til dess han vart Uthug
fraa Heimen sjølv. Den paulinsk-luthersk-pontoppidanske
Kristindomen hans Far sprengde meir og meir
Huse.

Det vart til det, at kor lite me i all denne Hugløysa
kunde samstevjast oss sjølve imillom, so var det daa ein
Ting som kveikte oss alle upp: naar han Far skulde paa
Utferd. For me vart "frie" daa. Og di lenger han skulde
vera burte, di meir Høgtid var det. Ho Mor, Stakkar,
laut nok au for vaar Skuld vera glad; altfor vel saag ho,
at dette stengde og bundne Live ikkje var godt for oss
Smaafolke.

I desse Tidine vart han Farbror meg til stor Hjelp;
med honom var det som den frie friske Verdi endaa av
og til braut inn i Huse.

Han fór vidt ikring, han Farbror, og dreiv paa med
mangt. Fyrst var det Timbring; so vart det Nautehandel.
Han fór nord i Fjordane um Vaaren og kaupte Kyr, og
hadde dei i Heiabeite um Sùmaren; so laag han i Byn
um Hausten og slagta og selde. Um Vintrane dreiv han
dertil med Sildesalting. Sidan vart han Timberhandlar.
Han fór paa "Austlande" -- Mandals- og Kristianssandskanten
 -- og kaupte Vea som han selde paa Jæren; det
var jamt Folk som skulde byggje der; dei gamle Husi
var ikkje fine nok, maa-vìta. Sùme Vintrar kaupte han
Vrak som var innkomne paa Jær-Strandi, og hogg upp og
selde ut i smaatt under Hamaren. Sidan, daa Helsa tok
til aa svikte, vart det Ferdir til Eikersund, Mandal, Kristianssand
og kvar som helst etter Doktarhjelp. Men fraa
alle sine Tiltak og alle sine Ferdir hadde han Sogur aa

Vea: "Træmaterialier."

SIDE: 207

fortelja; og naar han ein Vinterkveld kom, so skal eg tru
det vart huglegt hjaa oss. Daa sat eg innestengde Ungen
og høyrde paa han Farbror som det kunde vori sjølve
Snorre Sturlason.

Han hadde Sogur fraa Sjø og Land, fraa Handel og
Vandel, um Moro og Aalvor og alle Ting, og han fortalde
so ein kjende at han var med i Sogune sine. Aldri veit
noko Menneskje kva Hjelp slik ein Sogumann kann vera
for eit Barn; fraa desse Aari av vart eg reint serskilt
glad i 'n Farbror. Han var i vaart avstengde og innestengde
Hus sjølve den lìvande Verdi som braut inn med
sitt Liv og sitt Spél; og fyrst og fremst var han det gamle
Jæren og det gamle Garborg. Med sine Sogur og sitt
klaare kloke Vìt gjorde han meir til aa halde meg hugfrisk
enn eg skýna den Gongen.

Hjelp hadde eg stundom av Arbeidsfolki vaare au; ein
av desse, han Gabriel paa Bergj'e, ein stød og greid
"Austlending" (Dalabue), hjelpte oss mykje i dei myrke
Aari, og ikkje minst i dei siste og myrkaste; han var
med sitt gode Vìt og sitt rolege Mod til Studnad for oss
alle. So var det umflakkande Handverkarar og andre
meir og mindre farande Folk som beintfram eller umveges
vart Skulemeistrar for meg. Det var vel ikkje alltid
so sætande, det dei lærde meg; men betre enn inginting
var det daa visst. Min fyrste Professor i europæisk
Literatur var ein umvankande Skræddar; han fortalde
meg serleg um Greiven av Monte-Christo; den Sogo stod
so høgt yvi alt det dei her laga ihop og gav ut, at me
berre fekk tvibøygje oss og knefalle. Ein Ryfylking som
arbeid hjaa oss ei Stund, men laut røme daa han hadde
stoli Pengeboki hans Farbror, fortalde meg um Eimbaatar
Og Luftbalónar og Gjest Baardsen og ymist rart; og ein
gamall Svenske som fór her framum ender og Gong, og
daa gjerne fekk Hus med Natti hjaa oss, kunde koma
inn paa Sogur um tolvte Karl eller fjerde Gustav; og
Stundom fortalde han um Prins Kristian August og den
braae Banen som han fekk. So var det Fante-Thomas
som uppbygde meg med Guds Forunderlegheitir i Naturens
Bok, eller med Bilæte av den Planken som heiter

SIDE: 208

Verdi, og elles med mange Begrep, Aspekter og Anskuelsar.
Lærarane mine er i det heile fleire enn eg
hugsar eller veit; Takk have dei alle!

Men i det heile var det stilt i Huse, og myrkt. Mest
laut eg lìva paa mine eigne Draumar.

Og deim livde eg paa. Stasa deim til og tøygde deim
ut og gjorde deim um att og um att so dei varde mest
æveleg. Det var ikkje vanlege Barnedraumar; det vart
Sjukdom. Og ei Magt kunde dette Draumtulle faa, so eg
stundom heiltupp gløymde Røyndomslive. Eit Døme kann
eg fortelja.

Det var i Slaatten; ein Høyvêrsdag; eg var med og
snudde. Men Hovude var fullt av ei Draumsogu, og Arbeide
gjekk traadt. Svært traadt. Dette kjende eg. Men
Draumen hadde Magti; eg vakna ikkje. Tok paa Resten
upp Riva og vilde kvetja (bryne) ho; trudde det var Ljaaen
eg stod med, og at den ikkje beit; for noko laut det
vera som var i Vegen. Fomla eit Bìl med dette, men
fekk ikkje Greide paa det. Daa var det han Farbror;
han var med i Høye den Dagen og kom til aa sjaa paa
meg. Stod og stirde eit Grand; skýna kje dette; vart
mest rædd; det kom som ei Bivring i Mæle hans: "er
der noko i Vegen, Aadne?" Eg vakna og vart sjølv
mest rædd; hugsar ikkje lenger korleis eg vreid meg
fraa det.

So reint kunde eg drøyme meg burt. Var det ei Sogu
eg høyrde og lika, laga eg ho um og stelte ho til og
gjorde meg sjølv til Hovudmann i ho, kor urimeleg ho
var; ja etterkvart laga eg meg ei Livssogu av kvart det
Paafund som i meg upp kunde koma. Desse Sogune
enda alltid upp-i ei Ørske-Høgd; eg vart Konge, Keisar,
Pave, Lyktemann og kva som helst; og ho vesle Serina
hans Sven vart Dronning, Pave-Dronning med, naar det
kom so langt som til den siste store Sìgers- og Stasdagen.
Og eg bygde meg Borgir høgt i Sky, og vart lovsongin
yvi Heimane alle.

Det gjekk vidt med dette. All mi Arbeidstid vart

SIDE: 209

Drøymetid; eg hadde vorti galin, hadde det haldi paa
nokre Aar lenger. Noko av det vìtugaste eg stelte med
var eit "Menageri" (med g), som eg fekk Tanken til av
"Menoza", ein Roman eg fekk lesa for di han var av
Dr. Erik Pontoppidan. Menagerie "bygde" eg nord-i
Markaasen, og samla inn Dyr og Fuglar av alle dei Slag
eg visste um, fraa Oteren til Leviatan, men serleg alle
Villfuglane. Denne Dyreheimen, der eg serskilt stelte
med Vibo, av di eg var so glad i Vib'-Egg, vart til eit
Vedunder i Bygdine; og eg sjølv vart ein Herremann
som hadde mykje meir aa segja i alle Ting enn baade
Presten og Amtmannen. Etterkvart hadde eg eit heilt
"Bokrike" av slike Draumar, og kunde kvar Dag velja ut
den Sogo eg daa lika best, til Umdikting og ny Uppstasing.
Det vart daa eit trifeldt Liv eg kom til aa føre:
eit Draumliv i meg sjølv, eit Halvdraum-Liv heime og
eit anna Halvdraum-Liv ute millom hitt Folke.

Det var det sjuklege eller paa annan Maate serskilde
Folkelive eg i desse Aari saag mest til. Rett som det
var kom det ein gudeleg Halvtulling og skulde hava
Raad og Rettleiding av 'n Far, eller klaga si Naud um
ikkje meir; til andre Tidir var det eldre og meir røynde
Gudsborn som kom og vilde gjeva 'n Far Raad og Rettleiding.
Eg hugsar millom andre ein Skomakar fraa
Stavanger som kom og vilde lære 'n aa "jubla". Naar
han ikkje kunde juble, so hadde han ikkje den rette
"sønlige Udkaarelses Aand," meinte Skomakaren. "Du
skal gjera som eg: jubla!" sa han. "I alt mitt Arbeid,
fraa Morgon til Kveld, -- eg gled meg i Gud og jublar
og syng; daa vaagar kje Satan seg innpaa meg. Eg er
trygg og glad som eit Barn i Fange aat Far sin; me er
frelste, Eivind! Me skal til Himilen! Ingin kann taka
Gleda vaar fraa oss; men so skal me og vera glade.
Me skal leika og kveda, kveda aandelege Lovsongar; me
skal jubla; me skal jubla, Eivind!" -- Han Far smilte.
Me skulde vel helst dyrke Gud i Arbeide vaart, meinte
han. Og heller "jubla" i vaare Bønestundir.

Fleire og fleire var det i dei Tidine som tok til aa

hitt: neutr. av hin.

SIDE: 210

tenkje paa "Sjæli" si. Herren kunde koma naarsomhelst;
og daa vilde det vera vondt um me ikkje var budde.
All Stad var det Preikarar aa høyre, sùme av Hauge-
Slage -- desse fekk etterkvart tala heime hjaa oss med
 -- , andre, serleg By-Handverkarar og slikt, med serskilde
Smaabrigde i Trui eller Talemaaten. Eg kom til
aa høyre ymist av dette; men di meir eg høyrde, di
mindre brydde eg meg um det. Kannhende var det i
desse Tidir eg fekk den fyrste Tanken um, at ikkje alt
er Sanning som gjev seg ut for det, og at Vaarherre
knapt kann vera andsvarleg for alt som kallar seg Gudsord.
Ser-Lag sanka seg ihop um eitt og anna Smaa-Tull
rett som det var; ein som eg i "Fred" hev kalla Søren
Soma fekk med Domedagsdraumar og ymis Ørsking skræmt
ihop ei heil liti Sekt; gudeleg Rædsle og Halvørske vakna
baade her og der; Halvprofetar og Halvgalningar kapppreika;
Folk vart halvsjuke og heil-øre, misste Vìte og
drap seg; det var ei syrgjeleg Tid. Hjelp var ikkje aa
faa; Prestane stod framande i eit framandt Folk og kunde
inginting gjera.

Folke leid vondt; det var fleire enn han Far eg saag
det paa. Eg hugsar ein Bonde her or Sokni; han var
endaa skyld med oss paa Morsida. Det var ein drivande
Mann, og han arbeidde seg upp; Hovude hans var godt
til sitt Bruk, men kunde mindre med det boklege. So
vart Kòna hans vakt. Og Huse dreiv fullt med Lesarprestar.
Dette varde eit Par Aar; so døydde Kòna. Det
var daa, han Abram kom i "Anfektelsar". Eg kom til
aa sjaa 'n ein Gong i den Tidi, og eg gløymer det aldri.
Det var ho Mormor som var ute og ferdest, og eg fylgde
henne med Øyk; so raakar me 'n Abram. Han kom
farande som han sprang for Live, skrinn og svart, yvigrodd
med Skjeggebust, skræmd og stygg i Augo, reint
som han ikkje var klok; daa han saag kven me var,
stana han og tok med ein Gong til aa klaga seg for Sjæli
si. Han hadde kje Fred korkje Natt eller Dag, jamra
han; ho Jorina, Kòna hans, var i Himilen no, det visste
han; men sjølv kom han ikkje til Himilen; han kunde
ikkje faa det so godt for seg som ho Jorina hadde havt

SIDE: 211

det. Han kunde kje faa Fred med Gud! Eg stirde paa
den forskræmde Stakkaren som fyrr hadde vori so roleg
og stød; og det var som eg kjende Svaavel-Lukt.

Ho Mormor tala godslegt med han Abram. Han skulde
ikkje tru vondt um Vaarherre. Vaarherre kjende oss og
visste kóss det var med oss; og han var ikkje urimeleg.
"Du skal gjera det beste du kann, Abram, og ikkje bry
deg det Slag; han vil oss nok inkje anna enn det som
godt er," sagde ho Mormor.

Han Abram svara ikkje større; hasta i Veg burt-yvi
Bakkane som ein skræmd Hare. Sidan tenkte eg paa,
at ho Mormor visst ikkje hadde lært 'n rett Kristindom;
Vaarherre var knapt so greid aa koma til Rettes med
som ho hadde sagt. Men eg ynskte so smaatt at ho
maatte hava Rett likevel. Og daa ho sidan døydde, og
der ikkje var anna enn godt aa høyre fraa Sottesengi
hennar, tenkte eg med meg at kven veit: kannhende var
Vaarherre rimelegare enn Folk trudde.

Men det torde eg ikkje líte paa.

Eg heldt meg sjølv til Jahve i dei Tidine, naar eg stræva
med aa umvende meg.

For eg stræva med dette stundom; og det ikkje so lite
heller.

Hùgen til det gode var det vel knapt som dreiv meg.
Sterke Brandskildringar fraa Helvite gjorde meir, og so
dertil Daudebòd, helst slike som kom uventande, eller
nære-fraa, eller liksom med serskild Ærend til meg; soleis
naar Jamnaldringar døydde.

Visst er det: eg "fekk Aalvor for meg" sùme Tidir.
Daa lét eg Draumane fara og stræva med aa koma i
Samfund med Gud.

Eg skulde vìta Vegen. Han Far las og fortalde um
denne Vegen for oss kvar Sundag; og seinare, daa eg
kom i Skulen att, fekk eg "Saliggjørelsens Orden" gjenomgjengin
der med, av den eine Skulemeistaren klokare enn
den andre.

Men endaa var Vegen ugreid for meg. Og vart so

SIDE: 212

verande alltid. Den tridje Artikel var i det heile vrang;
og det um Hugvendingi og "Saliggjørelsens Orden"
var det verste. Eg kunde ikkje lære det forutto dessmeir,
annarleis enn so vidt eg greidde det til den Dagen
paa Skulen daa me skulde "ha det".

Men eg fekk beda. Slike Bønir skulde Gud alltid høyre,
sagde dei. Stundom saag eg au etter i Forklaaringi um
"Saliggjørelsens Orden".

Men Bønine hjelpte ikkje. Eg kunde beda so aalvorsamt
eg vilde; Hjelp kom det ikkje, so vidt som eg
kunde forstaa.

So hugsa eg, at ein laut vera umvend, um ein skulde
kunna beda rett. Kva Raad var her daa? Beda Gud
hjelpe meg beda? Eg freista med det. Men hugsa snart,
at ein kunde vel ikkje beda rett um det heller, fyrr ein
var umvend.

Det vart daa ikkje onnor Raad enn at eg fekk springe
yvi Bøni so lengi. Eg fekk tru at Gud vilde hjelpe meg
likevel, naar han saag det var Aalvor med meg. For
han vilde, at me skulde umvende oss og "komme til
Sandheds Erkjendelse".

Men so var det den Servansken, at Anger yvi Syndi
maatte til. Utan den var det ingin Veg aa koma. Eg
stræva svært med Angeren. I "Fred" hev eg fortalt um
Enok Hòve og hans Angerstræv; det meste der er teki
fraa meg sjølv. I Grunnen var Ulykka den at eg hadde
synda so reint for lite. Det kunde ikkje verte nokon
skikkeleg Anger av slikt. Skikkeleg Anger var det ikkje
fyrr ein kjende seg den største av alle Syndarar; det stod
i alle Bøkar. Men det gjorde ikkje eg. Eg stræva alt
det eg kunde; leitte upp i Minne alt det galne eg hadde
gjort, sagt, tenkt, havt Hug til, og det vart ikkje so lite;
dreiv det stundom so vidt at eg tenkte det laut vera
Anger, dette-her, endaa eg ikkje merka noko til Syndegraaten.
Bad daa um Tilgjeving det beste eg kunde.
Men kjende ikkje noko som kunde vera Hjelp eller Svar.
Trøysta meg med, at det var vel ikkje alltid ein kjende

forutto: utanbokes, "udenad".

SIDE: 213

det. Ikkje alle var so høgt naada som Luther og Johan
Arndt. Ein fekk tru. Tru at Syndi var tilgjevi, og so
berre drive paa med den nye Livnad.

Eg freista med den. Ein Dag, tvo Dagar, tri Dagar,
og lenger. Det gjekk ikkje verst stundom. Me var
skrøpelege. Men berre me vilde det gode -- ; det galdt
nok mest um det. Eg bad og heldt paa. Men Rædsla
veikna og Live lokka. Meir og meir gløymde eg aa
beda; mindre og mindre var eg paa Vakt. Klaarare og
klaarare visste eg, at eg var den same som eg hadde
vori.

Og dette vart endaa sistpaa ei Trøyst. For daa kunde
eg vel ikkje med dette Stræve mitt vera komin so langt,
at det hadde vorti til Synd imot Aandi. Smaatt um Senn
gav eg so Stræve upp. Eller gløymde det av. Det fekk
vera med Hugvendingi til eg vart større og hadde synda
meir. So gjekk det vel au betre med Angeren.

Stundom freista eg aa gaa mindre strengt etter Boki.
Det var vel ikkje alle som hadde det like eins. Serleg
med Born var det visst annarleis; stod det ikkje at Guds
Rike høyrde deim til? No galdt vel dette mest um Smaaborn.
Men noko galdt det vel for min Alder med. No
vilde eg berre tenkje paa Vaarherre, og beda, og alltid
vera lydig og snild mot Far og Mor, og greid og beinsam
mot Systken og Kjenningar; so hjelpte Vaarherre
meg etterkvart, skulde eg sjaa.

Eg kunde halde meg uppe i dette nokre Dagar. Og
kunde stundom hava det rett godt. Serleg naar eg fekk
det til med aa vara snild mot Mor og Far, og jamvel mot
Systken. Men det stod aldri lengi paa. Smaatt eller
braatt kom eg ut av mitt gode Lag, og skýna daa straks
at eg ikkje hadde vori umvend. Aa nei; ein slapp nok
ikkje fraa det so lett!

Eg hev gjort ikkje so reint faae slike Tiltak frametter
Aari. Og dei vart meir aalvorsame etterkvart, av di eg
meir og meir ræddast for denne gaatefulle Syndi mot
Anden eller "Forhærdelsen". Men alltid naar eg hadde
stridt ei Stund med aa koma til Gud dovna det av med

SIDE: 214

meg att; i Grunnen hadde eg ikkje noko hjaa Gud aa
gjera.

Ingin visste um dette Stræve mitt. Og heller ikkje
maatte nokon vìta noko, fyrr eg saag det vart noko av.
Ein Gong etter ei slik Vekkjingsrid kom ho Mor til aa
segja at eg hadde vori so snild no eit Bìl; eg vart skamfull
og heit og snudde meg fraa henne.

Men Barndomen er forunderleg. Med all Bljugskapen
min for desse Hugvendings-Tankane, og med alt det at
eg var vortin so framand for han Far, var det til honom
eg ein Gong kom til aa tala um dette Stræve mitt. Tvil
som eg hadde havt, og Spursmaal som var komne i Vegen
for meg, nemnde eg utruleg fritt; hadde i det heile ei av
dei faae gode Samrødune med 'n Far som eg kann minnast.
Han tok det godt upp. Trøysta meg; tala rolegt
og roande. Det var mange Vanskar, sagde han; eg skulde
ikkje vera rædd. Gud kom i si Tid. Og daa, meinte
han Far, fekk eg lære mangt som eg enno ikkje skýna.
Eg hugsar eg vart forundra yvi at han tok det so stilt;
men det var nok ikkje lenger i dei sterke Dagane hans,
dette.

Eit anna Møte minnest eg, som eg hadde med 'n Far;
det var eit Par Aar seinare. Eg hadde fengi laant Ibsens
"Brand", Og tenkte at fekk han høyre noko av den, so
vilde han faa betre Tankar um "desse Uppdiktingsbøkane".
Det laga seg so vel au, at eg fekk lesa upp noko av
"Brand" for 'n Far. Han sat og høyrde paa meg ei
god Stund. Svært still sat han. Eg tok alt til aa tru
at Slage var vunni. Daa bad han meg slutte. So sat
han og tagde eit Grand. "Nei; eg maa kje høyra paa
sovori," sagde han. "Det gjeng for mykje inn-paa meg;
det er so eg gløymer ... alt anna." Eit Grand etter
lagde han til: "du maa agta deg du au. So desse Bøkane
ikkje fær for mykje Magt med deg."

Eg las ikkje meir av "Brand" for 'n Far. Men den
Raadi han hadde gjevi meg fylgde eg ikkje.

Og so kjem det noko som eg ikkje veit Samanheng
med; reint for seg sjølv stend det.

gange inn -- paa: "angribe"; "gjøre Indtryk".

SIDE: 215

Eg var ferdug med alle "Vekkjingar". Alle Sutir av
det Slage var burte. Dette som Prestane og Preikebøkane
rørde um var noko Tull. Der var ingin slik gamall
Sinnatagg til Vaarhere som sat og lurde paa um han
kunde faa kaste oss i Helvite.

Eg minnest so vel baade kvar eg var og korleis Verdi
saag meg ut, daa eg ein skysprengd, solblinkande Vaardag
gjekk og sagde meg dette. Eg veit kje kvar eg
hadde Tankane fraa eller korleis eg kom paa deim; men
dei var klaare og trygge. Dei letta og gav Ro; der var
korkje Sinne eller Uppreist i deim. Som ei frisk, roleg
Morgonstund stend dette for meg. Alle gamle Gaatur
og Rædslur var avlyfte, burt-tekne; eg var fri; løyst.
Og Verdi var fager: Aaker og Eng og Mark og Sjø, og
ingin Audheim der Devlar dansa. Lìva skulde me her,
og byggje Jordi og vera glade; ikkje liggje og fumle og
tumle med Devlar og Gravrædsle.

Det hev vel vori eit Hùglag, ei Vakning av ungt Mod.
Men det kann og ha havt Samanheng med, at eg daa var
komin i Skulen att, og hadde fengi ein Lærar der, som
eg kunde tala med. Denne Læraren var ein Kjenning;
me hadde jamvel gjengi saman i Skule fyrr; han var
klok men ikkje framand, upplærd til Skulemeistar men
ikkje Seminarist; og han hadde Tankar som var for-vaaglegt
nye for meg nett av di dei ikkje var framande. Han
tenkte heimslegt! Var Skulemeistar, og tala paa Skulen
skulemeistarfint; men han tenkte som me, og tala som
me, naar han sjølv og ikkje Skulemeistaren tala. Han
samrødde med meg, og me vart kjende att. Det var
kje so mykje "nytt" han lærde meg; men han lærde meg
aa sjaa det gamle so det vart nytt; og smaatt um Senn
tok eg til aa skýna at eg livde i Norig og ikkje i Galilæa.
Fraa den Tid er det som eg vaknar og tek til aa
arbeide meg ut or Haugen min; og Ungdomsframhùgen
livnar, so eg vel stundom kunde bli vel modig, veit eg.

Denne Læraren og Kjenningen min hev eg nemnt fyrr;
han er Skulemeistar enno og heiter Torkell Mauland.

SIDE: 216

Han fortèl meg elles at me er Fem-Menningar. Hans
og mi "Tipp-tipp-tipp-tipp -- -- ?-Mor," skriv han, "er
i Skifteboki skrìvi "Gitle Knudsdotter" i Staden for Gitlaug
Knutsdotter; ho var Mor til Knut Garborg, Far hans
(Eivind og) Olav, Far hans Aadne, Far hans Eivind, Far
din; same Gitlaug Knutsdtr. var like eins Mor til Gitlaug
Risa, Mor hennar Gitlaug Garborg, Mor hans Svein
i Holen, Far til Mor mi; er ikkje dette som det var
skrìvi ut or Sogo?" -- Det er det visst; endaa for meg
sviv det rundt helst.

Han granskar i det heile gamle jærske Ættelistur i
seinare Tid, og finn, at det paa Jæren er meir Skyldskap
millom Folk enn godt gjer, kannhende. I sùme
Ættir ser det daa visst ut til aa ha vorti for mykje av
det; Ættine hev beintfram sjukna burt. Og ymist anna
skralt er her millom Folk som kann hava Samanheng
med dette. Eg for min Part undrast soleis paa, um me
ikkje her hev ein av Traadane til den gudelege Sjukdoms-
Taatten som i seinare Tid vev seg igjenom so store Lag
av Jærfolke.

D'er kje godt aa vìta. No, daa Jønnvegin og ymist
anna hev sett sterkare Straumdrag i Tilvære her, og
fengi upp baade meir Utflytjing og meir Innflytjing, kann
me visst vente ei Uppfrisking i alle Tilfelle.

Men kor som er: Fem-Menning med Torkell Mauland
vil eg gjerne vera.

 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

VI.

Knudaheio 10. 5. 1901. 

Du Steinar!

 -- -- -- Det kom att baade Skuletid og Kyrkjetid,
som fortalt er i "Fred".

Stridt var det ofte naar eg skulde til Kyrkja; eg hadde
so mykje heime aa stelle med. Men naar eg kom til
Kyrkja gløymde eg dette. Det var gildt aa sitja og sjaa

SIDE: 217

paa Folke etterkvart som det kom inn; eg kjende dei
fleste, um eg ikkje alltid visste Namni.

Ikkje mindre gildt var det naar Presten kom paa Stolen.
For det høvde seg so vel at eg skýna ikkje Presten
vaar. Han hadde liksom Moses eit tungt Maal, stota
og stama og "tala ikkje reint", so ein skulde vera gløgg
um ein kunde skilja Gudsorde hans. Ingin venta det av
meg. So kunde eg med godt Samvìt brùka Augo meir
enn Øyro, berre eg sat noko-so-nær still daa.

Og i Kyrkja var der nok aa sjaa etter. Altertavla med
Altare og Blæja var det gildaste; og so var det Preikestolen;
og Prestalemmen med Prestafruo og Prestabodno,
som var mange og mangeleis laga, sùme vaksne og
sùme halvvaksne og sùme smaae, men byklædde og fine
alle; og Gjentune hadde Hattar paa Lag som Gutane.
Venast var dei minste, tótte eg.

Klokkarstolen og Stolane for Medhjelparar og Skulemeistrar
granska eg vel; det kunde hende det var Framande
der, og det stundom fine Framande. Klokkaren
heldt eg serskilt godt Auga med; det var han som styrde
Kyrkja. Han las Bøni baade fyrst og sist, og styrde
Songen, og klædde paa og av Presten, og song og sagde
Amen baade her og der; den fyrste eg saag var Gamleklokkaren,
han fraa Vestly; so var det Sven Mauland,
den fyrste seminarlærde, og til Slutt Vellesen, som tala
fint liksom Prestfolke og noko seinare fekk Lærarskule
paa Thime. Sidan tok eg det eg kunde faa med av
Kyrkja elles; desverre var Stolen vaar No. 4 fraa Kordøri
og dermed altfor langt framme, so det var mykje eg
ikkje kunde sjaa.

Men eg hev sétt meir enn ventande skulde vera. Eg
kjende til Slutt mest heile Sokni. Enno hugsar eg serskilt
Lensmann Mossige, og Per Mossige, og Ola Aarest,
og -- ja det vart mange, skulde eg rekne deim upp.
Av Lemmane greidde eg den paa vinstre Handi, der den
meste vaksne Ungdomen sat; der hadde eg alltid mykje
aa sjaa etter. Kvinnfolk-Sida ned-paa Golve hadde eg
meir Møde enn Moro av; ikkje kjende eg mange der, og

Blæja: Ring-Grindi um Altare.

SIDE: 218

dei eg kjende kunde eg knapt taka att, naar dei sat der
kyrkjeklædde i Snipp og Huve. Daa vart Hovudi so
lange og smale, og Andliti so smale og bleike at dei ofte
vart reint ulike seg; det var jamvel stundom berre so
vidt eg kjende att Mor mi. Dei gjekk med Snipp Gjentune
au, det fyrste eg minnest; men han vart avlagd meir
og meir, og kom burt paa Resten.

Mest Moro var det aa sjaa paa dei gamle Mennane.
Sùme var høge og strake og heilt-upp vene. Men mange
var smaae og rare og krokute, med snaude store Skallar
og kvitt eller kvitflekkut Skjegg, og løglege smaae Nasar
med Vortur og Haarflisur, eller med smaae Haardottar
som tøygde seg fram or Nasebori liksom Bustir; og Andlit
med utrulege Rukkur og Valkar; og Augo smaae og
gule eller store og raud-aarute. Dei sovna ofte, desse
Gamlingane, naar Presten kom noko ut i Preika, og
kunde daa stundom vera reint løglege aa sjaa paa.

Presten, Gunnerus, eller Gunnerius som Folk sagde,
var av den kjende Gunnerus-Ætti. I Grunnen var det
ein snild Mann, um han elles var noko "hastig" av seg;
det gjekk endaa Sogur um, at han i yngre Dagar hadde
teki paa Folk og banka deim upp, naar Sinne fekk Magti.
Det skulde ikkje vera noko Hovud paa Gunnerus vidare;
dermed hadde han lòti taka Prestevegen, endaa han ikkje
kunde tala reint. Men dette med Mæle hans, det gjorde
kje noko vidare. Folk klaga nok yvi at han ikkje kunde
messe. Men Vaarherre hadde gjevi oss Gunnerus, og so
fekk me vera fornøgde med Gunnerus. Vilde ein høyre
Messe, kunde ein fara til Nærbø eller Klepp. I Klepps-
Kyrkja fekk ein dertil høyre serskild god Preike; Presten
der, Presten Moses, tala so vent. Det var elles lengi
fyrr eg kom dit; han Far meinte me skulde halde oss til
vaar "egen Forsamling", og ikkje flakke um "ettersom
Øyro klaadde". Eg fekk likevel høyre Moses nokre
Gongir; og eg maatte segja han var framifraa. Det lette
rike Bass-Mæle hans hugsar eg enno. Av Preikune
kjem eg i Hug nokre Ord som han ofte kom att med og
fekk til aa klinge serskilt vent, helst i Enden av Setningar:

paa Resten: til Slutt.

SIDE: 219

"i Upprigtighed og i Sandhed"; Orde "op" uttala
han med opin u. Det var storfagert; eg vart reint
tekin med.

Elles heldt Folke seg til Lækprestane, naar det var
Orde dei vilde høyre. Og betre og betre kom Folke til
Lags med Gunnerus; dette kom vel og mykje av at han
hadde slik ei snild og folkeleg Frue. Gunnerus var
Prest paa Lye alt til han døydde; det er den siste Presten
som er gravlagd ved Thime-Kyrkja.

13/5. 

Takk for Brev!

Ille knurrar du yvi Bøkane vaare i seinare Tid; du er
nøydd til aa lesa deim no, stakkars Krok, um det her og
der skulde vera eit norskt Ord i deim. Men Suttr-og-
Sorg er alt ihop, tykkjer du, og Samvìt og Magaverk og
Stoppels. Hadde du kje 'n Aasmund Vinje aa trøyste
deg med, so kom du til aa hengje deg tvert upp,
trur du.

Kva skal eg segja? Der er vel altfor mykje i det, veit
eg. Men du fær trøyste deg. Dei er kje stort gladare i
sjølve det glade Paris no, dei som skriv. Ein av dei
nyaste der skal jamvel ha sagt, at kann han kje med si
næste Bok faa minst tie av high-life-Lesarane sine til aa
kòlrøykje seg ihel, so vil han kje skrive meir; gjev han
heldt Ord. Kvar Devel vil hava sin Maanad, som du
veit; ein fær taka det med Tòl og suge paa Labben.
Les Vinje naar det vert for stridt; og lat elles Verdi
surre!

Med meg er det betre no. Eg tok meg ein Svelg
Opium her ein Kveld; tenkte som so: breste eller bera!
Tri Dagar sov eg etter det; og dermed er den verste
Suttr-og-Sorg yvistridd for denne Gongen, trur eg. -- -- 

14/5. 

 -- -- Det vart Skifte med Skulen i vaare Bygdir
med; i Staden for Umgangsskulen i Heimane fekk me
Pulteskulen i ei serskild Skulestogu, der det ikkje var

folkeleg: med god Folkeskikk; "dannet".

SIDE: 220

noko som minnte um Heim. Det var Tingstogo paa
Mossìge me fekk; Ingjebrett var vortin Lensmann i Høyland.
Eit høgt, stort Rom var denne Stogo, med By-
Vindaugo paa den eine Sida og inkje Vindaugo paa den
andre; framandslegt var her; men framandt var fint. "Kateder"
(Lærarstol) hadde me kje enno, og Skulepultane
var umaala; men det store hadde me, at me skulde ikkje
vera heime lenger. Og det lika me; no hadde me det
mest som Skuleborni i Byn.

Dei Skulemeistrane me heretter fekk lagde au Heimen
fraa seg for det meste, so i Skulen daa; det hjelpte oss
lite at dei var her fraa Bygdine alle. Ja eg fær brùka
det store Orde "alle"; dei tok til aa flytja og flakke som
andre Embættsmænnar no, og var vel nøydde til det,
naar dei skulde slaa seg fraa Jordbruksarbeide, som dei
fleste av deim skulde.

Og um me endaa ikkje visste det so klaart som det
sidan hev vori sagt i sjølve Stortinge, so kjende me det
paa oss: det me her skulde lære var aa bli Krambugutar.
Berre dei som ikkje kunde naa so høgt fekk gaa heime
og slite paa Bondegardane, -- um dei ikkje kunde koma
til Amerika daa.

Eg hugsar endaa at me samtala um dette, me tvo som
sat øvst paa Mossìge-Skulen; -- for Snobbeskapen i Ære:
dei "beste" skulde sitja øvst. "Dei beste" heldt daa au
sjølvsagt ihop mot dei mindre "gode". Eg for min Part
visste ikkje enno kva Veg eg vilde gaa. Men eg visste
at Garden vilde eg segja fraa meg. Med No. 2 var
derimot alt greidt: han vilde paa Krambu. Dei "andre"
tala eg ikkje so djupt med. Det var forunderlegt: me
vart heilt-upp framande for kvarandre paa denne nye
Skulen. Og Læraren vart framand han med. Eg hugsar
serleg dette um ein av deim som me lika best, og som
ikkje minst eg var glad i; han var snild som Dagen var
lang; men um det hadde vori Son til Presten kunde han
ikkje vori meir framandsleg for oss enn denne vart, daa
han hadde vori paa Lærarskulen. Og endaa var han
Bondegut som me, og fraa ein av dei næmaste Grannegardane.

SIDE: 221

Framande og storvorne vart me daa sjølve med, kann
du vìta. Naar me kom heim ut-ikring Non -- "ut paa
Ettermiddagen" som det no vart -- , vilde ho Mor gjerne
hava eit Grand Hjelp av oss, som ho elles var van med,
og som ho turvte vel. Eller han Far sagde oss eitkvart
fyri. Noko vidare Arbeid var det aldri; dei visste snart
at Skulen hadde meir aa segja yvi Krambugutane, skulde
bli, enn Heimen; men dei tenkte me kunde alltid hjelpe
til med eitkvart smaatt. Hja; nei sagde me vel ikkje.
Me fekk drygje til me vart store med det. Men gode aa
beda var me ikkje heller. Me hadde so mykje sjølve aa
gjera no, maa-tru. Skulen hadde større Krav paa oss
enn Heimen. Dertil var det dei gode Skuleklædi; me kunde
daa kje gaa i Fjos og Stall med deim? -- Skifte? -- Ja-
ja. Me fekk skifte daa. Og me gjorde det me skulde.
So knapt og so fort som Raad var. Men huglegt gjorde
me det ikkje. Og Far og Mor bad oss mindre og mindre
um Hjelp, naar dei ikkje plent var nøydde til.

Soleis studde ikkje Skulen Heimen lenger, men studde
Borni mot Heimen. Hjaa mange og stødt fleire av oss
vende Hùgen seg heilt her; me gjekk meir og meir og
venta paa Konfirmasjonen, so me kunde koma "ut".
Heime; kva hadde me heime aa vera etter. Det var vel
alltid det som var betre aa brùka Live sitt til enn aa
gange og sparke i Mold og Mýk paa Jæren. Dei som
ikkje dugde til anna fekk vera heime. Me andre vilde
lenger upp.

Og soleis hev Ungdomen tenkt heile Tidi sidan. Berre
dei som "ikkje dugde til anna", og so dei faae som
Folkehøgskulen sidan fekk Tak i, eller som vart tekne av
Heimetanken elles, greidde seg, heilt eller halvt.

Noko hev det au hjelpt, at Lærarane sjølve etterkvart
tok til aa skýna at dette bar gali i Veg. Mange av deim
hev stridt imot Straumen det beste dei hev kunna, og
dermed gjort Folke ei Hjelp som dei vil faa Tak fyri
naar dei ligg i si Grav. Men Straumen var for strid.
Altfor mykje av Landsens Ungdom vart rìvi med og skylt
burt, til Byane og til Amerika.

Eg hev røynt nok av dette i mi eigi Ætt. Me var nie

SIDE: 222

Systken; og di lenger me gjekk i Skulen, di mindre vilde
me arbeide. Serleg vart vaart eigi Arbeid oss imot.
Berre ein av oss vart Bonde.

Naa; sùme, som eg, hev vel havt Sjukdomen i oss
fraa Upphave. For meg var Bøkane som ein Lagnad.
Serleg Diktbøkar og slikt, som ein Bonde og Jærbu skulde
vera tòlleg trygg imot. Du undrast vel paa, korleis eg
kann vera komin ut for Diktbøkar. Her midt i Lyngheidi,
i ei gamall Bondebygd millom Hav og Fjellgard,
og i ein Heim der eg vel helst skulde ha fengi Bok-
Støkken?

Eg maa vera boksjuk fødd. Det eg veit er, at daa eg
ikkje kunde faa Bøkar paa annan Maate, so fann eg meg
eit "Leiebibliothek". Og fekk byfarande Grannar til aa
laane Bøkar for meg der. Dei visste at eg var under
strid Tvang, so dei meinte dei fekk hjelpe meg so smaatt.
Og Bøkar kunde eg daa ikkje hava vondt av. Serleg
naar Bøkane kom fraa ein Bokhandlar som hadde baade
Luther og Johan Arndt i Hyllune sine. So var dei snilde
og gjorde som ho Mor: hjelpte meg og tagde med det.

I Buakammerse, i den store blaae Kista hennar Mor,
djupt ned-paa Botnen av den, under mange Lag av Sengklæde
og Underklæde og kva det alt var, hadde eg Laanebøkane
mine gøymde. Og framfor den Kista laag eg paa
Golve paa mine Kne og las so tidt eg kunde stela meg
ei Stund, med Kistelòke upp-slegi, studd til Kistekanten,
med Boki halvløynd ned i Kistegape, so eg skulde kunna
stikke ho snøgt ned og faa Lòki att, um han Far kom;
las som for Live og Sæla. Seinhaustes og um Vinteren
helst; daa var det minst Utearbeid. Omn var der ikkje;
og røre meg kunde eg ikkje; eg laag og las um Kongar
og Gudar og fraus so eg skalv; -- desse graakalde Lesetimane
hev eg havt vondt av all min Dag sidan. Men
kva Raad var der? Lesa maatte eg. Og ikkje alltid
kunde det laga seg so godt som det gjorde hin Fyrisùmaren,
daa me køyrde Torv or Taarlands-Myri og han
Far ikkje var med; eg sat i Torvgrindi og paa Torvlasse
dei lange Maulands- og Nylst' -- og Gudmest'-Myrane upp

SIDE: 223

og ned og las "Baldurs Død" so Taarune hagla. Nei;
eg fekk nok nytte Stundine naar eg hadde deim.

Ingemanns Romanar heldt meg vel lengst. Eg kunde
ikkje gjera deim etter, um eg stundom freista med det;
me hadde korkje Kongar eller Riddarar her. Men dei
drog meg mykje sterkare enn Gudsord nokon Gong hadde
gjort med alt sitt Himilrike. Og Danmark vart mitt nye
Fedraland, det eg elska meir enn eg nokon Gong hadde
elska Judæa.

Men Øhlenschlæger lærde meg jamvel aa elske "Norge".
Ja han gjorde meg til "Asa"-Dyrkar. Odin og Thor, og
Freya med, danske og vene og milde som dei under
hans Hendar vart, livna upp for meg, so eg i Draumane
mine bygde Altar og planta Lundar for deim. Og i
Draum-Sogur som eg laga tok dei Bønir og Blot av meg,
og viste seg for meg, og lova meg Herredom yvi alt
Norges Rige.

Hjelp og Rettleiding med Bok-Laani hadde eg ei Tid
av Torkell Mauland, som sjølv laante meg mang ei god
Bok. Han las Boksogu i dei Aari, og gav meg Raadir
og skreiv upp Bok-Namn; gjorde i det heile at det ikkje
vart berre Vill-Lesnad med meg. Men endaa vart det
Vill-Lesnad nok. Det eg skulde hava var ikkje alltid aa
faa; og so fekk eg anna i Staden, Romanar og kva som
helst, stundom Ting som eg i den Alderen ikkje kunde
greide. Det hjelpte lite um det var "gode Namn"; eg
hugsar eg stræva med Goethe, Shakespeare, jamvel Dante.
Men kom ingin Veg med deim; dei var meg for høge og
for tunge. Dantes "Guddomssong" (Divina Commedia) i
dansk Umskrift stræva eg serleg med; baade lokka Titelen
meg, og eg hadde lesi eller høyrt, at denne Boki
skulde vera noko serskilt. Men eg greidde ho ikkje.
Halvannan Song sleit eg meg igjenom, trur eg; so gav
eg upp; det fekk "vera til eg vart stor". Sidan hev eg
daa kunna lesa Goethe paa Tyskt og Shakespeare paa
Engelskt; men Dante -- honom fær eg nok likevel til
Slutt lesa i Umsetnad. Ein er ikkje fullvaksin fyrr ein
hev lesi og eigna til seg dei store, dei som hev sétt

SIDE: 224

djupast ned i Grunnane og høgast upp mot Høgdi; det
lærer ein snart aa sjaa.

Elles las eg det eg fekk og tok det som det gjekk.
Det vart mangt Slag og alt Slag, Dikt og Uppdikting,
Gudesogur og Gatesogur, Aleksander Dumas og Tusund
og ei Natt; men det eg lagde Merke til, og freista aa
faa som eit Samanheng i, var det som eg las etter Uppskriftine
av Mauland. Etterkvart fekk eg daa Kjennskap
til det meste av den danske Bokheimen fraa Holberg av
og ned-yvi til vaar Tid, og til den norskdanske fra Maurits
Hansen til Bjørnson og Ibsen. Litegrand norsk Lesnad
fekk eg au Tak paa hjaa Mauland; og sùmt av den norske
Bokheimen, serleg dei fyrste Bøkane av Kristofer Janson,
lika eg so godt, at eg kom inn paa ville Draumar um
korleis eg til Slutt sjølv vart den som fekk innført norskt
Bokmaal i Norig.

Men etterkvart fekk Ibsen Magti, som eg visst fyrr hev
fortalt. "Brand" og "Peer Gynt" gjorde meg galin, endaa
det sjølvsagt var lengi fyrr eg fekk noko vidare Vìt paa
deim. Torkell Mauland gjorde stundom Narr av denne
Ibsen-Ørska mi; men det hjelpte ikkje.

I Aari kringum Konfirmasjonen samla Draumane mine
seg meir og meir um det som daa var det gildaste i Lande:
eg vilde vera Diktar. Ikkje nokon Kingo lenger; kven
brydde seg um Kingo. Nei; rett Diktar. Og no vart det
Ibsen eg hermde. Han raadde meg til dess eg vart so
vidt vaksin at eg saag kva det galdt, um eg skulde bli
anna enn Etterskrivar: aa finne meg sjølv og det som
var mitt.

Konfirmasjonen kom. Med sine Sutir.

Eg hadde stræva med aa hugvende meg so ofte og so vel,
at eg visste kor lite det nytta. I det heile var det faafengt
aa "vilja" umvende seg. Me kunde ikkje vilja noko
godt. Me var vonde og vilde det vonde. Berre Gud
kunde hjelpe her. Men so laut ein òg vente paa Guds
Time. Det fanst ikkje onnor Raad. At eg skulde lova

SIDE: 225

meg til Gud no, det fekk dei svara fyri som tvinga meg
til det.

Segja Sanningi til deim? -- Til 'n Far torde eg ikkje
segja Sanningi. Og til ho Mor ... ja ho vilde staa likso
raadlaus som eg. Dessutan. Dei hadde Lovi yvi seg, dei
med. Vilde ein gjera det rette her, so var det Tukthuse.
Her var Inkje aa gjera.

Eg laag og tenkte yvi dette endaa ein Gong, Natti
fyrr eg skulde aat Kyrkja.

Forunderlegt med denne Konfirmasjonen. Det var
korkje Gudsbòd eller Apostelbòd; berre eit Prestepaafund.
Men desse stakkars Foreldri, som vel svært godt visste,
for det meste daa, at dei sjølve den Gongen hadde lògi
for Gud, -- dei var sidan so serskilt uppsette paa aa
drive Borni sine ut i den same Lygni. Og Konfirmasjonen
kom nettupp i den Tidi daa Ungdomen tok til og ein
hadde so reint for mykje anna aa tenkje paa. Plent i same
Stundi som det verdslege kom veltande inn-yvi ein stakkars
Ungdom med all si Magt anten so han vilde eller
ei, Framtankar av tusund Slag, og Giftetankar, og allting.
Eg hugsar eg tala beintfram til Vaarherre um dette.
Beintfram og aalvorsamt som til ein Far, naar ein veit at
det er ein rimeleg Far, som ikkje vil anna enn det som
vìtugt og rett er. Han fekk hjelpe meg naar hans Tid
kom. Det eg i Morgo skulde lova vilde han taka for det
det var: ein Tvangslovnad. Og han vilde ikkje lata meg
lide for det at eg var nøydd til aa ljuge.

Dagen etter vart eg i desse Tankane konfirmera. Eg
svara Ja med det løynlege Skìl-Orde: naar hans Tid
kjem. Eg meinte eg maatte kunna hjelpe meg soleis,
naar Magti tvinga meg til det eg ikkje sjølv vilde.

Gunnerus, snilde Presten min, hadde ingin Draum um
mi løynlege Ser-Semje med Gud. Hadde han visst kor
som til stod, -- kva Raad hadde det vori for honom?
Hadde han visst anna aa gjera enn beda for meg, og
samstundes i sitt Hjarta takke meg, for di eg barnetruskyldig
og barnerædd tok Andsvare aaleine?

Skìl-Ord: Betingelse. -- Semje: Kontrakt.

SIDE: 226

Vinteren etter gjekk eg paa Lærarskulen. Ikkje av
nokon Hùg til Lærar-Yrkje; eg vilde berre burt fraa Heimen.
Sidan fekk eg sjaa. Spursmaale var, um eg var
Diktar. Var eg det so var alt greidt. Daa turvte eg ikkje
lære noko heller; ein Diktar skulde kje kunna noko; han
skulde vera Geni. Men denne Lærarprøva kunde eg alltid
taka; det var betre enn aa gaa heime paa Garborg
og høyre paa Gudsord. Lærar kunde eg au vera so
lengi, til dess eg fekk sjaa, og til dess eg var fri Hèr-
Tenesta. Dette siste tenkte han Far au paa. So det
laga seg lettvint, dette.

Lærarskulen paa Thime var styrd av Klokkaren vaar,
Vellesen, og godt styrd. Men no hadde denne Skulen
siste Aare sitt. Du veit ein slik Skule kunde kje liggje
paa Lande; han maatte til By, so Lærarane kunde faa lìva
i Kultur og Læregutane lære aa knote. No skulde han
for det fyrste til Eikersund. Me var berre fem Gutar
paa Thime den Vinteren. Og av dei fem døydde den
eine.

Elles gjekk alt godt. Læraren var ein dugande Kar
som eg vyrde framifraa og var glad i. Han trudde visst
au paa meg; eg visste soleis at han ein Gong hadde
raadt Far min til aa lata meg studere. Og med Felagane
mine, dei andre "Lærerlærlinger", kom eg godt
til Lags.

Den fremste av oss, han Torkell Lende, var visst det
beste Hovude eg hev raaka. Men han skulde vori paa
ein Skule av eit anna Slag; det hev sidan vist seg at
han er Uppfinnar, ein Meistar i Gognbyggjarkunst eller
Mekanik. Den eine gode Gogni og Greida etter den
andre finn han paa og fær i Stand, fortèl Bladi; men
det gjeng honom som det plar gaa med slike: Folk som
er klokare paa Verdi enn han kauper Tankane hans for
inginting, og Torkell Lende er same Fanten. Han var
elles glup nok paa Thime med; og um Sjukdom sidan
hefte han burt, so han ikkje vart Skulemeistar, so fann
han paa mangt og mykje likevel aa stelle med. Soleis
hugsar eg eit Blad, "Heimhug", som han gav ut, og
snart prenta sjølv med, der heim-paa Lende. Men det

SIDE: 227

var paa norskt; og daa kann du vìta Folk vilde kje halde
det. Det einaste eg kann hugse eg høyrde um dette
Blade der heime var ei Sogu um ein Kleppsbue som skulde
ha sagt um ei Merr han hadde kaupt, at ho hadde "Heimhug
óssaa Bla'no i Thime-Sokno". Men Torkell Lende
skriv so godt, og vil hava so mykje aa fortelja, at han
skulde sjaa aa faa ut ei Skildring av Live sitt, naar han
finn Tidi til det [fotnotemerke] .

Den av Læregutane som eg vart mest kjend med var
framifraa paa sin Maate: han var av Fantefolke. Det var
eit kyrkjelegt Samlag som vilde hjelpe 'n fram; og no
kom han og eg til aa bu ihop der paa Klokkargarden.
Eg kjende fraa fyrr baade honom og Foreldri hans; og
me vart gode Venir. Han fortalde meg mykje og mangt
baade fraa Fantelive og fraa den Bygdi der han i seinare
Tid hadde vori; og Tatermaale lærde han meg ikkje so
reint lite av. Me dryfte mange høge og djupe Spursmaal
saman og kom godt til Lags; fraa honom hev eg
det meste av det som sidan vart til Carolus Magnus.
Me heldt ihop lengi etter me var komne ut av Skulen
au; og millom anna "blad"-skiftest me, liksom andre plar
brevskiftast. Desse "Bladi" vaare hev visst sétt rare ut.
Dei var skrìvne noko paa Skulemeistardanskt og noko
paa rett Fantemaal; og var det serlege Løyndomar me
hadde for oss -- som t.D. Tanken um aa røme til Sjøs,
og sidan til Arabia -- , so skreiv me med Telegrafskrift.
Eg var i det heile ikkje so lite Bladstyrar i dei Aari
(1865 -- 67); eg hadde Bladskifte med ein annan Kjenning
au, um elles dette alltid var noko mindre draumvillt;
denne Kjenningen vann seg sidan langt fram; du kjenner
Namne hans, du med: Sven Aarrestad [fotnotemerke] .

Forunderleg urydigt hev det sétt ut i Hausen min, daa
eg i Fyrstningi av mitt sekstande Aar stod mi fyrste
Lærarprøve. Skuleklokskap, Pietisme, Diktdraumar, Fantevisdom,

óssaa: liksom. -- Bla'no: Bladi.

Fotnote: Vart ikkje av. Han døydde ifjor. 
(Merknad 1909.)

Fotnote: Draumfrie var elles ikkje me heller. Me hadde det med aa
gjeva kvarandre Titlar; eg vart mill. a. "Herr Professor", og han
stundom "Herr Statsraad". 
(Merknad 1909.)

SIDE: 228

Ibsen og ymist anna rart laag og brautst inn-paa
Myrkelofte mitt; men med Lærarprøva gjekk det godt;
og 16 Aar gamall fekk eg "Post"; skulde med Hovude
fullt av Barnaskap og Tull vera Lærar og Uppfostrar.

Det maa greide seg alt.

 -- Men han Far hev gjengi heime og drøymt um, at
no vart eg vel fornøgd av Skulen etterkvart, so at naar
det leid paa, og eg var fri Hèr-Tenesta, so vilde eg hugse
det eg vel mindre hadde tenkt paa fyrr, at eg hadde
Heim-Garden min standande.

Stakkars Far. Han hev ikkje visst, at det var andre
Tidir. Eg sat ikkje i mine Fristundir og sauma Skinnklæde
og arbeidde Skor som han hadde gjort; eg sat og
skreiv Vers og røykte paa ei lang Pipe.

17/5. 

Det gjeng upp og ned med meg. I Dag hadde eg ei
leid Rid. Og den fær vel faa Skuldi for at eg vart "full
den syttande", som eg ikkje hev vori paa mange Aar.

Eg visste elles ikkje av at det var den syttande. Men
i Ulag var eg, og gjekk og vreid meg og spurde meg
sjølv, um eg kunde paa nokon Maate faa Ende paa denne
syrgjelege Dagen, tru. Ute regnde det og ruska og blès;
og inne -- hu; inne var ingin Ting aa gjera.

So kom den frelsande Tanken: Brennevin. Kva
skulde Brennevin vera til, um ein ikkje skulde brùka det
paa ein slik Dag? Den halve Flaska eg hadde havt med
meg stod urørd (det kann vera sant, um ikkje du trur
det); likso godt sprette ho i Dag som ein annan Dag.
No er der nok ikkje Hjelp lenger i sterke Dròpar. Men
naar ein ikkje veit anna aa velja millom enn ein Dram
og eit Reip ... naa; eg tok Drammen.

Han smaka vondt. Og nokon Lettnad kjende eg ikkje.
So gjekk eg og vreid meg eit Bìl ... slo so paa meg
ein til. Den hjelpte so vidt, at eg sistpaa kunde segja
som ein Kraftkar millom Kunstnarane der inne: den tridje,
den smaka godt.

Og so tok det til aa ljosne for meg. Eg vart so modig

SIDE: 229

at eg vaaga meg paa den Bladposten som laag her
sidan igaar; og av Dagatale paa desse Bladi rekna eg ut,
at det i Dag maatte vera den 17de. Daa var eg so
drukkin at eg sette meg til aa skrive ei Syttandemai-
Tale; vil du ha ho, so er ho her:

"Godt Folk! Riksdagen paa Eidsvoll hadde den danske
Kronprinsen kalla inn til aa nyfeste Bande millom Danmark
og Norig, -- eit Band som var aat aa losne
daa, ikkje ved norsk, men ved svensk Vilje. Denne
Riksdagen, som hadde Lov til aa gjera kva han vilde,
ettersom Danmark alltid sidan kunde faa stelt paa det
som ikkje var etter danske Ynskje -- han skulde fyrst
eller sist velja den danske Erveprinsen til norsk Konge;
sidan kunde alt laga seg.

Riksdagen paa Eidsvoll gjorde det han kunde, og til
Slutt det han skulde: den danske Erveprinsen vart norsk
Konge den 17de Mai. Hadde denne nye Kongen vori
ein Kar, og han dertil ikkje hadde tenkt for mykje paa
den trifelde Krona til Dronning Margrete, so kunde han,
etter all rimeleg Von, ha berga Norig aat Oldenborg-
Huse.

Saman med dei norskdanske og med Stormagtine, som
var berre so maateleg glade i Prins Bernadotte, gjorde
han likevel so mykje, at daa Svenskane fekk Take, kom
Norig ikkje meir under Sverig enn det hadde vori under
Danmark; d.v.s. rettsleg kom det ikkje under Sverig.
Det vart verande det det var; fekk berre nytt Kongehus.
Og dermed ein ny Øvsteherre yver Forsvaret sitt.

I den harde Svenskerædsla Vaaren 1814 hadde dertil
dei norskdanske Embættsmennane paa Eidsvoll slegi den
gamle norske Bonderetten so tydeleg fast, at korkje
Svenskekongen eller dei sjølve sidan kunde faa døyvt'n.
Det som vart "berga" i 1814 var daa ikkje berre det
gamle Embættsstyre -- som dertil fekk ein svensk Topp
 -- ; men Folke fekk òg paa sin Kant den gamle Retten
sin fastslegin. Det einaste som ikkje vart heilt greidt i
1814 var det norske Utanriksstyre; Norig laante det
Svenske til so lengi. Det som Svensken i 1814 ikkje
vann: Overmagti yvi Norig, hev han daa sidan, gjenom

SIDE: 230

Kongedøme og dette laante Utanriksstyre freista, aa vride
til seg.

Norig er soleis under dei norskdanske, og i Utanriksstyre
under Sverig. Det er ein svært kløyvd og uferdug
Fridom, den som Norig i 1814 "fekk".

Tingen er, at Fridom er noko som ein ikkje kann faa;
Fridomen maa ein vinne. Og naar ein hev vunni Fridomen
maa ein lære aa brùka 'n. Denne Rakekniven
vert lagd i Hendane paa Folk som ikkje kann brùka
Rakekniv. Dei skjer seg daa tidt; og stundom vondt.
Men for kvar Gong dei skjer seg lærer dei. Og sistpaa
kann dei brùka Rakekniven. D'er ein speleg Leik; men
Fridomen er ikkje aa faa billegare.

Me hev snart arbeidt i 100 Aar no med aa vinne den
Fridomen som me i 1814 fekk Vilkaari til; kor lengi me
endaa skal arbeide for denne Fridomen veit me ikkje.
Dertil hev me norske vaar serskilde Strid, fyrr me vinn
norsk Fridom, Fridom til aa vera norske i Norigs Land;
enno hev me ikkje so mykje som Fridom for vaar norske
Tunge. Mangt er ugjort; langt, langt er det fram.

Det kraumar um Bygd og Bol av
framande Tankar og heimlaus Aand.
Bed for oss, heilag Olav!
Strid for oss, Olav Trygvason!

Men eitt og anna Framstìg er gjort, og -- -- "

Det klaarnar! Ja daa fær eg ut og vera fri sjølv daa.
Skaal for ein betre Syttande!

Eit Par Dagar seînare. 

 -- -- Eg var halvframand paa Jæren i Ungdomen og
er mest heilframand no; ein og annan Stad tek eg likevel
so smaatt til aa heimvitrast. Soleis paa Hognest(ad),
hjaa han Hans. Eller no fær eg segja hjaa han Eivind.

Hognest' er ein stor, mangbølt Gard tett nordanum
Foss-Aai, ein snaud Fjordung nord av Garborg. Hans
Hognestad kjenner eg fraa mi fyrste Tid; han var alt

heimvitrast: faa Heimvit; verte heimkjend.

SIDE: 231

daa ein av dei fremste i Bygdi. Og millom dei fremste
hev han sidan haldi seg, so stillfarande som han er og
alltid var. I Bygd og Herad hev han vori nytta paa all
Vis; han hev endaa vori Ordførar. Men han bad seg fri
for dette Yrkje so snart han kunde faa ein annan vald;
for det var Garden sin han brydde seg mest um. Og
den dreiv han dugeleg fram. Garden var nok helst tungdrìvin.
Han ligg flatt og fint; men der var so mykje
som maatte or Vegen av baade Vatn og Stein, skulde
der bli Skikk paa det. Og Hans Hognestad fekk god
Skikk paa det, um der elles enno er mangt att aa
gjera.

Men i Fristundine lika han aa stelle med Bøkar og
Lesnad. Det er slike Bøndar me maa faa mange av.

Eg hugsar at han Far sette Hans Hognestad framifraa
høgt. Og meir enn ein Gong i sine tunge Tidir hev han
søkt og funni Rettleiding hjaa honom.

Sonen, han Eivind, hev sidan drìvi Garden endaa meir
fram, so at no er denne Hognestad-Parten ein med dei alra
fremste her ikring. Og Eivind drøymer um aa vinne
lenger. Naar han vert ferdug med Heime-Garden, so er
der enno mykje god Jord som læt seg nytte. Og ung
og sterk og dugande som han er kann han vinne langt.
Det einaste eg er rædd er, at Eivind Hognestad kann
koma paa Thinge. Og aa vera burte fraa sitt Arbeid 8 -- 9
Maanar kvart Aar, som Stortingsmennar no maa, det duger
kje for andre enn Embættsmennar og Sakførarar utan Sakir.
Men Eivind held seg til sitt Gardsarbeid so rolegt og
trutt, at han fær vel vera i Fred enno ei Stund, vil eg
vone [fotnotemerke] .

Eg likar meg i det Huse. Dei "gamle" er gilde og
med godt Mod, so stillfarande dei er, og dei unge like
eins; eg vert sjølv modig i Lag med slike Sambygdingar.
Her fær eg au Greide paa mangt og mykje som eg fyrr

Fotnote: Han kom paa Tinge i 1903. Eg fær tru at han endaa klarar det.

(Merknad 1904.)

Merknad 1909: Han klarar det! I Aar hev han sagt Tingyrkje
fraa seg.

SIDE: 232

hev fylgt lite med i; dei gamle er Jæren fraa mi Tid,
og dei unge er det Jæren som sidan er framvaksi. Soleis
fær eg baade friske upp-att mitt eigi og lære nytt.

Eivind Hognestad er yngre enn eg, men fraa same
Tidbolken. Han gjekk i Skule for Ingjebrett Fosse, som
jamsides Torkell Mauland var min beste Kjenning i dei
fyrste Ungdomsaari; og me minnest ofte han Ingjebrett
Fosse.

Han er daain no. Sterkare enn nokon av oss andre
etter mitt Vìt laut han burt fyri oss; det er so eg ikkje
rett trur det.

Eg hev meir aa takke Ingjebrett Fosse fyri enn eg daa
forstod. Det var han som gav meg mest med av Jæren
paa Utferdine mine, av det gamle hugfriske Jæren som
Skular og Lækprestar og Oftedal og Amerika sidan hev
døyvt, so det vil taka Tid fyrr det rett vinn seg fram att.
Ætti hans var fraa Gjesdal, Fjellsokni øvst i Lye-Gjelde;
Far hans var "Lomeland'en paa Fosse". Men Ingjebrett
var Jærbu heilt, og ein av dei gode; ein av deim som
det er faae av no for Tidi, er eg rædd.

Det var kje noko Braak med 'n Ingjebrett. Han tok
alt som det kom. Rolegt, godslegt; med ein Skjemt helst,
naar det ikkje var som han vilde; og han hadde dette
greide norske og ikkje minst jærske Lag til aa lempe det
range til rettes, so det "gjekk godt kórso". Men det han
var med paa, det var han med paa. For han vilde
det han vilde.

Dei som hev havt 'n til Lærar er serskilt glade i
Minne hans. Han var av dei gamle gode Skulemeistrane;
vart ikkje det Grand Seminarist av Lærarskulen, der han
gjekk eit Aars Tid. Ingjebrett vart verande den han var,
Skulemeistar og Arbeidskar, heimkjær og uteglad, hugheil
i alt han tok seg til, anten so han stod paa Lærarstolen
eller i Torvgròvi. Men "hjaa Lomeland'en paa Fosse"
lika han seg best. Og gledde han seg i Garden han
skulde faa, so gledde han seg ikkje mindre for at Gamlingen
heldt so godt ut; det var au ein Hause, gamle
Lomeland'en. Og alltid fornøgd; aldri modlaus. Ikkje
mindre greide og huglege var dei alle der i Huse; ein

SIDE: 233

kjende seg so heime der. Det var eitt av dei Husi eg
dreg meg til Minnes, naar Trui stundom vert veik; soleis
er det norske Folke me drøymer um; og i Tidir som
desse er det godt aa hava godt aa minnast.

Eg hev den same trygge Heimkjensla paa Hognest
enno, med alt som elles hev skift. Eivind og eg er endaa
i sùme Ting samrøynde; han fortèl meg, at daa han var
ferdug med Skulen var han um Lag likso ut-galin som
eg. At Skulen her hev noko Skuld negtar han ikkje.
Men han trøystar meg med, at noko av Skuldi for denne
Utsjuken fær vel "Vikingblode" hava. Han var som eg
Gard-Erving og Odelsmann, og hadde ikkje, som eg,
noko heime som tyngde eller skygde; det var berre ei
"Uro i Blode". Som vel var laga det seg so, at han
ikkje kom ut so snart som han hadde tenkt. Huglaus
og modlaus gjekk han daa heime og stræva med Arbeide
som hadde vorti so reint framandslegt for han; og til
Vaaren komande vilde og maatte han ut, so sant som
daa Hùgen ikkje reint skulde snu seg.

Men Húgen snudde seg. Eivind Hognestad kom i Arbeidslag
att, og tok paa nytt til aa kjenne seg heime.
No er han ein med dei fremste Jordbrukarane me hev.
Og jordbrukskuning, so jamvel dei skulelærde tek Hjelp
av hans Umtanke og Røynd. Og endaa hev han ikkje
vori paa annan Jordbruksskule enn den som Far hans
heldt for 'n heime paa Hognest. No skýnar han, at der
kann vera meir aa lære gjenom Jordarbeide, og meir
Hugnad i det, enn der vel for det meste vil vera i Skulegnag
og Kantorstræv.

Dette vil fleire og fleire koma etter, di meir Ungdomen
med heil Hug vaagar seg paa Jordi att.

VII.

Knudaheio 23. 5. 1901. 

Du Steinar!

Du skriv um Ordboki.

Ja; det vert nok anna til Basketak enn me tenkte.
Det er fyrste Gongen som kostar, veit du.

SIDE: 234

Sjølvsagt hev du funni ut, at du ikkje er "Mannen".
Kven Dunderen er Mannen? Det maa vise seg, naar Arbeide
er gjort. No er du i den Kreppa. So er det kje
anna aa gjera enn aa "putla og grava", til dess du paa
skikkeleg Maate kann koma ut att.

Du er Mannen. Det fyrste Vilkaare for aa greide eit
Arbeid er: aa sjaa Vanskane. Det andre er: sjaa Vanskane
og ikkje gjeva upp. Aa gjera ei Ordbok er vrangt. Og
femtan Gongir vrangare er det aa gjera ei Ordbok fraa
nyom. Aa laga Ordbok yvi eit nytt Skriftmaal vert alltid
"Develskap". Dermed gjer eg mitt Utdrag: Du ser
Vanskane; du murrar og knurrar men gjev ikkje upp; i
1905 talar me um Resten.

 -- Noko lett Arbeid var ikkje ventande. Eit Maal
som hev vori boklaust i 500 Aar treng lang Dyrking,
fyrr det kjem upp att. Det er som Heidane her paa
Jæren; dei hev legi under Lynge i tusund Aar og er no
so avsurna og forvende, at det vil kosta eit fælt Stræv
fyrr ein fær Skog til aa gro att. Men æveleg Spott
vil brenne oss, gjev me Arbeide upp.

Folkemaale er rikt. Som rimelegt kann vera i eit
Land som er 31 Rike med kvar sine Vilkaar. Men for
det fyrste hev Bokmaale sine serskilde Krav. Og for
det andre hev me kje Folkemaale skikkeleg innberga enno.
Tvo Mann hev arbeidt her, Framifraa-Karar baae. Chr.
Vidsteen med sine gode Arbeid yvi Sundhordlands-
Maali vil like eins vera deg til god Hjelp; men kvart av
dei 31 Riki vaare kunde turvt sin Maalgranskar [fotnotemerke] . Du
hev fortalt meg um alt det gode norske ein kann finne
i sjølve Oslo; og me hev gamle Kulturbygdir som Vaagaa
i Gudbrandsdalen -- sæl er du, som hev fengi so god og
maalklok ein Vaagaavær som Ivar Kleiven med i
Arbeide! -- der det ligg Rikdomar gøymde enno i rikt

maalklok: maalkunnig.

Fotnote: "Landet har jo ikke været udstukket til Afsøgning mellem
Medlemmerne af en talrig Explorator-Stab -- en saadan som andre
Lande har til sin Raadighed -- , hvilke med oldnorsk Ordbog,
gamle Glossarer og andre Afsøgningsredskaber i Haanden havde
for sig hver sit lille Felt." (Hans Ross, Fortale til Norsk Ordbog,
S.VI).

SIDE: 235

Maal, um det norskdanske Norig sjølvsagt ingi Hast hev
med aa berge inn desse Rikdomane.

Det som i Bokheimen er framkomi er mykje, men
reint for lite. Dei maalrike torde ikkje leggje fram sin
Rikdom; Vinje, t.D., klaga seg ille for dette, veit du.
Eller dei kunde ikkje leggje Rikdomen sin fram; naar
dei fekk Penn i Hand kom Vane-Skriftmaale og tok
Heimemaale fraa deim. Og Fleirtale av oss hev, ved
Framandskular og Framandbøkar og Framand-Slit Aar
etter Aar, vorti maal-arme sjølve. Det vert daa faae av
oss som du kann faa noko vidare Hjelp av. Serskilt lite er det
gjort der Folkemaale framifraa treng Dyrking: i Lærdoms-
og Skulevegen. Jamvel "Agronomane" vaare skriv danskt;
og Sogubøkane dine til Skulebruk hev enno fengi altfor
faae Etterfylgjarar. Dette fær du no finne. Og der det
minst er gjort til Hjelp for deg, der vil me sjølvsagt
krevja mest Hjelp av deg. Kvar skal ein av? Verdi er
rangsnudd.

Men me fær trøyste oss med det som du segjer: at det
norske Maale er daa alltid mykje rikare enn det danske
var. Ikkje naame-nær so mykje tyskt tarv me laane som
det. Og so fær du likso godt fyrst som sist gjeva upp
Tanken um aa faa det fullferduge fram med ein Gong.
Det ein kann faa er til kvar Tid Maale so langt som det
daa er komi og framfunni. Og fær me sett upp og gjort
tiltøkt det Maal-Emne som er komi fram, so hev me kje
meir aa krevja; og berre det vil vera ei Hjelp so me
trur det kje. Sidan legg me i Veg med nytt Mod og
ny Kraft. Du fær trøyste deg med, at det er du som tek
det fyrste og det tyngste Take; den som med deg til
Fyrimann skal laga den næste Ordboki vaar fær eit mange
Gongir lettare Arbeid.

Og naar du ein Dag kann setja Ordboki upp-i Hylla
di samsides med Snorre, so kann du sidan taka det med
Ro. Det er Arbeid som ikkje kjem burt, sovori.

tiltøkt: "tilgjængeligt"

SIDE: 236

Det myrkaste i Livssogo mi hev eg att aa fortelja. Eg
skal fortelja det stutt.

 -- Han kunde ikkje skýna det, han Far, at me kom
so ifraa 'n. Anna hev visst han tenkt. Han hev venta
og trutt, at naar han førde oss til Vaarherre, so skulde
han vinne oss paa beste Maaten att sjølv med. Men det
gjekk so reint annarleis. Ikkje fekk han oss fram til
Vaarherre; og berre lenger og lenger kom me burt fraa
'n sjølv. Det er dette som hev vekt Tvilen hjaa 'n,
den Tvilen som meir og meir tok Mode hans, og sistpaa
live.

Eg, som serskilt var hans Framvon, og som han daa
hadde lagt seg serskilt um aa fostre "i Tukt og Herrens
Formaning", kom lengst burt, baade fraa honom og Arbeide
hans. Eg aatte kje Tanke for anna enn Bøkar og
Skular; det som han lagde si Magt paa: aa dyrke Garden
og byggje Heimen, det saag eg ikkje; det var liksom noko
som ikkje kom meg ved.

Dette heldt paa, og vart meir og meir audsynt. Og
mindre og mindre skýna han det. Det var for honom so
urimelegt, so mot Natturi, at skulde det vera anna enn
Barnesjuke, so maatte det vera noko serskilt, ei Guds
Refsing for eitkvart gali han hadde gjort. Han kom daa
inn paa tunge Tankar; og meir og meir hev den Rædsla
fengi Magt: at Gud gjenom Borni hans, og serskilt gjenom
meg, vilde døme honom og alt hans Livs Arbeid.

So kom Vonbròte. Utan Naade vart det 'n sagt:
Sonen vilde fraa Heimen; Ervingen vraka Arven. Han
vilde vera Tenar hjaa framande i Staden for Herre heime.
Ikkje berre Tenar for ei Stund, til aa sleppe ei verre
Teneste; han vilde vera Tenar all Tid.

Det var ho Mor som hadde lòti gange imillom og segja
han dette. Segja at han Aadne vilde paa Seminarie.
Det fór so mange dit no, maa tru, baade Gard-Ervingar
og andre; og han Aadne hadde no alltid havt denne
Hùgen til Boki ...

Han Far hev ikkje kunna vinne seg yvi til aa tru
dette. Han svara kje noko større; hev vel lite visst

audsynt: lett aa sjaa.

SIDE: 237

kva som var aa gjera. Han skulde tenkje paa det,
sagde han.

Ein Dag var me i Løo, han og eg, og stellte med noko Arbeid.
Daa tala han til meg. Um Framtidi mi. Men stilt.
Underleg stilt. Han hev vori rædd. Straffedomen skulde
vel no koma. Aldri hev han tala til meg som han tala
den Gongen.

Han hadde ikkje sagt mange Ordi fyrr eg kjende, at dette
var meir enn eg hadde skýna og tenkt. Men eg kjende
likso vel at snu kunde eg ikkje. Daa eg skulde svara sagde
eg noko um, at eg trudde kje eg dugde til Gardbrùkar.

Han tagde eit Bìl. So tok han til aa fortelja um sin
eigin Ungdom.

Han hadde sjølv vori Skulemeistar. Det hadde eg visst
høyrt Samanhenge med. Aldri nokon Gong hadde han
kunna tenkje paa slikt som aa gjeva upp Garborg. Garden
hadde vori hans Liv; alltid hadde han visst med seg
sjølv, at utan den kunde han ikkje trivast. Og soleis
hadde det vori med all Ungdom, so vidt som han visste
um. Naar ein hadde Heim og Gard, so gjekk ein daa
ikkje fraa den Arven, naar ein ikkje var nøydd til; minst
naar det var Odelsgard, gamall i Ætti og dertil godt i
Stand; -- "for eg hev nok ikkje tenkt minst paa deg,
naar eg arbeidde med Jordi," sagde han. Og at Ervingen
skulde koma paa sovori som dette hadde han aldri tenkt;
ikkje kunde han tru det var Aalvor heller. Eg var daa
so vidt tilkomin Kar og skýna so mykje, at ein slik Gard
ikkje var burtkastande, og det berre um eg tenkte paa
Eigedomsverde; og so skulde vel det au vera noko, at
det var Heimegarden min og Ætte- og Odelsgard. Dessutan;
dette nye eg tenkte paa -- ; eg hadde enno ikkje
vori Skulemeistar so lengi, at eg kunde vìta um det var
Kalle mitt.

Det var ei underleg Magt i Ordi hans, so stilt dei
kom; eg stod der og visste kje kva eg skulde segja.
Aldri var det komi for meg at slike Tankar skulde liggje
under i Arbeide hans; Jordi hadde daa elles alltid vori
det som me skulde segja fraa oss. Hadde han fyrr late

tilkomin (jærsk): "udviklet"; "moden".

SIDE: 238

meg merke noko til dette, -- kven veit. Sjølveigartanken
hadde eg kannhende skýna; Viljen til aa vera
min eigin var daa visst sterk nok.

Men det var det: her heime kunde eg ikkje paa lengi
verte min eigin. Han Far var ein sterk Mann i sine
beste Aar; og all denne Lesardomen hans ... eg greidde
det ikkje. Framand var eg vortin; Heimhugen var slokna
og Arbeidshugen døyvd. Eg vilde burt; maatte burt.
Heilt burt. Det var ikkje Raad med den Ting.

Det han Far hadde sagt kunde eg ikkje svara paa.
Men eg tok upp-att mitt. Til Gardmann dugde eg ikkje;
og det var mange Gardgutar no som fór til Seminarie.
Eg kunde ikkje sjaa han Far i Augo med' eg sagde dette;
halvt burtvend, hastande, snaavande sagde eg det; men
eg sagde det.

Han hev sétt paa meg. Han hev sétt, og endaa meir
høyrt, og kjent, at det han hadde arbeidt med og vona
paa i alle desse Aari, det var gjengi sundt for 'n. Han
hadde teki det paa ein galin Maate; hadde drìvi meg fraa
seg. Eller synda mot Gud, so der ikkje var Tilgjeving
for det. Han tagde eit Bìl. Stod reint still. Liksom
burtgløymd. So høyrde eg ein Sukk. Ein raadlaus, tung
Sukk. Og nokre trøytte Ord um "Guds Vilje". Eg høyrde
ikkje etter korleis Ordi fall; lengta burt fraa denne pinefulle
Stund; sagde vel noko som skulde vera Takk; stilt,
liksom dom-feld, gjekk han. -- 

 -- Eit Aars Tid etter var Garden seld. Eit "By-Stykke"
kaupte han i Staden. Og dit kom han ikkje. Daa alt
var avgjort, fór han si siste Kyrkjeferd.

 -- Daa var Sonen paa Seminarskulen. Og mi Heime-
Sogu er til Endes.

Det tunge som heime var hendt skræmde meg upp.

Men djupt kann det ikkje ha teki meg; Far min var
komin so langt ifraa meg. Den "Kristindomen" som
hadde fengi Magti med 'n hadde gjort 'n framand i hans
eigi Hus, ja gjorde 'n framand for seg sjølv til Slutt, lyt
eg vel segja. Og framand gjekk han or Verdi; Son hans

SIDE: 239

maatte verte gamall sjølv, fyrr han lærde aa skýna det
Syrgjespele som Live hans Eivind Garborg vart.

Mitt Liv søkte eg no ute. Og fann det paa ei Vis.
Ikkje i Skulen. Aldri hev eg vori so like glad um Skule
og Bøkar som i dei Aari. Hadde eg ikkje vori so glad
i Lærarane mine som eg meir og meir vart -- Fyrstelærar:
Thrane; Andrelærar (no Prest i Kristiania): H.
Arnesen; Tridjelærar: Skjefveland, Jærbu som eg;
Lærar i Skulehaldskunst: A. M. Feragen -- , so hadde
eg forsømt Skulen endaa meir enn eg gjorde.

Paa reint andre Leidir søkte eg Live no. Og ikkje lite
faarefull var Ferdi. Sjeldan hev vel ein Ungdom vori
mindre fyribudd paa Live enn eg var; og um det ikkje
gjekk godt, so fær eg trøyste meg med at det kunde
gjengi verre.

Ja det kunde gjengi verst. Reint aalveltes kunde eg
ha køyrt meg. Det gjorde eg elles i Grunnen au. Men
um du vil gjeva meg Lov til aa segja noko so umoralskt:
daa det kneip som verst, var det ei Lygn som frelste
meg.

Lykka var at eg ikkje var komen til By; Lærarskulen laag
enno i ei Landsbygd. Felagane var au Lands-Gutar for
det meste; i øvste Klasse sat jamvel Torkell Mauland.
Dette hev vori meg til meir Studnad enn eg skýna daa.

Men lett Gods fanst det jamvel i denne Flokken. Og
til den Sida søkte Gutungen, som etter den lange Innestengjing
lengta etter "Fridom" og Liv. Eg kom ikkje
lite paa Drift, um eg sant skal segja. Endaa eg i det ytre
laut taka meg i Agt, og tok meg i Agt, so godt som eg
hadde Vìt til.

Tvo vonde Ting hindra meg fraa aa koma ut i det som
verre kunde vori.

Den eine av desse vonde Ting var ein god Ting. Det
var Fela.

Den hadde lokka meg fraa mi fyrste Tid. Eg hugsar
det enno; ikkje stort meir enn ein Neve stor sat eg i
Danseleikar og Bryllaup og klengde meg inn til Spélemannen,
reint ør, burte fraa alt, troll-tekin av Fela. Ein
ung Spélemann tente hjaa han Aasmund Garborg eit Bìl

SIDE: 240

i mine fyrste Aar; han hadde Fela si hengjande paa
Stogu-Veggen der; og det var ikkje mange Dagar i den
Tidi at eg heldt meg: eg maatte inn-um hjaa 'an Osmonn
og "sjaa Felo". Etter Konfirmasjonen var det vel noko-
so-nær mitt fyrste "Vaksne"-Verk aa faa lure til meg -- 
ho Mor hjelpte meg visst -- ei gamal Skarvefele som eg
sidan gøymde der eg fyrr hadde gøymt Romanbøkane;
sat so sidan i Buakammerse og knega paa den, naar det
var "trygt", liksom eg fyrr hadde legi og lesi "Paris's
Mysterier".

No var eg vaksin Kar og "fri"; fekk meg daa Fele so
snart som eg berre kunde. Han Andreas Solberg, næraste
Grannen, og sjølv Spélemanns-Emne, vart Læraren min;
han kunde eit Utal med Dansar, Vals og Hamborgar, Rilar,
Turar og kva det alt heitte. So sat eg med Fela og
gnog jamt og samt. Lærde kje stort; sumla burt mykje
Tid; Fela vart soleis for meg ein "vond Ting"; men ho
heldt meg burte fraa mangt som verre kunde vori.

Mest til Frelse for meg vart likevel mi største Synd:
eit fritt Hjonskap eg kom upp-i. Og her kann eg knapt
orsaka meg med Kjærleik dessmeir; eg fær vel helst
segja "Lettlynde". Dette siste Orde vil elles ikkje heller
vera rett. For daa eg godt og vel var "gift", kom eg
etter at eg var glad i Gjenta.

Men mangt gav dette syndige Samlive meg aa tenkje
paa. Det skulde vera ei Himil ropande Synd; og eg -- 
angra ikkje. Slett ikkje. Endaa verre var det med henne;
skýna eg rett, so hadde ho ikkje so mykje som Tanke
um Anger. Ho tótte det stod godt til, ho; det einaste
som harma henne var denne andre Sogo ho var komi
upp-i. Denne Sogo kom eg meir og meir etter var full
Truloving; og meir enn det; for Trulovingi var etter
gamalt det rette Giftarmaale paa Lande; Vigsla kom etter
naar det so kunde høve seg, og meir som ein Stas. Klaart
fekk eg ikkje dette for meg; men Samanhenge hev vori
at Gjenta var gift, um det aldri so mykje var ved Ætte-
Raad meir enn ved eigin Vilje. So kom daa denne uvislege
Kjærleiken og snudde allting um. Eg mødde meg

knega: gnìka; "gnide". -- Hjonskap: Ægteskap.

SIDE: 241

ikkje lite med Spursmaale um Syndi vaar; og at eg ingin
Øyrefik fekk -- som han i "Ungdom", der ikkje so lite
av denne Sogo er nytta -- , det kom seg visst av at eg
aldri nemnde Spursmaale for henne; eg vilde visst
ikkje greide upp i noko som kunde koma til aa skilja
oss aat.

At Faaren ofte er størst der "Lettlynde" er minst, det
maa ein Skulemann vìta. Og med deg sjølv undrast du
paa, at det kunde vera so mykje Tiltak i meg som det
etter denne Sogo ser ut til. Me plar vera so bljuge, me
Landsungdomar; og dei bljuge kjem helst inn-paa verre
Ting. Eg bør daa tilstaa, at denne Ungdomssogo som so
mange andre hev sin "Forførar". Og at eg, alt vel etterrekna,
skylder den Forføraren meir Takk enn eg skylder
Fleirtale av mine "Frelsarar".

Ein litin sped Krambugut, livleg og lystig og hjarteleg
lettlynd, fødd langt austanum Nese og upplærd i Arendal,
 -- han vart min Forførar -- eller Lærar i Livskunst -- 
i desse fyrste Aari. Eg fylgde han langt, og hadde fylgt
han for langt, um ikkje ho -- som til mi store Forundring
valde meg og ikkje honom -- hadde vori klokare
enn eg og vara meg aat. Der var inkje vondt i Guten.
Men i eit Hyklarsamfund maatte han sigle seg paa Grunn, i
det Farvatne han her hadde vildra seg inn i; det skýnar
eg, som so bondetruskyldig eg var sjølv kom nære innaat
dei same Grunnane.

No skal eg ikkje bry deg meir med dette. Eg hev
nemnt det til Forklaaring av, at eg, som var vaksin upp
so reint utanfor alt, slapp so vidt lett fraa den Livsens
Faare som Ungdoms Elsk visst ofte vert i dette velstellte
Samfunde. Denne Sogo hev vel au gjort sitt til, at eg i
seinare Aar blanda meg upp-i Striden um Elskhug og
Ægteskap; eg hadde gjenom Røynsle lært, at Reglar og
Forskriftir og "Moral", i den Tidi naar det serleg gjeld,
hev utrulegt lite aa segja i Røyndi. Um det er Vaarherre
eller hin Mannen som hev lagt ned-i oss dette som
me kallar Elskhug, det veit eg ikkje; men eg veit at det
Samfunde me lìver i no, det hev ikkje kunna greide
Spursmaale. Og endaa er det eit Livsspursmaal.

SIDE: 242

Um me elles ikkje er komne so langt at baade Spursmaale
og Live held paa aa sovne av?

Eg undrast stundom paa det. Ætti vert so underleg
gamal. Klok. Gamalklok.

Romantik og Kjærleik syng visst paa siste Verse liksom
Diktingi. Mannen vert Kantorist og Kvinna vert
Skulemeistar; Pengane vert Live og Draumane kjem burt.

Daa eg var i Tyskland sist, las eg noko som ei Bokdame
i Wien skreiv um desse Ting. Eg lo aat det daa;
men Gud veit. Den romantiske Kjærleiken hadde havt si
Tid, skreiv ho, og Giftingi med; heretter vilde meir og
meir "innige Freundschaft" koma i Staden, serleg millom
Mann og Mann og millom Kvinne og Kvinne; ho vaaga
seg vidt her. Me ser òg, at den europæiske Kulturen
kann mindre og mindre med Born; "Tvobarn-Systeme"
raader ikkje berre i Frankrike. Baade her og der synest
Ættelivs-Viljen aa veikne. Fraa ein annan Grunn stig
Mennar som Tolstoy fram med austerlandsk Livsfiendskap,
med Tanken hjaa ein Paulus: at det er "best aa
ikkje gifte seg". Meir og meir gjeng det so, at Mennane
greider seg utan Elsk, eller paa andre frukt-lause Maatar,
og Kvendi vert -- Skulemeistrar. Og finn sine fruktlause
Utvegar. Den Ætti som no raader, skal den døy?
Og nye, friskare Renningar spire?

Den som lìver fær sjaa [fotnotemerke] .

VII. [sic]

Knudaheio 28. 5. 01. 

 -- I Dag hev eg vori paa Snòrest(ad).

Snòrest hev vori Gard. Og var Gard til langt ut-i mi
Tid. Eg minnest baade han Lars Snòrest og Huse hans:

innige Freundschaft: inderleg Vênskap.

Fotnote: 
Ymist er uppe, som ymist kann spaa. Jamvel Kvende talar
um, at Mannen er det det same med, berre det kann bli ei Raad
med Barne. Uventande Tilstand kunde den Tanken føre oss upp-i.

Ein ung tysk Tenkjar, Weininger, hev i det siste lært, at me
bør stelle oss so, at Jordi meir og meir vert ein Heim for Aandir.
Det er ein Draum av ein sjuk Mann. Og av ei sjuk Ætt? -- 

(Merknad 1904.)

SIDE: 243

Kòna, Sonen, Dotteri. Men so laut han Lars, eller daa
var det vel Sonen, selja. Og den eine av dei tvo som
kaupte var han Far. Snòrest vart fraa daa av meir og
meir berre Smala-Heid. Dei tvo gamle, han Lars og
Kona hans, heldt elles ut paa Snòrest eit Par Aar
endaa.

Me hadde Smalen paa Snòrest um Sùmaren, so lengi
eg veit um; og eg var med og dreiv baade upp og ned,
fraa eg var so stor at eg kunde. Og eg vilde gjerne
vera med, endaa eg som Jærbuar flest var "rædd'e
Fjedlo". Det var gildt her uppe, so rart her var. Aa
koma heimanfraa og hit var som aa koma or Verdi og
inn i eit Æventyr; Snòrest-Ferdine var meg reine Jøtunheims-
Ferdir. Forvitin og utrygg gjekk eg i desse tronge
stengde Dal-Smògi millom dei rare nakne Bergknausane
som vart større og trollskare di lenger upp me kom, og
vaaga knapt draga Anden. Veg var her ikkje, anna enn
ein Smalaveg som ofte kom burt; og leidsynt var her
minst; Knausar og Berg stengde alle Stadir. Og det
verste var det som var reint dult. Dei sagde nok at her
ikkje var Troll; men det var det knapt nokon som visste.
Og so kunde her vera anna rart. Underlege Fuglar og
Dyr og Ormar og Drakar og mangt utrulegt kunde vakne
og glo, og stinge fæle Skallar og Kjeftar fram, og koma
fljugande og hoppande og krabbande og taka meg; so her
var det nok best aa sjaa seg fyri.

Eg saag meg fyri. Og fór stilt. Og saag korkje Dyr
eller Troll eller Drakar. Men dei var her nok. Dei laag
og sov inn-i Fjelli og høyrde oss ikkje so lett; men
høyrde dei oss fyrst -- . Eg vart snart for stor til aa
vera rædd; men heilt-upp trygg vart eg aldri.

I 12 -- 13 Aars Alderen vart eg "Heiagjædar" der uppe;
daa var Mode ikkje stort. Men i Fyrstningi hadde eg
ein Gut fraa Thime med meg, og det hjelpte. Eg kom
elles snart etter, at der var andre Ting enn Trollskap,
ein Gjætar kunde vera rædd. Skrubb var her nok ikkje
no lenger. Ikkje Bjørn heller. Men Orm. Og Fant
kunde fara; og Tora kunde slaa ned; og Sauir og Lòmb

leidsynt: soleis laga at ein ser Leidi.

SIDE: 244

kunde koma burt; det var nok ikkje beintfram aa vera
Heia-gjædar.

Men det kom noko som eg ikkje hadde tenkt, og som
var verre enn alt: eg tok til aa lengte. Her var so
uhuglegt i Fjedlo. Og eg var so aaleine. Og so mangt
kunde hende; og so mykje fælt kunde eg faa sjaa. Hadde
endaa ho Ingeborg, Dotteri paa Snòrest, vori heime; ho
var so ven og so snild. Eg hugsa henne fraa fyrr, daa
ho kom med Bèr til Garborg: store fine Blaaber, hjarteleg
søte, og blodraude friske Tyteber; ein heil Holk med
slike Ber tok den lette Gjenta paa sin unge Rygg og
dansa med ned yvi Fjell og Heidar som inginting var;
ho Mor skulde hava deim til Huse. Men noko fekk me
Smaafolki med. Og ho smilte so godt til oss, ho Ingeborg.
Og lo, naar me vart svarte um Munnen av Blaaber.
Men no var ho ute og tente visst. Og dei andre
kjende eg so lite; og heim var so langt; ikkje maatte eg
koma heim heller.

Det greidde seg endaa paa ei Vis, so lengi eg var i
Fjelle; Smalen vaar eigin kjende eg i Gjætledrifti, og
hadde liksom serskilt Lag med den. Og helst med dei
kvìke glade smaae Lòmbi. Um Kveldane var det verre,
naar eg "kom heim", og daa just ikkje var heime. Dei
var so snilde mot meg paa Snòrest som dei kunde vera;
men framand sat eg der, og stur. Og mest graateferdug;
tenkte berre paa ho Mor og dei andre heim paa Garborg.
Og naar eg kom upp paa det myrke tronge Lofte,
og fekk krabbe meg ned i den vesle framande Sengi,
og var so aaleine som ein burtkomin Fugleunge, daa kom
eg paa Graaten reint. Meir enn ein Kveld laag den store
lange Guten der og grét til han somna.

Men det jamna seg etterkvart. Eg vandest. Og fyrr
eg visste av det var eg kjend. Det var Kòna i Huse eg
fyrst vandest med; ho var so greid og snild; -- eg hev
freista aa faa fram eit Bìlæte av henne i ei Skildring "I
Heidane". Alltid hadde ho eit huglegt Ord til meg; og
alltid gav ho meg dugeleg Mat med i den gamle
svarte Gjætleskreppa. Eg vart so modig, at naar eg fekk
ei Stund las eg upp for henne or den grøna Bogjo som

SIDE: 245

eg hadde lurt med meg heimanfraa; der var noko um
Underbuande der, som eg hadde arbeidt meg igjenom so
eg skýna det meste; det las eg upp for henne og greidde
ut; daa smilte den gamle; "ja sjaa der, um det er kje
sant!" sagde ho. Daa vart eg glad og trudde mest paa
det sjølv.

Ho var ikkje lite upp-i Aari; men like frisk og lett for
det. Og paa sin Maate likso ven som Dotteri. Ho var
av desse gode gamle fyrr i Verdi som vart verande unge
mest kor gamle dei vart. Kvendi no hev lesi mykje meir.
Men dei er kje so glade.

Daa eg var vortin heimekjend paa Snòrest var det berre
gildt aa gaa og gjæte der inn-i dei tronge Steindalane
upp-imot Sikvalands-Kulo. I Grunnen var der Liv i alle
Fjell. Og naar eg fór stilt, og ikkje skræmde dei underbuande,
so kunde eg drive paa med mangt til Tid-Trøyt,
dei Stundine Smalen gjekk roleg eller kvilte. Eg bygde
Stogur og Kvernhus. Og leita etter Fisk i Bekk og
Tjørn. Og kleiv i Urd og Ufs og fann Blomar og rar
kvit Stein, og stundom Ber, og drøymde lange Eventyr
um Dvergar og Troll, eller um Kjempur og Kongar som
eg fann liksom avteikna paa ein fin Bergvegg burtimot
Sikvalandskulo; det Berge vart "Riddarborgi". Dei stod
tydeleg der, desse Herremennane, og ei byrg Dros med,
i store fagre Salar burt-etter Bergsida; og di meir eg
saag paa deim, di skìllegare vart dei.

Nakne, avslipte, sundsprengde stend Fjelli her, um ikkje
so reint ned-filte som Bergbròti sud-paa Ogna-Kanten;
Skortune er klædde med Mose og fint Fjellgras eller Lyng.
Eit Par Smaabjørkir eller ei Raunkrøkle kann ein stundom
sjaa upp-under ei Ufs der Smalen ikkje naar til;
elles er der allstad naki, no kannhende vel so naki som
i mine Gjætar-Aar.

Men det er som eg kunde ha gjengi her og gjætt alltid.
Og rett som det er gaar eg, at eg stig so vârt,
plent som eg var rædd eg kunde vekkje eitkvart. Ja at
eg jamvel dreg Anden stilt. Eg smiler med meg sjølv.
Andar sterkt ut; trampar med faste Stig; me er daa kje

Dros: Dame. -- skìlleg: tydeleg.

SIDE: 246

rædde Trolli no lenger! -- Eit lite Bìl etter gjeng eg vârt
og stilt som fyrr. Naah! Gamall Vane er vand aa vende.

Soli fær Magt. Eg gjeng og lyder og lyder. Ikkje
heilt roleg; ikkje fullt trygg. Hu, denne Stilla. Dreg
det upp, tru? Tøv. Klaart og fint all Stad. Labbe paa,
Farr! Men stilt stig eg paa Steinane; og eg lær ikkje
aat meg lenger. Herre Gud. Naar alt kjem ihop, so
hev me kje mykje aa læ aat.

Ugreid er Vegen; eg hev vel fari villt. Upp bèr det
i Bergskortur og ned-att i Myrsìg; stundom ser eg yvi
Tungenese til Havs; stundom er eg reint innestengd.
Myr og Tjørn og Steinhausar kvar eg snur meg. D'er
kje alltid lett aa finne gamle Vegar att. Endeleg. Lov og
Pris. Der er Snòrest-Kulo. Med den store svarte Berghella
øvst uppe som ein Kalot paa halv tolv. So er eg
berga. Og snart framme.

Her er Tjørni nordan-um Kulo. Ho ligg halvt som
ned-grodd i Lyng; ørliti; draumfin. Enno grønkar og
kvitnar det yvi den svarte Vatstrømen nordunder Berghamaren
med Nykkjablokkur og Nykkjablom. Tenk; ligg
du enno her og drøymer din Nykkjadraum, du gamle
innestengde Troll-Tjørn.

So er det berre Svingen inn ikring Kulo; Garden ligg
i Solbakken mot Sud. Her er Snòrest-Myri. Ovanum
den, att-under Træe-Fjelle, er den gamle Smala-Garden
til Sùmarbruk. Derifraa gjeng Vegen den bratte Bakken
upp-yvi aat den tronge Bergporten som fører aat Marki.
Her er eg kjend. Stein, Stein, Stein. Litegrand grønt,
fin-fint Smaagras inn-imillom.

 -- So Svingen inn; der er Sn -- -- 

Kva-slag? -- 

Heime-Huse burte. Ned-rìvi; av-køyrt. Ein ser kvar
det stod.

Løo er att enno. So vidt. Ein ser tvert igjenom ho.
Opne Dørir og halv-opne Veggir. Men ho stend daa.

Det same stødt! Inkje i Norig stend trygt utan Fjelli.
Lat meg vera glad so lengi dei stend.

gaa (aat): verte vâr; merke. -- Blokke (Blòdke): Blad. -- 
Nykkjablom: nymfæa. -- Garde: Fold; Kvi.

SIDE: 247

 -- Audt og daudt var det paa Snòrest. Garden øydd;
Gard-Tuften rømd. Den gamle Vollbakken laag der med
Steinen sin og tagde Gravsongen. Vatne der nede svartna
svævt og burtdrøymt og hadde gløymt alt.

Eg sette meg paa ein Stein med Ryggen til den nækte
Tufti. Der var meir Liv i den tome gamle Smalagarden
no.

Gamle fordrøymde Snòrestad. Smalaheid vart du, og
er no berre Smalaheid. Og høyrer til under Grannen,
kann eg tru. Som Norig paa Lag. Ja, ja. Det gjeng
so med oss Smaafolk.

Eg sìt og kviler eit Grand. Ris so og tek Vegen aat
Marki. Vil gange upp-att Gjætarvegen min. Er her ikkje
Folk, fær ein helse paa Trolli.

Upp Træebakken ber det aat Skare. Og gjenom Skare.
Der innanfyri stend Sikvalands-Kulo. Gud have Takk;
den er som ho var.

Høg og breid lyfter ho seg upp yvi alt med sin firkløyvde
Kamb og øvst uppe eit Toppverk som samlar seg
til Krune. Øvst paa den ein Varde med ein Kross.
Han lyfter seg mot Sky og varslar yvi Hav: Jæren!

Mine Fjell er dette; eg kjenner deim att so vel. Lange,
sprengde, rundkvelvde byggjer dei seg Høgd yvi Høgd og
Koll yvi Koll, samanbundne med lange lægre Ryggir.
Lyngdalar inn-imillom; og Tjørnir; og Myrflæe. Stundom
Rundingar millom Berg-Armar som store Troll-Tun. Veldigt
hev Mjølnir dundra her. Med Eldingar til Gneistar
fraa Trollskallar som steingjekk.

Stein, Stein, Stein. Krokut og trongt; fyribygt og stengt;
Lyng-rabbar og Myrflekkir og elles Berg; Stein yvi alle
Botnane; her og der Urdir. Jutullsteinar paa Ryggir og
Berg. Stilt; svævt; burtgløymt. Ein Steinheim.

Berre den eine smale lange Dalen paa høgre Handi
attunder Sikvalands-Kulo gjev Minningar um Liv. Og her
ser eg lenger inn-igjenom. Inst inne blaanar dei fine
Fjelli der eg ein Gong hadde Gudeheimen min; dei liksom
glid av inn-i Austhimilen. Enno veit eg ikkje kvar
desse Fjelli høyrer til eller grensar av. Lov og Pris for

svævd: "søvndysset". -- nækt: gjort nakin.

SIDE: 248

det. So stend dei trygge der i Blaadagen sin som ei
Vakt, og stengjer for det endaa blaaare og ljosare som eg
ikkje kjenner.

 -- Kva er i Vegen, tru? Høg er ikkje den Berg-
Rabben der eg hev lagt meg, og bratt er han ikkje; men
eg kann ikkje slaa meg til Ro. Ligg og halv-svimrar,
smaa-svimrar; held liksom fast paa meg sjølv, at eg ikkje
skal glide, rulle ... Aa; det er denne Jærbu-Hausen
som svimrar, so snart han er millom Fjell. D'er snodigt.
Verre Høgdir hev eg fari, og kvilt i Ro paa styggare
Stup; men her kjem det gamle upp. Roleg, roleg,
Blakken!

Kva kann det vera for noko, det raude, raudbrune som
rører paa seg der inn-i Steinheimen lengst inn-i Dalen?
Gygrir? Trolldøtrar i Koparkjolar? Aa, det er Kyr. Godt
Fjellvêr i Dag. Bùje likar seg.

Dei myrkblanke glimande Tjørnine dreg Augo mine.
So mjukt ligg dei og blenkjer og skin att-under Fjellveggine.
Inst inn-under Kula, halvgløymd, med ein Bergknaus
paa den eine Sida og ei Ufs paa den andre, glimar
det fram ei serskilt ven Tjørn. Avstengd, avgøymd ligg
ho der; ein rein Fredheim millom Berg-Aasar. Godt og
trygt vøre det aa kvile i ditt Fang ...

Er det slikt dei tenkjer paa, tru, dei tvo som stend
der inne? ovanum Tjørni, upp i Bakken? -- Dei hev
vel elles anna aa tenkje paa, dei. Er det Folk? -- ei
ljosklædd Gjente med kvitt Skaut; ein blaaklædd Gut
hev lagt Armane um henne; men so hev han vorti rædd;
hev høyrt noko; vil ifraa henne att; men ho, Tulla, høyrer
inginting; legg seg berre tyngre inn-i Armen hans ...
Det hev vori Troll-Ungdom. Dei møttest att-um Kongsborgi
ei Midje-Natt; hadde for mykje aa segja kvarandre
og agta kje Tidi. So rann Soli; og so var det for seint.
Der stend dei. Arme Ungdom. Du renner deg so
lett fast.

Men Riddarborgi mi? Ho laag her nede; og den skulde
eg daa kjenne. Det vesle svarte raudsprengde Bergskramle
der? Aa langtifraa. -- Jau! -- Det maa vera
det. Her er kje noko anna. Hm. Vert sjølve dei norske

SIDE: 249

Fjelli gamle no? Kvar er mine staute Hèrmennar? Og
Drosi den gjæve? Og Herresalen med duka Bord? -- 
Burte, burte. Svart, svart. Heile den vene Tavlesida
sundsprukki. Nedramla. Synd og Skam. At ikkje Fjelli
kann staa dessmeir. Hyss. Der er visst noko. Ein Hjelm?
Ja. Og under Hjelmen -- ja; der er eit Hovud. Aa, der
er meir. Breide faste Akslir; heiltupp ein Goliat. Ei
Kufte ... som gjeng til Mjødmine. Um Live ... eit
Belte. Men inkje Sverd. Rart. I det heile ... nedan-um
Kufta -- ; aa langt-ifraa. Jau. Desverre. Det er Skam.
Men det er so. Nedanfor Kufta hev Kjempa Stakk. Ein
gild, god Stakk. Trøyste oss. Gjeng det slik med Kjempune
vaare ...

 -- Vas. Kva ligg eg her og tullar etter. Klokka er
fire -- -- 

Ned-yvi Knausar gjenom Smòg og Smaadalar bar det
aat Knudaheio.

Paa ei Berg-Nòs stana eg og saag ut-yvi Nakinskapen
her, i Bergdalar og paa Jær-Heidar. Og ein gamall Draum
vakna, den som vaknar i meg jamt, naar eg ser paa all
denne Dauden: Skog!

Dei segjer det hev aldri vori Troll; aa jau-menn hev
her det vori. Men Trolli var me sjølve. Me hev øydt
burt og hoggi ned og brent upp og snøydt av; alt som
grodde og voks gjorde me Ende paa, og held paa med
det enno; dei siste Skogflisine i Lande høgg me til Pittprops
no og sliper til Tremasse. Gjev eg var Vaarherre.
Fyrr næste Morgonsol steig skulde all denne avskolla
Steinen og alt dette bustute Lynge og alt dette sjuke
bleike Myrgrase vera burte, gøymt under ei grøn, kongeleg
Barkaape.

Men eg tenkte meg um og sagde: nei. Eg vil ikkje
vera Vaarherre. Kom Vaarherre og gav Folke Skog, so
vilde Folke gjera som det gjorde sist: hogge Skogen ned
og brenne 'n upp og ikkje segja so mykje som Takk for
vel gjort.

Nei. Sjølv maa Folke dyrke Skogen. So det lærer aa

SIDE: 250

skýna kva Skog er. Kann Folke lære so stor ein Ting?
Svara kann ingin. Det hev teki til aa røre paa seg so
smaatt. Men naar det er noko som ikkje vert ferdugt paa
eit Par Aar, so plar Nordmannen misse Mode.

Ein gamall pinefull Tanke vakna i meg: Lande ligg
og ventar ... paa eit Folk som kann brùka Lande. Me
som no hev det kann ikkje. Me hev aldri havt nokon
Arbeidshug. Vilde berre liggje i Viking. Og no er det
raadlaust reint. Heimhugen er burte ...

Seinare. 

 -- -- "Raadlaust?" segjer Eivind Hognestad. "Me
skal vel ikkje tru det heller. Snart gjort vil det ikkje
vera aa faa Skog paa Jæren. Det er visst nok. Lett
gjort vil det ikkje heller vera. Men no hev me daa teki
til so smaatt. Og me fær tru at Framtidi ikkje vert altfor
stutt for oss."

Eg tenkjer med meg sjølv: Tòlmod er ei Dygd. Og
Vaarherre have Takk; her er Tòlmod paa Jæren.

"Taalmodighed behøves," song dei yvi han Far, daa
han siste Gongen skulde aat Kyrkja. Eg tek meir og
meir til aa skýna det Orde. Me Papperfolk ligg og
glefser og gøyr og hev slik ei Hast. Fort, fort! Fenden
i Vald, men fort! -- for Verdi stend kje til Paaske. Eg
maa heim att. Eg maa bli Jærbu att. Eg maa lære uppatt
det, at "Taalmodighed behøves".

Eivind Hognestad tek til aa fortelja meg um Skogplantingsarbeide
paa Jæren. Dei er komne so smaatt i
Gang med det no. Men du endelause Æve og Tid enn
alt det som var aa vinne yvi, fyrr dei berre kom so
langt at dei fekk taka til med det. Og du Tid og Endeløyse
enn alt det som hev vori aa vinne yvi og er aa
vinne yvi for kvart minste Stìg ein skal mùna seg fram!
Du trur det ikkje; ein trur det ikkje; det er ikkje til aa
tru; det er berre sant; det fær dei finne som strævar
med det. Det gjeng, fær me tru. Det maa gange. Det
lyt gange. Det gjeng vel til Slutt. Men du Æve og du

SIDE: 251

Tid; Tòl trengst. Taalmodighed, Taalmodighed! -- behøves.

Alt er imot. Alle er imot. Jærbuen fyrst og fremst.
Det hev kje vori Skog her, og det vert ikkje Skog her.
Ha-ha; haa-haa. Verdens Visdom er GUd en Daarlighed.
Og Stortinge, ja. Det hev so endelaust mykje anna aa
gjera. Og her er so endelaust mykje anna her i Norig
aa laane Pengar til.

Men Vestlendingen er seig. Han ser det vil taka Tid.
Lang Tid. Dei andre maa hava sitt fyrst. Alt det andre
maa gange fyrst. Men Vestlendingen, og ikkje minst
Jærbuen, han pótla og grev'e so smaatt, han. Krèv
ikkje stort; kva kann det nytte. Berre litegrand til Hjelp.
Attaat det vesle han sjølv kann skrapa ihop, kannhende.
Og til Slutt, -- til Slutt fær han litegrand! Og ein og
annan av dei store tek til aa tru paa det at Jær-Heidane
kann bera Skog. So er det daa so vidt han kann faa
freiste.

Eg fær høyre mykje um det Stræve dei hev havt. Og
meir fær eg lesa. Det er Bladstykke, Søknadar, Smaabøkar,
mangt Slag, som Eivind Hognestad laanar meg.
Eg les. Og spýrr um det som eg ikkje fær Samanheng
i. Talar med fleire som hev havt med Skogsaki aa
gjera. Etterkvart gryr det for meg. Og eg skýnar at
her vil turvast anna enn Ord.

 -- -- Det saag smaatt ut lengi. Den Mistru og Lathug
som alltid legg seg i Vegen for store Krav, den berre
flirde aat Skog paa Jæren. Skogtanken var jamvel syndig.
Vaarherre vilde ikkje hava Skog her; hadde han det
vilja, so hadde han sjølv lati Skogen vekse. Ein av
Fyrigangsmennane for Skogsaki, Lensmann Norheim
(av Mossìge-Ætti), hev fortalt meg um dette; dei hev i
det heile havt nok aa høyre paa i den fyrste Tidi, dei
som vilde gjera Skog paa Jæren til meir enn Ord. Sliktnoko
som alle desse Røtane i Torvmyrane, det var noko
som lite toldest nemnt; for dei synte alt for vel, at Vaarherre
var skuldfri i dette Stykke. Eit stort Arbeid er
nedlagt her, og eit stort Tòlmod er vist; dei som hev
teki dei fyrste tunge Taki vil lengi minnast.

SIDE: 252

Den Skogen som er sett tek til aa vekse og vitne
sjølv no. Og det ikkje berre inn-med Byen eller ikring
Sandnes, men ut-etter dei svartaste Lyngheidane paa
sjølve det syndetungaste Jæren. Um det no ikkje all
Stad hev gjengi like godt. Folk tek til aa sjaa dette;
og fleire og fleire skýnar at her er ein Framveg lagd.

Fullrøynt og avgjort er det no, at Skog kann vekse
paa Jæren. Og det um Jordi er so arm og skrinn som
ho nokon Stad kann finnast. Dei Prøveplantingane
som i 1863 vart sette i Gang -- paa Gruda i Klepp
og paa Nesheim og Hobberstad i Haa, d.v.s. paa det vêrhardaste
og vindstridaste Jæren og paa Jord av armaste
Slag, sùmstad berre Aur og Lyng-Rusk, og so dei svære
Havstormane beint inn -- , berre desse Prøveplantingane
hev vist, at Skog veks all Stad. Og endaa var dette
dei fyrste Freistingane, med innførde Plentur og uøvde
Folk. Dei vrangaste Vilkaar som tenkjast kunde. Men
med Tilsyn og Etterplanting hev det greidt seg.

No gjeng det mykje lettare og tryggare. Me hev
fengi Planteskule paa Jæren; Plentune derifraa er vane
med Vêr og Vilkaar her alt ifraa fyrsto. Det verste
hev dei klara no, desse gjæve Mennane som vaaga seg
i Gang med det vonlause. Og Folke, som fær sjaa
no at Vaarherre ikkje hev noko imot Skog paa Jærheidane,
tek til aa koma med. I 1868 vart det fraa
Planteskulen selt for 14 -- fjortan -- Kronur i Smaatre
til Utplanting; i 1896 -- 97 vart det selt for 6 260 Kronur;
sidan hev det auka jamt.

Skogsaki er i det heile i Framgang i Lande. Me hev
seks Planteskular no, fraa Farsund og nordyvi til Bodø.
Det er lite men betre enn inkje; og fleire kjem etter,
um Rikskassa ikkje altfor mykje vert Fant.

Og fram, fram maa det gange. Norig held paa aa
avskogast. Serleg er dette Røvar-Arbeide komi i Gang
no, daa dei hev teke til aa slipe "Tremasse". Og med
ei Lovgjevingsmaskine som er i Gang Aare rundt, hev
me enno ikkje som andre Land fengi Lov um Nyplantingsplikt
for Skogrøvarar. Det gjeng atter-ut med Skogen

fraa fyrsto: fraa fyrstunde.

SIDE: 253

i Norig enno. Men er me paa 40 Aar naadde
so langt som til hit, lyt me vel tru me kjem lenger.
Ja at me til Slutt kjem so langt som andre Folk [fotnotemerke] .

VIII.

Knudaheio 3. 6. 1902. 

Du Steinar!

Det er kaldvori i Aar, og helst ser det ut til ein
Regn-Sùmar.

Hulda og eg køyrde fraa Bryne til Undheim i full
Vinterbunad og fraus so me skalv; det var i Slutten
av Mai Maanad. Og enno er det so, at eg maa hengje
paa meg alle dei Fillune eg eig, naar eg skal vaage
meg aat Skriveborde. Som er ei Aln langt og attan
Tomar breidt ...

Hulda? Ja; ho var her nokre Dagar; ho skal til
Færøyane. Ut i Atlanteren, paa Golfstraumen, der ho
no snart ligg, vil det vera lognare, fær eg tru ...

Golfstraumen? Færøyane? -- Ja bia no litegrand.
No skal du trast faa det.

Hulda hev vorti so glad i Folkevisune vaare. I det
me hev av deim daa; for du veit at ei heil Mengd av
deim ligg uprenta paa tvo Professorloft og vert der
liggjande til Verdi øydest. Men lat os takke til at me
fekk Jørgen Moe og Landstad og Ross, fyrr Verdi vart
altfor lærd; i det heile skal ein "nøies med hvad man
har faat", som Diktaren segjer.

Ho hev elles aldri brytt seg um Folkevisune, ho
Hulda. Det er Nordmanns Vis; kva skal me med slikt,
naar me hev Gluntarne og Schubert? Men so hende
det noko her um Aare: Thorvald Lammers tok til
aa kveda Folkevisur. Denne store Songaren med sin

Fotnote: M. A. Grude: "Om Skovkultur" (Sandnes 1898) gjev
Greide paa Tilstande med Skogøyding og Skogplanting paa Jæren
som elles i Norig.

SIDE: 254

magtfulde Kunst og si rolege Kraft var som skapt og
send til aa ny-reise denne herlege Dikting. Og millom
deim som vart tekne av Folkevisesongen var Hulda.
Visune fekk Liv, og Magt; større, fagrare Tidir vakna
genom deim; skulde det vera reint raadlaust aa faa
denne Songen upp att?

Det vart stundom nemnt noko um "Færøydans";
den skulde eikorleis hava Samanheng med Folkevisur.
Men ingen i Norig hadde Greide paa Færøydansen.
Me hev gløymt vaare Ut-land som me halvt-um-halvt
hev gløymt oss sjølve. Men so kom Hulda ifjor til
København. Der fekk ho Tak paa eit lite Skrift um
Færøydansen av Hjalmar Thuren. Og freista, daa
ho kom heim att, aa setja upp ein slik Dans. Det
gjekk ikkje verst. Men meir og meir skýna ho, at ho
maatte sjaa Færøydansen; og Jóhs. Pattursson,
Riksdagsmannen fraa Færøy som ho raaka i Kristiania
ein Gong, gav henne same Raadi. So fekk ho Greide
paa Færøy- og Islandsbaaten "Egil"; og i Aar bar det i Veg.

Gjev ho maatte faa Tak paa denne gamle gjæve
Riddardansen. Og gjev ho fekk hjelpe til med aa
vekkje 'n til Liv att her! Desse Sveivedansane fraa dei
Ludvigske Ho -- hm, Konge-Husi i Frankrike i den
siste rotnande Kongetidi er lite verde aa raade Grunnen
millom norske Fjell, og minst til aa raade Grunnen
aaleine. Dei staute gamle Folkedansane, og Songdansen
som ein Gong gjekk fraa Norig til Færøy og no gjerne
kunde snu hit att, vilde saman med Folkevisur (og ny
Visedikting?) skapa eit Sellskapsliv i Bygdine som vart
noko anna enn den Fantemoro med Brennevin og Rundvalsing
som dei no driv, og som dei vel meir og meir
tek til aa skjemmast av sjølve.

Det er noko tomvori her i Knudaheibakken.

Eit lite Bord hev eg som eg hev fengi laant; det
maa vera Skrivebord. Til Matbord brùkar eg Kjøk-
Benken. So hev eg ein Stol; den er Kantorstol inne

eikorleis: "paa en eller anden Maade".

SIDE: 255

og i Kjøken Bordstol; til dette skiftest han elles med
ei lita tom Varekasse der ute. Det einaste eg hev som
er Namn verdt er ein av dei gode gamle Jær-Stolane
med Sæte av Sèvfletning og høg Spíle-Rygg, og dertil
med Ruggestols Gjenge; den brùkar eg til Høgtidsstol,
og stundom til Sovestol; eg fekk 'n til Knudaheibakken
av Frk. Kitty L. Kielland. I Staden for Dragkiste hev
eg det gamle grøne Skuleskrine hans Far; og det er
heller stort, daa han vel au hev nytta det til Handverkskiste;
det hev fylgt meg fraa Garborg og skal her
faa slaa seg til Ro. Langbenken burt-under Vindaugo
er Sofabenk naar her kjem Framande; til Sovebenk
hev han au vori nytta; men den som skal sova der
maa ikkje vera mager. Sove-Rome mitt hev eg ut-i
Kòven -- Glas-Kòven fær eg vel segja; Kòve med
Glas skal heite Kammers, segjer Mauland; men "Kammers"
er fælt -- ; Sengi er tri Fjølir som er slegne
upp millom Langveggine ved Tverveggen inst inne, den
som skifter millom Soverome og den søre Torvskuden.
Det eg hev mest av her er Rom; og Utsyn. Ein framifraa
gild Kjøk hev eg au. Men Vatn -- ; naah; eg
hev Tjørni.

Men lìver eg nokre Aar, so vert her nok i Stand i
Knudaheio!

Seinare. 

Garborg ligg ved Grensa millom Thime- og Nærbø -- 
Sokno, og Nærbøkyrkja er meg mest likso kjend som
Soknekyrkja mi eigi. Igaar var det Søndag og godt
Vêr; og so fekk eg Hùg til aa sjaa att Nærbøkyrkja.

Det bar "Bakkane" ned-yvi, sunnan- og ovanum
Tunheim og Risa og Garborg og Gausland, høgt yvi
Jær-Flata med Utsyn vidt yvi Land og Hav, i skiftande
Minne og Draumar.

Ved Risa-Aano støvda eg. Det som enno er att av
Risa-Skogen helsa eg paa; "Skogen" hans Sven Garborg
helsa eg like eins paa, endaa Skogen no berre er
dei Stein-Urdine der han vaks ein Gong. Men her

Aano: Aai.

SIDE: 256

gjekk me i Barndoms Dagar og henta Bèr, eg og dei
andre Garborgs-Borni; so eg hev meir enn eitt Solminne
fraa Stein-Røysine heran.

Øvst upp-i denne trelause Skogen sette eg meg paa
ein Stein. Og saag ned-yvi all Steinen og tenkte paa
oss Smaatassane og Smaatussune som krabba um i
Bertuvune her paa slike vene Sundagar fyrr i Verdi.
Den Gongen var det elles Hatlerunnar her og der til
aa líve seg under, um Soli var for strid; no er Hatlerunnane
au burte. Og me med. Spreidde yvi tri
Heimar: Gamleheimen, Nyeheimen og hin Heimen.

Eg ruslar i Veg yvi Gauslands- og Gudmest(ad) -- 
Høgdir; ser ned-yvi til han Gabriel paa Bergj'e og til
han "Sand Gausland" -- ein Stavanger-Kaupmann som
det var gjengi ut med, og som sidan sat her framand
all si Tid -- og til Gauslands-Garden, der serleg ho Ester
livnar upp for Minne mitt, Dotter hennar gamle Torgerd
("Torjer"). Det var noko gamalt Jæren som her stakk
seg fram, men som eg aldri rett fekk Greide paa.

Noko utanfor Gausland stend Malhaugane. Her henta
me Mikkjelsber og Hønsaber, naar me stundom um
Sundagane gjekk til Faster Bø; det var so fint paa Malhaugane.
So fritt og lett og vidsynt. Og Haugane var
dei største me hadde her ikring, endaa der er Haugar
mest all Stad. Sjølvsagt hadde me ingin Draum um
kva Slags Haugar det var; eg tok deim helst for Huldrehaugar.

Aa, all den gamle Hovding-Sogo som ligg her nedgravi
og gløymd fram-etter Strendane og langt upp-etter
Heidane! Folke gjekk og sveiv um desse Stor-Minni
Hundradaar etter Hundradaar og gløymde, fyrst Namni
og sidan alt. Det einaste var, um det kunde vera noko
nedgravi der, Gull eller slikt; og no veit dei at der
kann vera eitt og anna aa finne. So fèr det daa Svenskar
og danske eller norske Danskar ifraa Bergen hit
stundom og hjelper til og "finn".

I Dag er det elles som eg ikkje rett kjenner Malhaugane
att; den eine av deim hev vorti so litin. So

heran (jærsk): her. -- Hatl: Hasl.

SIDE: 257

avkuva. Han kryp ihop; kjem mest burt. Dei hev
vel vori ute og nasa her med. Skjemt og skamfari
den gamle Hovdinggravi, og so lati ho liggje. "Æra
Far din og Mor di, at det kann gange deg vel ..."
Naah. Det kann vel ikkje vera det heller. Dei hadde
kje lati nokon av Haugane vera i Fred, hadde dei fyrst
vori ute.

Men dei rotar i Haugane all Stad. Hovdingar reiste
deim; Høkerar riv deim. Fenden i Fedrane; er der
noko me kann gjera Skjelingar utav? Eller Bøkar,
Doktorhattar? -- Gravfred? Her er kje Gravfred i Norig
for andre enn deim som betalar for seg.

Mykje er nok elles ikkje aa finne lenger. Korkje i
Haug eller Hòv. Det som ikkje vart teki av Danskane
er selt for ein Drikkeskjeling til andre "Brørar". Ei
Samling i Sverige til Upplysning um svenskt Folkeliv
og gamall svensk Kunst skal kunna vise fram 1300
Stykke berre av gamle norske Ølbollar.

For Sverig eig Norigs Sogu no, liksom Danmark
aatte ho fyrr. Sjølve den norske Kongen let -- og læt
 -- dette skure. Rimelegt nok. Den norske Kongen er
Svenskekongen no, liksom det fyrr var Danskekongen.

Den norskdanske Staten er ender og Gong ute i
seinare Tid og skrapar Skovune. Men naar Folke
skýnar at Staten vil ha noko, sèt det Prisane upp. Det
hev selt vaare gildaste Ting til Svenskar og Engelsmennar
for ein Drikkeskjeling og ein Dram; no krev
det Herrepengar for ei Flintepil.

Jæren i gamle Dagar var ikkje nokon Husmannsplass.
Magt og Rikdom samla seg endaa meir fyrr enn
no ved Havkanten. Dertil trur dei, at Jæren hev vori
bygd alt i den Tidi daa hitt Lande laag under Isen.
Mange Sjøkongar hev sìti fram-etter Nèsi her daa, og Hovdingar
styrt upp-etter Bygdom.

I Sogu-Tidi, og fyrr ikkje mindre vil eg tru, hev
me havt store Herrar paa Jæren. Sume er nemnde i
Sogo, som Eirik paa Oprastad, Morfar til Olav Trygvason;
han budde paa den Garden som enno heiter so
(Aabrest); seinare hev Sogo eit Namn som Erling

SIDE: 258

Skjalgsson. Andre Hovdingsæte hev her vori, som Tu
(Tun); der finst det enno ein gamall Tingstad.

Og mykje Rikdom og fint Arbeid hev vori ned-ervt
fraa gamal Tid. Men i seinare Hundradaar hev det
meste av dette komi burt. Det hev vorti burt-ervt,
burt-selt, uppbrent, av-stoli. Av Hèrfolk og andre Røvarar
og Tjuvar, og av den danske Styresmagti. Det
vesle som var att til vaare Dagar vart daa snart burtplukka
av farande Utlendingar; det gjeng ikkje likare paa
ein Gard, der Sjølvefolke er burte.

Mangeleis lyt eit Folk bøte som vert framandt for
seg sjølv. Heimesansen hjaa Nordmennane no er som
ventande kann vera i eit Land, der Herrefolke helst vil
rekne Landsens Sogu fraa den Tid daa dei Framande
fekk Magti. Kvar skal ein taka norsk Heimhug fraa
i eit norskdanskt Land? Dei norske Minni som enno
stundom vert framfunne, dei lyt takke til, um dei fær
so mykje som Husrom dessmeir. Eit Skip fraa Gamletidi
hev Fredrikshøgskulen i Kristiansby liggjande i ei
Bordbu som kven som vil kann setja Eld paa med ei
Fyrstikke.

Ein Dag vil Nordmennane vakne og spyrja seg sjølve,
kvar det kann ha vorti av alle gjæve Minne fraa Stortidir
og Høgaldrar Lande rundt. Daa vil dei faa vìta
det: dei er burtsùmla. Og dei vil riste paa sine Hovud
og minnast det gamle Orde som er gjevi til Rettleiding
for Folk som vil "lengi lìva i Lande" sitt. Men seint
vil det daa vera aa trega.

Det kostar aa vera Kar. Men aa vera Fant kostar
vel so mykje.

Nærbø-Kyrkja var si same i alle Ting, utvendes og
innvendes. Ho er i det heile eit Mynster paa ei Kyrkje
fraa Jæren i det 19de Aarhundrade.

Eg sat paa Lemmen og kjende meg som heime. Altare,
Kore, Døypefate, Preikestolen, kvar Stav og kvar Stokk,
det var alt som eg hugsa det fraa "mi Tid".

Berre Presten var ny. Det hadde kje gjort noko;
den eine Presten plar vera likso framand som den andre.

SIDE: 259

Men der var det serskilde med denne, at han hadde
slik ein sterk Austlandssvìp paa Gudsorde sitt. Reint
vikværskt lyddest Maale hans for meg. Og det høvde
ikkje her; slett-ikkje. Haa-Prestane hev fyrr tala reint
Gudsord.

Naa; Vestlending og Vikværing maa venjast med
kvarandre i Maalvegen att. Skilnaden paa Maale er
stor, men ikkje so stor som det synest. Vikværingen
tykkjer at me syng; me tykkjer at han gøyr. Men etterkvart
kjem me vel til det, at baade Vestlending og Vikværing
talar.

Presten kom paa Stolen. Og eg, som visste at alt
er Gudsord i den norske Kyrkja, naar det berre ikkje
er norskt, slog meg til Ro med Vikværs-Tonen. Dermed
gjekk det som det jamt hev gjengi meg, naar
Presten kom paa Stolen: eg fekk slik forunderleg Ro
til aa tenkje paa andre Ting [fotnotemerke] .

Kven kunde det vera eg hadde høyrt her i Nærbø -- 
Kyrkja sist, tru? Hansteen? Kunde det vera so lengi
sidan? -- Eg hugsa elles eit Ord av Hansteen. Det
er rart med Smaating; dei kann slaa eit Minne so
serskilt fast. Ordi var ikkje noko sers; "der ser
vi," sagde han, "hvad Synden har at betyde." Men
han laut brùka Lùmmaplagge med same dette Orde skulde
fram; han fekk daa ikkje svinge det so fritt ut-yvi
Kyrkja som han vilde; og dette tok seg snodigt ut for
meg, som nettupp sat og saag paa Presten. Som eg
tenkjer paa dette blenkjer det upp for meg, at den
Presten eg høyrde her sist, -- det var Lars Oftedal.

Det var ikkje Tvil; eg hugsa det greidt. Det breide
Andlite yvi den sterke Halsen saag eg med ein Gong
att. Lars Oftedal var det og ingin annan. Minne vart
so lìvande, at eg reint gløymde den Presten eg no hadde
for meg.

Fotnote: Noko annarleis hev det elles vorti i seinare Tid, daa eg
stundom i Kyrkja fær høyre norskt; eg høyrer daa paa Presten,
reint ut sagt. Korleis det no kann hava seg.

(Merknad 1904.)

SIDE: 260

Og heile den Tidi kom for meg att. Eg hadde kje
trutt stort paa "han Lars" den Gongen. Fraa Lærarskulen
kom eg og hadde mine Meiningar uppgjorde:
Lars Oftedal var ikkje kyrkjeleg. Han var ikkje Prest.
Han braaka og staaka som ein Lækprædikant. Men so
hadde eg tenkt: lat gaa! ein skal prøve alt; lat meg
likso godt ha høyrt Lars Oftedal!

So sat eg daa her og høyrde 'n. Han var god! -- 
paa sin Maate. Der var noko lutherskt eller amerikanskt
djervt i Maaten hans; og det kunde eg godt
skýna tok Bøndane. Det var so eg mest laut smile
stundom. Smart Fyr; modig Maur. Han visste kvar
han skulde finne deim, han; Lars Oftedal kjende nok
Sauine sine. Lækprest; grovtenkt; det høyrdest uliklegt
fraa ein Preikestol sùmt av det han kom med; men
at han fekk Magt med Bøndane, det kunde ein ... det
... kunde ein alltid -- -- 

Med ein Gong var desse kloke Tankane burte for
meg. Eg hugsa kje lenger Lars Oftedal. Eg visste
kje kven det var som tala; men han tala til meg.
Ende fram til meg. Som det kunde vera han Far,
eller ein annan av mine eigne. Eg sat der fjetra,
raadlaus, mest rædd; visste kje kvar eg skulde gjera av
meg. Han kom so beint innpaa meg; her vart ikkje
Umrøme; det var som eg vart tekin i Aksline og
haldin fast. Han tala til meg som ein Mann med sin
Næste. Og Gud betre meg; Mannen hadde Rett. Han
hadde Rett. Kor kunde ein no gaa so tankelaus gjenom
Verdi -- -- 

Lars Oftedal stod paa Preikestolen og tala Jærbumaal.

Men eg vart berga. Han gleid inn i Stavangerslengen
att. Og var paa nytt Lars Oftedal, den framande Presten
med sine serskilde Maatar og Faktir. Han tala ikkje
til meg lenger.

Eg Tosken! Der hadde eg so nær lati meg fange
av Kunstine hans. Glup Fyr; faarleg Fyr; jau det skulde
sjaa ut: Jærbumaal paa Preikestolen!

 -- Men der sat som ein Skjelv i meg lengi etter den
Stundi i Nærbø-Kyrkja.

SIDE: 261

Det er elles ikkje i Kyrkja ein skal gaa, um ein vil
hava Greide paa Trudomslive hjaa Folke. Kyrkja, det
er Staten; men Folke treng her anna enn det som
Staten kann gjeva.

Me fær endaa vera glade so lengi Staten ikkje forfylgjer
Folketrui. Hans Nielsen Hauge var den siste
som leid for Trui hjaa oss, soleis beintfram. Og
endaa kann ein vel knapt segja at det var for Trui han
leid; naar dei var etter 'n, so var det for Skuld den
kyrkjelege Orden. Det galdt ikkje Trui; det galdt kven
som skulde forkynne Trui. Kyrkja meinte at berre
dei skulde forkynne, som Riksmagti sette til det; for
dei var upplærde i den Trui som Rike vilde hava;
og kva skulde ein elles halde seg til? At dei daa
sette fast Hauge, som meinte seg aa vera Guds Tenar
utan Kongebrev, det var ein sjølvsagd Ting som ingin
rett Rikskyrkjemann kann hava noko aa segja paa.

Rikskyrkja greider alt paa beste Maaten. Forkynner
Rikstrui etter Uppskrifti og er Kantor for Gifting,
Barnedaap, Jordfesting og andre "kyrkjelege Forretningar".
Alt skulde daa gange godt. Guds-Rike og
Heims-Rike hev i Rikskyrkja funni kvarandre.

Men Folke trur ikkje paa det. Folke held seg til
Orde um, at Guds Rike og Heims-Rike stend imot
kvarandre. Og at naar dei held Lag, so er det berre
av di Kyrkja hev bøygt seg under Verdi. Det er dei
smaae og lite vyrde, dei som maa lide vondt og
som ingin bryr seg um, utan naar det spyrst etter
Skattar og Avgiftir, det er dei som høyrer Jesu Gudsrike
til; difor maa dei og lide i Verdi. Jesu Sveinar
fekk aldri Embætte og Lønir. Dei maatte lide vondt;
vart pinte, forhøyrde, drepne; og so vil det meir eller
mindre vera med dei rette Jesu-Sveinane all Tid.
Jesus vil sende deim ut i Folke utan Kongebrev. Og
dei vil maatte lìva millom Folke, i Armod som Folke,
og tala Sanningi for Folke til Refsing og til Trøyst;
ja liksom Jesus maa dei segja Sanningi jamvel til dei
store i Verdi, og til dei som gjeld for Lærarar og rettvise,
anten dei no kallar seg Præstar eller Farisæingar.

SIDE: 262

Og det maa Jesu Sveinar gjera, um dei ikkje fær anna
for det enn Hat og Spott. Dette er dei rette Prestane,
dei som er Jesu frie Sveinar og ikkje talar Orde for
Løn, men for Sanningi Skuld, og ikkje av Lærdom
men drìvne av Anden. Og dei maa, som Jesus, som
Apostlane, som Profetane, som alle Guds rette Tenarar
paa Jordi, vera budde paa aa faa smaka Magti naar som
helst; ja dei maa vera budde paa Dauden i dei Tidine
naar Sattan hev Magti.

Det er ugreide Ting, dette; aa skilja millom sanne
og falske Profetar er ei vand Sak. Jamvel i Aposteltidi
var ikkje det so greidt. Men vaar Kyrkje hev
bøygt seg for Folkekrave no, i ein høgare verdsleg
Visdom. Og det er visst det beste, dette. For er ein
Preikar av dei falske, so vil det sjeldan vara lengi
fyrr det kjem upp; men vert han forfylgd, so vil Folke
tru paa 'n mest kva han lærer.

Likevel var Lækmanns-Arbeide i Haugetidi betre
enn det sidan hev vori. Ikkje um den "sæle Dauden"
savla Preikarane daa; dei vakte Folke til Liv,
til det glade sterke kristelege Live. Den som lìvde
vel vilde døy vel. Der var Minningar etter dette alt
ned i mi Tid. Eg hugsar fra Barne-Aari ein og annan
som heldt seg til Hauge eller hans Læresveinar; det var
greide, huglege Karar som var Folk til Hjelp baade i
Sjælespursmaal og i jordiske Ting.

Men det bar ned-etter. For Smaapreikarane fall det
lettare aa tala um Dauden enn um Live, det dei vel
ikke alltid kjende so mykje til. Og dei sagde ikkje som
Meistaren: Syndine er deg forlatne; dei dreiv paa med
at Folk skulde hugse Syndine sine.

Kristindomen vart mindre Gudsdyrking enn Syndedyrking.
Ein skulde gaa si Tid burt i Syndesut. Tenkje
paa Syndi, syrgje yvi Syndi, vedkjennast, dyrke, kjæle
for Syndi; stødt og stendigt i Bøni leggje ho upp-i Hendane
paa Gud, som daa ikkje kunde faa kaste ho i
Have kor gjerne han vilde.

Daa treivst alt som ufriskt var. Og Preikarane tala
um Synd og Daude og Helvite, til dess den gamle Læra

SIDE: 263

snuddest um, so at no lìvde ein alltid vel nok, naar
ein berre kunde døy vel. Syndedyrking og Daudedyrking
var det som no vart Kristindom. Prestane stod
raadlause som vanleg.

Til dess Oftedal kom. Han kjende Folke, og han
kjende Folkeprædikantane. So freista han den nye Ting
aa vera Folkeprædikant og Riksprest samstundes. Og
han var so heimekjend, at han fekk Folke med seg
paa dette.

Lars Oftedal var Jærbu. By-Jærbu. Det truskyldige
hjaa Folke hadde han; men han visste um det og
kunde nytte det. Han tente Folkefrelsaren og Rikskyrkja
samstundes, og det er ikkje godt aa segja kva som var
sterkast i han: Lækpreikaren eller Rikspresten. Han
fekk ei svær Magt. Men hadde han vori eit større
Kyrkjehovding-Emne enn han var, so hadde han sétt, att
ein i Lengdi ikkje kann tena Gud og Mammon (Staten)
samstundes.

Med Lars Oftedal naadde "Vekkjings"-Tidi paa Jæren
sitt høgste. Betania, Betsaida, Elim, Salem, halve Judæa
flutte gjenom Bønehusi hans til Jærs, og det vart sistpaa
mest rart, at Folk sagde Jæren og Stavanger og ikkje
likso godt Judæa og Jerusalem.

Eg kunde tenkje meg at han hev drøymt um aa verte
heilt-upp Herre yvi Lande her, ein stavangersk Salomon
eller sovori, dei tusund Kvendi ikkje fraarekna. Hev
han havt slike Draumar, so naadde han langt paa Veg.
Han er i det heile eit av dei mest forunderlege Tilfelle
i Ny-Norigs Sogu.

Oftedals-Ridi var den stridaste av dei gudelege
Ridine her; dermed vart ho og som ein Endskap. Den
Dagen daa Chr. Bruun, "Oftedøl" sjølv, viste Lars Oftedal
fram for Folke fraa den Sida som fyrr snudde inn,
døydde det mykje Sjukdom paa Jæren. Og eg trur, at
noko av det gamle klaare og kloke og gløgge hjaa Jærbuen
vakna att, eller held paa aa vakne.

 -- -- -- -- -- 

SIDE: 264

IX.

Knudaheio 10. 6. 02. 

Du Steinar!

 -- -- -- Kor det stend til med den historiske Sjølvkunnskap
hjaa Folke vaart no fær ein mangeleis merke.

Du veit Nordmennane skal vera so upplyste. Ein Dag
kom eg til aa nemne Færøyane. "Aa?" Dei glodde
og undrast. "Fæ ... Fæ ...; ja kor er no det, skal
eg segja?" Dotteri til Mannen er Lærar; ho kjem smilande
og segjer paa Bokdansk: "men! Far; du ved da
hvor Færøerne er?" -- "Aa! Fær ... øerne naa; ja
dei skulde eg vel ha høyrt gjeti," segjer Gamlingen.
Han kunde ikkje vera so fin som Dotteri han, stakkar.

Eg ser paa denne Gjenta som gjeng der so halvfin
og stram. Eg kjenner Arti. Det er Heimløysa. Dei
er kje seg sjølve lenger, og ikkje noko anna heller. Eg
var soleis, eg au.

Ja denne maa vera Lærar-"inde"! tenkte eg. Lærar
med Rumpe paa. Og er ho med i Slaatten, so vert ho
kje Breidar som andre; ho vert Breidar-"inde". Eller
Slaattar-"inde", daa ho vel er mannsipera og skal slaa.
Og gifter ho seg, vert ho ikkje Kòne, men Mann"inde".
Rumpa er det gjævaste paa slikt eit Troll.

Det er fælt gildt, dette "inde"; men Folke, Stakkar,
kann ikkje greide desse lange Rovune. Dei gjeng um
kvaradre for det, so at i Fleirtal kann ein jamvel høyre
Hanslagsformir som "Lærarindar" og "Lærarindane",
endaa den tyskdanske Halen var paasett serskilt til aa
skilja ut Ho-Slage. Men kven bryr seg um Folke?

Det skulde elles ikkje vera skikkelegt danskt heller,
dette "inde" i slike Ord. Bisp-inde, General-inde,
Statsraad-inde er ikkje ei Kvinne som er Bisp, General,
Statsraad; det er ei Kvinne som er gift med ein Bisp,
General, Statsraad. Jamvel i danskt vert Lærarinde
Tull. Men Danskane um det, veit du!

Det held paa med Kaldvêre. Og Regn er her meir
av end godt gjer.

SIDE: 265

Med Skriving kjem eg ingin Veg. Held det upp gjeng
eg ute og driv, og regner det gjeng eg inne og driv; i
slikt Vêr trivst ikkje Tankane i Hausen meir enn Grase
paa Marki. Tøv! Grase paa Marki trivst betre enn Tankane,
som vel er.

Men so hev ein Bladi. Og so kann ein faa arge seg
stundom. Det driv Tidi det med. Stundom gjeng eg her
og smaafrys og held Talur for meg sjølv um norskt
Riksstell.

Dei segjer Harald Haarfagre samla Norig. Det er Lygn,
Farr. Dei 31 Smaariki ligg skilde no som fraa Ævors
Tid. Skilde og i Ufred. Der er Hèrferdir i Bladi jamt,
og fast Ufred i Stortinge heile Vinteren. Strid og Hoggskifte
um Eignir og Gods. Fær eg det, so skal du faa
det, segjer Rike til Rike. Og so rivst dei um dette, og
um kven som skal faa fyrst. Etterkvart fær kvart Rike
det kvart Rike kunde slaa til seg; men Norig kann ingin
tenkje paa. Det sig ned i Skuld. Vaarherre veit; det
er visst godt og vel halvtredje hundrad Millionar, Jødane
no rentesugar oss fyri.

Fylkeførarar hev me, og stundom Folkeførarar; men
Riksstyrarar ... kvar skulde ein femhundradaars Provins
taka Statsmennar ifraa? Nokon Statsmannsskule som
den andre Folk hev i sine Styreverk for Utanriksstelle
hev me kje heller. Og det er med Landsstyring som
med alt: ein maa hava Gaavur til Arbeide, og ein maa
ha lært det. Me gjeng her sjølvlærde og halvlærde.

So driv me paa og styrer Skuta, til dess Skuta gjeng i
Aakeren. Her um Dagen var eg nedpaa Bryne; der
raaka eg ein Kjenning fraa eldre Tid; han driv Sakførsle
no, og visst eit Grand Riksstell med. Han meinte at
Skuta stod snart i Aakeren. Kva skal me gjera med det?
spurde eg. "Jaabæk maa upp att," svara han. "Me maa
spara!"

Spara, ja. Eg spurde kva me skulde spara paa; all
Stad tykkjer Folk at dei hev fengi for lite.

Han kremta. Sagde so noko um Embættslønine. Eg
meinte at Embættslønine er det einaste i dette Lande
som me ikkje kann spara paa. Dei stend fast, dei. "Det

SIDE: 266

er liksom Kaar paa Garden det; me kann av vaar Godvilje
auke Kaare; men minke det kann me ikkje."

Han fomlar eit Bìl. So segjer han at me fær spara
paa Utgiftine til Forsvare; det hev den og den gode
Mannen sagt.

Eg kjende den Melodonten og lo. Men meinte at det
som vaksne Folk minst kunde spara paa var det som
turvtest til aa berge Live. "Og den som lìver millom
Røvarar maa alltid ha Revolveren ladd."

Han murra; drog paa det. Me hadde daa spara paa
Hèr-Utgiftine fyrr, meinte han.

"Me hev ikkje vori vaksi Folk," sagde eg. "Det som
hev berga oss er Lykka. Men den Dama er blind. Eller
som andre segjer: ei Hore. Me kann ikkje lite paa den.
Me maa kunna lite paa oss sjølve, vil me lìva i Verdi.
Berre daa kann me vente Hjelp au. Elles vert det til
det, at Stor-Røvarane ein Dag skifter oss imillom seg
ettersom dei sjølve synest."

Han snakka upp og ned og att og fram; Meiningi var:
det me ikkje kunde, det kunde me ikkje. Dermed
gjekk han. Det er vel mange som tenkjer som han.

Me er ikkje vaksne, nei. Det store Spursmaale er:
um me er Emne til eit Folk, eller um me berre er
Restar ...

Naah. Me fær "tru det beste", veit du. Og so er
Verdi vond; det fær me trøyste oss med. Desse Røvarane
her rundt ikring oss, dei hev nok Hug paa Lande; men
dei vert ikkje samstellte. Og den eine er rædd den
andre. So held den eine Kniven den andre i Slira. Det
lìver daa me paa, til dess me vert vaksne og kann stelle
oss som Folk. Ja-ja! Det er nok det vonde ein tryggast
kann tru paa ...

 -- Eg vert leid av Riksspursmaali; triv Regnhatten og
legg til Fjells.

Etter Non. 

Dette Matstelle mitt i Knudaheio -- naah; eg er glad
eg er aaleine. Og tenkjer ofte med meg sjølv; det er

Regnhatt: Paraply.

SIDE: 267

godt at ho Hulda ikkje ser det. Naar det berre er eg
sjølv som lær aat meg, eller grin og gryler paa meg, so
bryr eg meg ikkje større um det. Og so greider det seg
ikkje so ille. Men det gjeng stridt mykje paa nedkokt.
Eller som det heiter paa Gudsord: "Hermetik". So noko
vidare gamall vert eg aldri her i Knudaheio.

Gjente, segjer du? Finst ikkje slikt. Det som ikkje
vert Lærar-"indar" fèr til Amerika. Og By-jente kann
du vìta eg ikkje kann hava, naar eg skal vera Jærbu.

 -- -- Jærbu, ja. Jærbuen er visst den klokaste likevel,
han. Landsspursmaal og slikt bryr han seg lite
med; det greider Vaarherre. Og dei som trur at me
Jærfolk berre tenkjer paa det gudelege, dei tek au i
Miss. Me agtar nok Bøneboki. Men me gløymer ikkje
Jordi for det.

Og um me gjeld for seinføre, -- det kann stundom
gaa so fort med oss, at me skýnar det knapt sjølve.
Ikkje berre naar det spýrst um aa koma til Amerika.
Nei; naar det gjeld Arbeid med. Som no det eg her vil
nemne.

Ikkje lenger sidan enn i mi Ungdoms Tid var Jæren
eit Kornland. Aakrar gulna all Stad; Kvernar gjekk i
kvar Aa; og Haust og Vinter fór me til Byen med Mjøl-
Lass som kunde rope or Vegen. Og det vart Skjelingar
av dei Lassi. Havre og Reint dyrka me mest; Rug til
Husbruk med; ein Kveite-Aaker hadde me òg gjerne.

Og me greidde oss tòllegt, det vil paa Jærbumaal segja
godt. Ungdomen laag um Vinteren paa Fiskje; men han
lærde seg Jordbruk fyrst og fremst, paa Heimegarden i
dei unge Aari, og sidan paa Teneste hjaa godt Folk, der
han var paa Jordbruksskule likso vel som dei som gjeng
og vert "Agronomar" no, og tente seg Løn attpaa. Og
kor smaae Lønine var daa mot no, so lagde Ungdomane
seg upp nokre Dalar likevel, og var endaa godt klædde.
Det er rart naar der er Ettertanke og Folkeskikk. Naar
dei daa hadde lært det som turvtest, og lagt seg upp eit
Grand Skillingar til aa byrja med, so tok dei Jordi
heime, eller kaupte seg eit Stykke; fekk seg so ei Kòne

Reint: Bygg.

SIDE: 268

som hadde lært anna enn aa vera " -- inde", og greidde
seg sidan for det meste rett godt. For alle i den Tidi
visste at ein laut greide seg sjølv, maavita, -- arbeide
og spara, i Norig so vel som i Amerika.

Men i Utlandi kom Stordrifti upp; og Gryn-Maten vart
so billeg, at tilmed Jærbuen kunde kje tena paa 'n lenger.
Daa svinga Jærbuen so fort at ein skulde ikkje trutt det.
Og slog seg paa Budraatt med all si Magt.

Mjølk fyrst og fremst; og Smør. No tek Mjølkebruki
(paa Agronomdanskt "Meierierne", av "meie: slaa Hø")
til med Ost au, um dei elles ikkje hev kunna gjera noko
ut av den fine jærske Fat-Osten enno. Me driv i Mjølkebrùke
med norsk Hollandsk og norsk Sveitser, liksom
me i Bokheimen driv med norskt Danskt; det vert korkje
norskt eller hollandskt eller danskt; men det maa greide
seg til so lengi. Det nye som var aa lære kom Folke
snart etter; men daa Jær-Gjentune vilde vera Skulemeistrar
no, laut Mjølkedeigjune for det fyrste koma fraa
andre Bygdir. No gjeng det so godt med denne Drifti,
at Folk greider seg betre enn dei fyrr gjorde med baade
Mjølkebrùk og Kornbrùk. Og Mjølki hev heiltupp vorti
noko heilagt for Jærbuen, Gudsgaava framifraa. Han segjer
daa ikkje Mjelk, Mjelkjo lenger, men "Melk, Melko";
Mjølk vert noko mest av same Slage som "Brød og Vin",
noko so høgt at ein ikkje maa nemne det utan paa
Gudsord.

Eg saknar nok Kornbrùke som eg vaks upp med, og
som gav baade god Mat og meir Umskifte i Arbeidslive.
Aakrane stod so vene paa Jæren at eg knapt nokon Stad
hev set Maken; og huglege var dei alt fraa dei var tillagde,
og vart venare di meir dei vaks. Til dess dei
stod gule og mogne og lokka paa Sigden, Havre-Aakrane
alra venast. Skurden var den Vinna eg lika best; og um
Fyri-Vinteren, naar Tustane tok til aa leike i alle Laavar,
var det so det vart lìvande all Ting.

Men ein maa taka Verdi som ho kjem; og daa skulde
eg tru, at Mjølkedrifti er gild nok. Dertil gjev ho Bonden
ei viss jamn Inntekt, som han hev Rekning med og kann

tillagd (um Aaker): fullt vaarstellt. -- Tust: Sligjul; "Pleiel".

SIDE: 269

lite paa; og med den greider han seg, um han vel sjeldan
kann leggje seg upp noko større. For med Mjølkebruki
fylgjer Landhandlaren som tek største Vinsten;
Jærbuen hev endaa ikkje komi i Gang med Handels-
Samlag.

Eitt og anna kann det vera elles au aa rette paa. At
Bonden skiljekinnar Mjølki og sél det beste og gjev
Grisen Resten og sidan drikk Brasil-Kaffi for Mjølk og ét
Mergblanding for Smør, det kann gjeva ein fin Rekneskap
til so lengi. Men paa Resten vil den andre Sida
au koma fram. Av inkje kjem inkje og av lite kjem lite
og alltid mindre; kva skal det her upp-i Kaldeheimen
verte av eit Folk som drikk Brennvatn [fotnotemerke] for Mjølk og ét
Talgblanding for Smør og Maisbrød for Havrekake? Aa
vera stutt-tenkt duger nok ikkje i det lange Drag.

Mange nymotens Hjelperaadir for Arbeidar og Bonde
er av same Slage som den Kunst-Mjølki Doktarane i
seinare Tid hev funni paa aat Smaaborn, so dei unge
Fruvune skal sleppe aa gjeva Bryst. Mjølki var so godt
utrekna, at ho helst skulde vera betre enn den gudgjevne,
meinte dei. Men det kjem meir og meir upp, at Doktarane
hev misrekna seg endaa. Sjølvvaksin Mat er best. Bonden
som fyrr livde paa Mjølk og Havremjøl og no vil klara
seg med Kaffi og Maisblande, han fær finne det same.
Arbeid og sterk Luft krev Kraft; og Kraft vil hava Mat
som der er Merg i. Men Folk hev alt komi til aa tenkje
paa dette, og finn vel etterkvart ein Maate so dei klarar
seg.

Og maa ein tenkje paa Kroppen, so lyt ein tenkje paa
Hovud og Vìt med. Det er som han sagde han Eivind
Tjensvoll, ein Kjenning fraa yngre Aar: "det kann vera
godt nok at gode Hovud fraa Bygdine vert Bokfolk og Skulefolk;
ikkje minst treng me bondefødde Embættsmennar.
Men me treng gode Hovud i vaart Arbeid med. Og det
ikkje berre til Utskiftningsmennar, men beint fram i Jordbruke.
Vert Bonden tappa paa alle Kantar, baade for

skiljekinna (skilja): "separere". -- Mergblanding:
Margarin.

Fotnote: Kaffi. Orde hev han Far laga.

SIDE: 270

Pengar og Arbeidskraft og Vìt, so kunde han vera sterk
som Fjell; han held ikkje ut paa den Maaten i Lengdi."

Han er ikkje av dei modlause, den Bonden som sagde
dette. Han er av det gode gamle Jærbu-Slage: dei som
var arbeidsame og dertil glade. Og misnøgd med sine
Vilkaar er han alra minst; det er au noko som er innkomi
med Krambugut-Skulen. Eivind Tjensvoll stod for
Presten fyrr Nyskulen kom, so at naar han og eg er i
Lag, so er det det gode gamle Jæren som møtest med
det nye og skrale. Gjeng eg elles innpaa 'n, so vedgjeng
han, at Skattane er høge no mot i hans fyrste Tid,
og at det ikkje vil vera verdt aa sprengje paa so hardt
til det jamne. Men Bonden er seig, legg han til med
ein Smil; det vil vara ei Stund enno fyrr dei fær gjort
det av med 'n.

Det gjeld um, at me lærer aa lite paa oss sjølve att.
Staten som her eit Bìl var slik ein Vaarherre, men no
meir og meir vert sitjande og undrast paa at det er Folke
som maa føde honom og ikkje han som kann føde Folke,
 -- Staten kann me nok ikkje vente noko Manna-Regn
ifraa. Det var eit Mistak med all denne Trui paa Rikshjelp.
Nye Skattar kann me vente av Staten med hans
hundra Millionar i Aars-Utgift og hans 2 -- 3 hundra Millionar
i Skuld; nye Skattar og nye Laan kann me vente
av Staten. Og alltid nye Embættsmennar, som maa hava
sitt, kven som elles skal svelte. Det er i det heile det
einaste Staten kann gjera: setja inn og løne og etterløne
Embætts- og Umbodsmennar. Alt ein gjeng til Staten
med, -- fær ein noko Svar, so er det dette eine og
same: so og so mange nye Embætts- eller Umbodsmennar.
Og so skal dei dertil hava sine Kantor. Og so
og so mange Hundradtusund eller Millionar til aa "arbeide"
med. Men um det vert noko Hjelp i dette Arbeide ...

Me hev i seinare Aar drøymt og drøymt um nye Tidir;
alt skulde bli so nytt no.

Ja-ja. Duger det nye, so veks det seg smaatt um senn
inn i det gamle; og det som ikkje duger vert utskilt.

SIDE: 271

Det er den vanlege Meltingsgang. Eit Folk lìver i det
heile so lengi som det kann arbeide nytt inn i sitt gamle,
so lengi det aandeleg kann livnære seg.

Mykje av det nye er berre nye Sjukdomar. Og dei
breider seg fortare ut-yvi Lande enn fyrr. Jamvel paa
Jæren er mange utrygge av By- eller Boksmitte. Eg som
hev vori ute so lengi at eg tek til aa koma heim att,
kjenner meg visst ofte tryggare paa Heime-Grunnen no
enn mange av desse halv-forfarne unge. Eg kjenner au
vel, kva det er for eit Livs-Tap, for deim som det hev
vori for meg, at me ikkje gjenom Skulen og Bøkane fær
arbeide os fram paa vaar eigin Grunn, men vert drivne
uti noko framandt som skyggjer meir enn det klaarar upp
for oss. Det nye me pluggar i oss vert seint og stundom
aldri vaart; men det som var vaart heimanfraa drèp
Skulen ned i Staden for aa kveikje og dyrke det. Unaturleg
Livemaate krev sterke Magar; ikkje Helvti av det
som den norskdanske Skulen strævar med vert til
Gagn.

Og berre dei faae som gjenom alle kunstige Hefte og
Hindringar vinn seg heilt fram, vinn heilt heim att. Men
jamvel for desse gjeng mykje spillt: Tid og Kraft og stundom
meir. Det veit eg um, maa du tru.

Etter tjuge Aars Skulestræv og Bokstræv skulde eg
vori langt komin. Men eg vart ikkje ferdug med sjølve
Skulegonga dessmeir. Med alle dei Snarvegane eg tok
til aa vinne fram, -- eg vart for gamall; og Utearbeide
tok meg. So at det einaste eg rett kom inni, var dette
Maalstræve som med kgl. norsk-dansk Statslygn kallar seg
"det norske Sprog". Men daa eg var komin inn i det,
so laut eg gjeva det upp; for det fyrste saag eg at det
berre var provinsdanskt, og for det andre fekk eg finne,
at kor godt eg lærde det vart det aldri mitt.

Harmelegt er det aa minnast all denne spillte Ungdomstid.
Og vondt var det aa vakne. Eg var ikkje meir
"norsk" enn me Bondefolk plar vera; kunde so gladeleg
ha selt Odelsretten min for dei "Linsur" eg no hadde
lìvt so lengi paa. Men eg kom etter at eg ikkje kunde
melte desse Linsune. Di meir norskdanskt eg skreiv, di

SIDE: 272

tydelegare saag eg kva det var for ein norskdansk Bokmann
eg i kvart Tilfelle hermde. Ja umframt Ibsen daa,
som eg hermde jamt. So skulde eg rette paa dette. Strauk
og strauk; strauk og skreiv um. Til dess "Stilen" min
vart so livlaus som Hermestil vert, naar Tjuvestasen kjem
burt; Langhalm vert denne Stilen. Og eg vart leid Langhalmen
til Slutt. 27 Aar gamall sette eg meg til og
lærde aa skrive norskt; lærde det utan Lærar og paa ein
Sùmar; skreiv jærsk til eg var komin inn i Maaten, og
lempa sidan paa Stavingi so det vart lesande for Folk
fraa andre Bygdelag med (Lands-Staving; "Landsmaal").
Sjølvsagt vinn eg aldri inn att det som vart forsømt og
øydelagt for meg gjenom Framandskulen i Barndom og
Ungdom; men det som att vinnande var hev eg daa etterkvart
vunne.

Det var i Kaupenhamn eg fyrst fekk Greide paa Maalspursmaale
vaart. Der kann du vìta eg tala det finaste
danske eg hadde lært; og daa eg var Vestlending, fraa
dei Bygdine der det paa eit gamalt tysk-danskt Norigskart
stend: "hier sprechen die Norweger Dänisch", meinte
eg at i Danmark skulde eg klara meg serskilt fint. Men
Kuskar, Gjesteheimsfolk, Bordsveinar, Krambufolk, mest
alle eg raaka, -- naar eg tala mitt finaste danske svara
dei meg paa svenskt. Dei tok meg for Svenske etter
Maale. Ein dansk Skulemann, som eg ein Gong tala med
um dette, sagde meg eitt og anna um Maalspursmaale
som eg lagde Merke til, og som eg sidan hev fengi stadfest
"Naar vi danske," sa han mill. a., "læser de norske
Forfattere, saa beundrer vi dem naturligvis; men vi kan
jo ikke lade være at sige os, at de heller burde skrive
Svensk. Deres Dansk er -- naa, i ethvert Fald: det
maatte absolut falde naturligere for dem at udtrykke sig
paa Svensk." Fraa den Dagen av veit eg, at det norsk-
danske ikkje er skikkeleg danskt heller. Og Sanningi er,
og vert vel meir og meir, at Heimedanskane vaare er
paa Gliding -- austetter.

Me norske vil ikkje glide korkje sud eller aust; me
krev Heimrett i Norig; og den Retten maa me vel vinne

herme: "efterligne".

SIDE: 273

etterkvart. Endemaale maa vera: eit heilt norskt Norig,
paa Vis som det engelsk-franske Engelland paa Resten
vart heilt engelskt.

Med heil Heimrett vil me faa Heimhùgen att; og med
Heimhùgen veks Arbeidshùgen og Livsmode. No armar
Norig seg ut med tankelaust Vanstyre og vill Utvandring;
daa vil det dyrke og byggje sitt eigi Land; og fare smaatt
men vitugt; og Velstand og Folkemengi vil auke meir
enn me no hev Mod til aa tru. For um Lande kannhende
ikkje er "det bedste i Europa", som du plar segja,
so er det mykje betre enn me tenkjer, etter det me no
fær ut-av det. Og med den ærlege Fredsviljen som me
er nøydde til aa hava, og med Forsvarssamband med fleire
og fleire Granneland, vil Norig halde seg utanfor all
Ufred til den Dagen kjem, daa Daapsklokka ringer yvi
Europas Sambandsrike.

I alle Høve og Hende: eit samvaksi, heilvaksi Folk
vil alltid vera sterkare og betre bútt mot all Faare enn
eit Blandingsfolk, som armar seg ut i æveleg Sjølvstrid.

Striden millom By og Land vil like-eins linnast, etterkvart
som dei tvo Halvfolki vert eit heilt, samlar seg
um ei norsk Maalform, finn kvarandre. Dette siste bør
kunna gange snøggare enn me no trur. Det norskdanske
er alt so skilt fraa det rette danske, at Danskane tek til
aa kalle det norskt [fotnotemerke] ; og Bymaali vaare vert norskare
smaatt um Senn ved den jamne Innflutnaden fraa Lande,

Fotnote: 
Jamvel vaare danskaste norskdanske fær berre so maateleg
Ros i Danmark for Danskemaale sitt; um sjølve Alexander Kielland
skreiv J. P. Jacobsen (1879): "Sproget er gjennemgaaende
forbausende godt Dansk, af norsk at være"; og Ibsen i "Et
Dukkehjem" var i Maalvegen berre "gaaet godt frem".

Og naar dei danske Brørane vert sinna kann dei tala utruleg
beint fram. I "Politiken" vart det for nokre Aar sidan ført so
tydeleg Tale som denne: "I Parenthes bemærket er norsk intet
selvstændigt Sprog, men kun et forurenset Dansk, talt med svensk
Accent. Resultatet af denne Sammenrøring er rædselsfuldt. Nordmændene
taler ikke; de spytter sine Konsonanter ud, disse Kampestenskonsonanter,
der gir Indtryk af, at det er hele Vedkommendes
Tandsæt, der paa engang bruser lige i Ansigtet paa en.
Den fysiske Lidelse ved at høre "norsk" øges desuden ved ...
o. s. fr. 
(Merknad 1904.)

SIDE: 274

serleg naar Landsskulen vert norsk. Kóss det gjeng med
det embættsdanske veit du sjølv, som voks upp med
Skiens- og Telemark-maal jamsides norskdanskt, so du
visst knapt veit kva du helst skal kalle Barndomsmaale
ditt [fotnotemerke] . Likevel fær me takke til, at me hev havt
dette Halvmaale; det vert meir og meir ei Overgangsbru
for Norskdanskane.

Dei hyggjelege Brørane vaare meiner, at her ikkje er noko
norskt maal lenger. Danmark gjer seg til av aa ha øydelagt
Maale vaart, liksom det øydelagde alt anna gjævt fraa
vaare gode Tider. No, daa me hev lati Framanddomen ride
oss i 500 Aar, duger me i det heile ikkje til anna enn
Hjelparar -- for dei danske, dømer Svenskane; nei, maa
vi be': for de svenske, segjer Danskane. Og dei norsk-danske
bøygjer seg: det er sant, segjer dei. Lat oss
gjeva upp dei norske Draumane, segjer dei, og gjera det
einaste me kann: hjelpe Brørane vaare i Danmark!

Var det som desse hyggjelege Brørane trur, so vilde
eg segja um Danskane: dei norskdanske bør slaa seg paa
svenskt. I Talemaale er dei alt komne so langt at dei
likso snart kann kalle seg dansksvenske som norskdanske;
harde Medljodar utan Tviljodar er Sermerke for det
svenske mot danskt, og hev no like eins vorti "Sermerke"
for det norsk-danske. Men til det vesle som kunde vera
att av det norske Folke vilde eg segja: skal me døy, so
lat oss ikkje døy i eit Smaafolk som det svenske; lat oss
døy i Amerika og stande upp att paa engelskt; so fær
me daa noko att for Live vaart! Engelskt ligg daa au
norskt so nære, at i Grunnen kjem me lettare inn i det
enn i det danske eller det svenske.

Men no er ikkje Nordmennane so daude som Brørane
vaare trur. Og dermed er vaart Svar gjevi. Me byter
ikkje norskt burt i danskt meir enn Danskane byter danskt

Fotnote: Les og det Hans Ross skriv: "Jeg har egentlig aldrig havt
noget "Modersmaal". Mitt Sprog, som maaske de fleste Nordmænds
af det Samfundslag hvoraf jeg er udgaaet, har altid været et famlende
Overgangsmaal mellem Tjeneres og andre norske Omgivelsers
ret selvtrygge og derfor i Barneøret faldende og sig fæstende Norsk og
Forældrenes og Skolens norsk-prikkede og norsk-skjoldede Dansk."
(N. Ordb., Fortale S. X.)

SIDE: 275

burt i tyskt eller Svenskane svenskt burt i franskt; for
me veit, at di lenger me vinn Heimemaale fram, di meir
vinn me Heimeretten att, og dermed all Heime-Hugnad.

Ja um me so visste, at Norig skulde døy. Dei av oss,
som ikkje fór til Amerika, vilde tala og skrive norskt likevel;
for jamvel i dette sorgsame Tilfelle vilde det for oss
norske vera best aa ha haldi ut paa den norske Sida.

Men mit skandinaviske Credo lyder so: der er tri Folk,
det norske, det svenske og det danske; og desse tri er,
just naar dei er heilt ut tri, -- eitt.

Fillut og blodut gjekk Norig av mang ein Leik; folnande
laag det under det danske, gulnande og geispande
ligg det under det "norske" Danskevelde. Men det heldt
seg med Liv i all Naud, og klara seg fram gjenom Armod
og Tvang og Sótt og Daude og Svartedaude. Det
hev vori djupare nede enn no, og hadde endaa Livskraft;
den hev det framleies. Heimkjensla vaar kann synast
veik; men naar det gjeld paa, vaknar ho. All den Lút og
Forgift som paa nokor Vis læt seg brùka mot denne
Kjensla vart brùka paa meg fraa Barndomen av; kunde
Heimkjensla vakne upp att hjaa meg, so kann ho vakne
hjaa alle. Og ho er i Vakning. Trass i Danskar og
Heimedanskar; trass i Amerika; trass i alt. Armt gjekk
Norig av mang ein Leik; men det lìver. Og det vil
vakne til fullt Liv.

Mange leide Knutar er her for Bonden no. Noko av
det eg høyrer oftast nemnt er Spursmaale um Tenarhjelp.

Alt han Far var inne paa dette Spursmaale. Ein skulde
helst klara seg utan Tenarhjelp, meinte han. Og det er
fleire som freistar med det no, um det ikkje nett fell so
laglegt.

Men det maa visst meir og meir til. Tenarhjelpi vert
for dyr. Dertil duger ho mindre og mindre. Det er ikkje
som i fyrre Dagar, daa Ungdomen heldt Tenar-Aari for
ei Læretid. No maa dei paa Skular skal dei lære; ja
um det berre er ei Gjente som skal lære aa koke Graut,

SIDE: 276

maa ho til Byn i "Husholdningsskole". Tenartidi vert daa
berre ei Træletid, som er like uhugleg for Herrar som for
Tenarar.

Det er det au, at Tenarane høyrer ikkje Huse til lenger.
Dei fører sitt serskilde Framandliv i Husbondshuse no,
liksom Tenarane i Byane. Det er fint det, maa vìta.
Hustavla er avteki jamvel paa det gudelege Jæren; daa
visst er dei Bòdi avtekne som galdt for Tenarar og
Ungdom. Det vert meir og meir Tenarane som maa raade
for Huse no, serleg um Nætane. Og Husbondsfolke trøytnar
meir og meir av aa vera halvframande i sine eigne
Hus. Det driv i det heile meir og meir burt fraa det
gamle Husstelle. Paa Land som i By.

Det vert Borni som meir og meir maa hjelpe til. No
er det nok so, at Staten tek Borni fraa Heimen meir enn
godt er. Og lærer deim soleis upp, at dei skundar seg
til Byn so snart dei er framslópne. Men noko Hjelp kann
Borni endaa gjera. Dei yngste veks til ettersom dei eldste
fèr burt, so at Huse klarar seg paa ei Vis likevel, med
eit Grand Leige-Hjelp i Onne-Tidir.

So for det fyrste daa.

Men meir og meir maa det koma upp ein ny Maate
med sjølve Jordbruke. Gardane vert etterkvart sundskifte,
til dess kvar Mann hev eit Stykke som ikkje er større
enn at han med Gognir og gode Arbeidsvelde greider det
sjølv, so i det heile daa. Men dette Stykke arbeider
han so godt upp, at det gjev av seg som ein Gard no
for Tidi.

Dette med Smaabruk er ein Tanke som eg trur ikkje
lite paa, serleg daa Bror min, han Jon Garborg, som er
jordbrukslærd ("Agronom") og mange Aars Gardbrukar,
hev sagt meg, at han au trur det maa skipa seg meir og
meir so. Etterkvart maa daa meir Sambruk og Samdrift
au koma upp, liksom det alt er komi Samdrift i Mjølkehandelen.

Jordbruksskular maa me faa som der er Gagn i, og som
ikkje er for dyre, Skular paa Lag som sùme av vaare
vestlandske, eller endaa meir som dei skotske, Skular

SIDE: 277

som legg seg etter aa lære upp Jordbrukarar meir enn
"Assistentar".

Med Mjølkebruk og Landhandlarar fylgjer nye Vegar.
Ein slik ein, og det ein storfin ein, er lagd fraa Bryne
til Undheim, so at Mjølki fraa desse Sørbygdine gjeng til
Bryne no, og ikkje til Nærbø som fyrr, endaa Nærbø ligg
nærare.

Denne nye Vegen hev daa vorti min Veg au. Han er
betre lagd end den gamle og ikkje so bakkut; den gamle
gjekk beint paa alle dei Bakkane han yvi kunde koma,
han. Det var det, ser du, at han baade var rædd Myrane
og dertil skulde innum paa Gardane all Stad. Eg
tek til aa eldast no og likar ikkje Bakkar. Den nye
Vegen gjeng dertil alltid noko-so-nær beinleides, slær ikkje
so mangi Bugtir paa seg som den gamle.

Men so kann eg stundom faa det imot 'n, at han er
altfor regelrett, og held seg altfor strengt til Laaglende.
Herre Gud; eit lite Kast paa seg kunde han daa gjera so
no og daa; ein skal ikkje vera altfor fullkomin heller.
Men nei. Han er gamall og klok stødt, han, so ny
han er.

Det hender daa at eg vert leid 'n og tek Gamlevegen
kor som er. Det er min Veg likevel det, naar
Sanningi skal fram. Ny-Vegen hev inginting aa fortelja
meg; den gamle er Vegen fraa mi Tid og Vegen med
mine Minne. Og um Bakkane hans kann vera tunge
stundom, so er det so mykje gildare naar ein fyrst hev
vunni Høgdi. Eg anda aldri so lett i dei unge Aar som
naar eg var komin framum Mossige og nordpaa Fossebakkane,
og derifraa saag ut yvi heile Mid-Jæren og
langt til Sjøs; og enno kjenner eg meg lett og fri paa dei
Høgdine.

Helg er det au yvi denne Vegen. Han gjeng til Kyrkja
og gøymer Kyrkjeminne. Her gjekk me um Sundags
Morgnane naar det var godt Vêr, og rødde med Kjenningar
og saag paa Folke. Paa Gjentune med, veit eg,
naar dei var vene. Litegrand Trolldom er det kannhende

SIDE: 278

au nordetter denne Vegen; eg hev aldri vori fulltrygg paa
Fosseheidane naar det var myrkt. Og minst ved Foss-
Bruno, der Elvi, i tvo staselege Stup, kvitnar ned yvi aat
Storhýlen millom dei svarte Bergveggine. Det hev visst
vori baade eitt og anna aa høyre og sjaa der i gamall
Tid, ja ikkje lenger sidan enn daa gamle Lomelanden
gjekk og vassa i Aai nedanum Fossen og fiska Perlur.
Eg tor ikkje nettupp sverja paa at der er nokon Fossegrim.
Men kann Austlande sverja so mykje tryggare paa
sine Grimar, trur du?
 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

X.

Knudaheio 16. 6. 1902. 

Du Steinar!

Mange Takk for Boki. Ho vil vera meg Sellskap og
Hjelp i einslege Stundir mang ein Gong. For med dine
Skulebøkar er der det serskilde, at ein lès deim um ein
ikkje hev deim til Lekse.

Det trengst mange Bøkar til Hjelp for Skulen. Me
norske driv mest paa med Dikt, me. Men Folk kann kje
lìva av Dikt meir enn av Luft. Luft maa til; og Dikt
maa til. Men fast Næring maa vera Grunnlage.

At Hægstad arbeider med dei gamle Kongebrevi er
gildt; endeleg hev me der fengi ein Mann som kann
gjera noko av alt det Arbeide som paa dei Leidine ligg
ugjort. "Hildinakvæde" hev vist oss kva den Mannen
duger til, og kva det i denne Vitskapen kann hava aa
segja at Granskaren stend paa norsk Grunn. Takk maa
Stortinge hava, som fekk tvinga inn ein -- for det fyrste
ein! -- norsk Lærar paa Fredrikshøgskulen i Kristiansby;
der er Arbeid for mange.

Meir Samanheng med vaart gamle Aandsliv skulde me
òg hava. Men du veit kóss det er; me hev ein Professor
i russisk, men ingin i gamal-norskt. Det heimslege
er alltid Styvbarne i eit framandstyrt Land. Du veit korleis

SIDE: 279

det er med det ny-norske; Herrefolke "skýnar" det
ikkje. Derimot skal Smaafolke sjølvsagt skýna Herremaale.
Det er Magti det gjeld, maa-tru. Med Framandmaale
vert me norske haldne so langt i Atterhand,
at Framandfolke alltid vert det fyrste.

Mykje er der og i det du skriv um "Grundstenene".
Men her er me daa i Arbeid. Ein Grundstein hev me:
Snorre; den andre fær me vel snart: Edda; den tridje,
som i andre Land plar vera den fyrste, steller me med
so smaatt: Bibelen. Men du veit, at med den hastar det
ikkje her; dei norske bør vera kristne, men fyrst gjeld
det um aa faa deim norskdanske. So er der tenkt paa
Shakespeare so smaatt; og -- ja; endelaust mykje er her
aa gjera. Men: smaatt -- smaatt; smaatt -- smaatt; det
er Takten for all norsk Framgang, veit du.

Meir og meir lyt me faa av det største og det beste.
D'er nok berre Faatale som naar Høg-Tindane. Men di
fleire di betre. Og mange fleire vil i Ungdomstidi naa
upp til dei store paa norsk Veg enn paa dansk; det er
noko som eg kann skýna fraa mi Tid. Di fleire av dei
store me daa kann faa paa norskt, di betre vil vaare
Vokstr-Vilkaar vera.

Eg sat i Røykje-Rome paa Eimbaaten og freista aa drive
Tidi med eit Blad; det var ein der som skreiv um norsk
"Forretnings-Udygtighed".

So kom det eit Par andre inn og sette seg. Dei fekk
noko aa drikke og kveikte Røykjepinnane sine; sat so
der og røykte og rødde; den eine, han som førde Orde,
ein Graatass paa ikring seksti, var visst fraa Kristianssand;
den andre, ein Unggut aa kalle, rødde mindre, endaa han
var Bergensar.

Etterkvart laut eg høyre etter. Dei brydde seg ikkje
meir um meg enn eg brydde meg um deim; men den
gamle kom med eitt og anna som høvde so ihop med
det eg las, at eg fullt so godt kunde brùka Øyro som
Augo.

 -- -- Norsk Vare? sagde Graatassen. Duger ikkje med

SIDE: 280

norsk Vare. Ingin Nordmann kauper norsk Vare. Nordmennane
er Eskimoar som vil hava Glasperlur; det maa
ein Kaupmann hugse paa. Freistar han aa faa anna innpaa
deim so ryk han; "det fik bl.a. jeg erfare, som du ved."

"For i Ungdomen er ein Idealist," heldt Graatassen fram.
"Ditt og datt vil ein hjelpe upp; und-so-weiter, und-so-
weiter. Duger ikkje, Guten min. Ein kjem ingin Veg
fyrr ein hev lært, at Villmannen vil hava Glasperlur.
Tyskt Jugl, Farr! Det vil Nordmannen hava."

Den unge lo litegrand. Det kom noko anna Drøs som
eg ikkje kunde fylgje med i; men um ei Stund kvesste
Graatassen i att.

"Me norske duger ikkje til Kaupmennar!" sagde han.
"Ein norsk Kaupmann held seg aldri forsynt med det han
skulde hava. Og aldri kann han greide fraa seg so
mykje som ei Varesending utan Mistak eller Gløyming.
Gløyming, ja! -- hugsar aldri ei Avtale. Ein Kaupmann
som gløymer, ha-ha! -- Ein Nordmann kann vera Hestehandlar;
men annan Handel skýnar han ikkje. Finn du
ein Kaupmann som duger her i Lande, so er han tysk,
eller daa visst halvtysk. Du kann vera glad du hev ei
tysk Mor!" -- Den unge lo. Han meinte Far hans hadde
kje vori so galin Kaupmann, han heller. "Naah!" knurra
Graatassen; "han var halvdansk; naaget udenlandsk Blod
maa der være, ser du."

Eit Bìl etter rødde dei um Fisking og Fisk. "Minkar?
Ja visst minkar det. Og lenger og lenger til Havs maa
dei etter Fisken. Raad? Ja seg det. Skulde nokon finne
paa Raad, so burde det vel vera eit gamalt Fiskarfolk
som det norske. Men! -- Nordmennane hev nok aa gjera
med aa lære dei nye engelske Fiskemaatane."

Den unge nemnde noko um Staten. Graatassen var
ikkje med paa det. Knurra um Kandidatar som var glupe
i Latin; kva skulde dei skýna seg paa Arbeid og Landsstyring.
"Det er saa Gu' kje med Jurisprudens og Filologi
man skal hjelpe et fattigt Folk, Farr!"

Samrøda kom inn paa andre Ting, og Blade fanga meg
att. Daa eg var ferdug med Stykke der, sat den unge
og fortalde um ein Kjenning som hadde bygt slikt eit

SIDE: 281

stort og gildt nytt Hus; han hadde trygda det i Hamburg
for halvt-anna hundra Tusund, trur eg. "Berre det ikkje
brenn daa snart," mylte Graatassen. Den unge kremta;
eg kjende paa meg at han skjegla burt-til meg. Men eg
sat vel gøymd att-um Blade mitt.

Og Graatassen brydde seg ikkje um meg. Han heldt
fram um Trygding og Trygdelag; fortalde at han hadde
vori med og grunnlagt eit norskt Trygdelag ein Gong.
He-he; ja; eit norskt. "Vi har strævd med et og andet
sligt af og til; skulde hjelpe op Landet, ser du!"

For det var ikkje annarleis her enn andre Stadir; me
trong Pengane vaare heime. Og Rentune med. Kvi
skulde me daa forære desse Skillingane til Tysken. Hja.
Sant aa segja var det sùme som høyrde paa dette. Men
dei fleste gjeng til Tyskland no som fyrr. Dei kjenner
seg tryggare hjaa framande. Jamvel Folk som elles driv
paa med innanlandske Ting, og Framgang her heime,
gjeng til Tyskland med Trygdepengane sine; kjem ikkje
paa anna. "Ja er det ikke snoddi med disse Eskimoerne,
du?"

"Det er meget i det du der siger, Onkel," sagde den
unge.

Den gamle heldt fram. Me hadde fem-seks norske
Trygdelag no; men det var enno nok av utanlandske
som arbeidde her i Lande. Og kvi skulde dei
ikkje det? Nordmennane var Heinfødingar og trudde som
alle Heimfødingar paa det framande. Staten like eins. I
andre Land krev dei Trygdir og Avgiftir av framande
Lag; her slepp dei framande lettast. "D'er Eskimoen, ser
du; det er den udødelige Eskimoen!" -- 

Eg lagde Blade fraa meg og rusla ut. Han hadde so
Rett denne Graatassen at -- huff. Og enno segjer eg
huff. Me er oss sjølve like i all Ting, me Eskimoane!

Eit og anna Menneskje ser upp-um; og glad er eg.
Endaa eg inginting hev aa bjode paa; Matstelle mitt er
 -- naah! -- I Dag kom det endaa ein Mann med eit

SIDE: 282

historiskt Namn og helsa paa meg; eg meiner ein Mann
med eit jær-historiskt Namn.

Prestane paa Lande i mi Tid var, jamsides med Futane,
noko paa Lag som Kongane fyrr; og hadde me havt
gode nok Sogumennar i Bygdine, so hadde me fengi
Sogur um Prestar og Futar liksom fyrr um Kongar og
Hovdingar.

Mange gilde og rare Preste- og Futesogur hev me
havt. Sùme av vaare her-ifraa hev eg sjølv høyrt, og
gløymt. Um Gunnerus vart mangt fortalt alt i den Tidi
han livde. Fyri Gunnerus var det Frost. Presten Frost,
ja; honom var der og Segnir etter. Like eins høyrde eg
eitt og anna etter Juel, ein eldre Prest paa Lye. Endaa
eldre var Bull, som skal ha vori ein strid Kar, etter som
Orde gjeng. Ein Presteson som longo sidan bleiv i Hinnalands-
Vatne, var Son til Bull, tykkjest eg hugse. Me
kunde snart ha fengi ei Sogubok [fotnotemerke] .

Ein Mann som Mauland kunde her ha vorti ein god
Snorre. Enno finn han fram mangt um desse gamle
Prestane, alt um han mindre hev Segnir enn gamle Protokolar
aa ause av no.

Eit og anna fortèl han meg som viser, at Kantormennar
hev desse gamle Prestemennane ikkje vori, kva dei elles
kann ha dugt til. Bøkane deira kann vera reint snodige.
Namn synest dei mill. a. aa ha brytt seg lite um. Her er
nokre Døme:

Gifte: "Skoleholder Ole Tjellands Søn og hans Brud"
(1776).

"Reyer Frøyland sin Søn og Elling Hognestad sin Datter"
(1792).

"En ung Person fra Høylands Sogn og en Pige som
har tjent i mange Aar hos Jacob Rafndal, hvor de nu skal
bo" (1798).

"Kiddel Søylands Søn og Enken som har været gift
i Hellelands Sogn og er en Datter af Ole Kyllingstad"
(s.A.).

Slikt som (Jon) sin Son gift med (Per) si Dotter er heiltupp
vanlegt i dei Tidir, segjer Mauland; gamle Provasten

Fotnote: Um Prestar paa Jæren sjaa O. A. Løwold: "Fra Jæderen".

SIDE: 283

Bull hev vori verst. Det var no berre Bøndar au dette,
maa-tru, so det var ikkje faarlegare med det.

Dei norske Namni er Embættsmennane i det heile i
Beit med, ikkje minst Skrivarane. Gali skrìvne vert
Namni alltid; Sigmund vert Simon o.s.fr.; ofte vert
Manns- og Kvendenamn rørde ihop; soleis vert Gitle og
Gitlaug baae tvo til "Gitle" eller "Gitleff"; Olav og Olaug
gjeng ihop til "Oluff", Gunleik og Gunnleiv til "Gunnleff";
Helga vert likt med Helge, Torgerd med Torgeir
o.s.fr. All denne Villska hev sjølvsagt gjort sitt til at
dei norske Namni kom av Bruk, og at Jødane strøymde
inn fraa baade det gamle og det nye Testamente. Folke
sjølv hjelpte trottugt til. Fiffa paa dei gamle Namni med
nye Rovur -- Guri vart Gurina, Jorunn vart Jorenn og
Jorina o.s.fr. -- , og stasa og pynta med all den Framanddom
dei kunde faa Tak i.

Men gode Jordbrukarar og Hagemennar hev Prestane
ofte vori, og stundom gode Lærarar i desse Kunstine med,
liksom Prestekonune mykje meir fyrr enn no hev kunna
vera Lærarar i Husstell og Innearbeid; stundom hev dei
vori Doktarar med. So den eine Tidi kann ikkje hava
so mykje aa lata den andre høyre.

 -- Den Mannen som i Dag var inn-um høyrer til same
Ætti som gamle Presten Juel. Sjølv hev han ikkje
noko med Kyrkja aa gjera; det er Jordbruke han bryr seg
um; han er Utskiftningsformann. Men han hadde Greide
paa baade gamalt og nytt, og me rødde um mangt og
mykje. Det var som han med det han fortalde og greidde
ut for meg knytte baade Knudaheio og meg fastare inn-
aat det gamle rette Jæren.

Noko kann vel dette hange ihop med ei Avtale eg
fekk gjort med Utskiftningsformannen, og som liksom gjer
meg meir heime -- og Herre -- i Knudaheio enn eg
fyrr hev vori. Det skal vera Utskifting her paa Undheim
um eit Bìl; og no hev eg Lovnad paa at "Garden"
min skal bli skyldsett og innførd i Bøkane med same.
Kor glad eg er for dette skýnar ikkje du, By-Kroken;
men eg er Bonde og Bondejurist og trur ikkje rett paa
nokon Ting, fyrr det er komi i Bøkane. Quod non in

SIDE: 284

actis non in mundo, veit du; det som ikkje er bokført
er ikkje til.

No er Knudaheibakken til; Knudaheibakken er Gardsnamne.
Quod felix faustumque!

 -- Moten raar paa Jæren med; Gjentune tek til aa gaa
med Hattar.

Dei myrke Silkeploggi som kom i Bruk etter Snippen
og Huva tok seg godt ut og var lettvinne og laglege.
Men heilt fornøgde hev vel ikkje Gjentune vori med deim.
Dessutan skal Kvinnfolki vera sjølvstendige no, veit du,
og herme etter Mannfolki.

Dei Kvendehattane eg enno hev sétt skal elles ha den
Ros, at det ikkje er dei vanlege Tenestgjentehattane fraa
Byn. Det er greide ærlege Halmhattar eller "Straahattar"
som Gjentune lagar sjølve; og dei tek seg godt ut. Noko
vide er dei; Vinden ruskar i deim stridt mykje; men det
vil vel Gjentune etterkvart finne ei Raad med.

I denne Vindheimen var det vel elles best um Hattane
fekk Luve-Svìp. Ja det som høvde best for Jæren
var den islandske Luva. Tru me kunde finne att noko
av Island, liksom der no er Tanke um aa finne att noko
av Færøyom? Dei hev vori svært burtkomne for oss,
desse gamle Broderlandi. No tek Stavanger til aa finne
Handelsvegar der burt; kunde fleire Vegar opne seg? -- 
Og Islands-Kvendi er dei som hev berga mest av det
gamalnorske Adels-Lage, veit me.

Nokon Heimebunad ("Nationaldragt"!) hev me ikkje
lenger paa Jæren. Ein Karmannsbunad hev me havt for
ikkje so lengi sidan [fotnotemerke] ; og ein Kvenmannsbunad hev me
vel au havt; men den hev eg aldri høyrt gjeti. Utan
Snippen og Huva daa; men den Stasen var vel hollandsk?
Det er daa her som elles: naar Heimebunaden er burte,
gjeng Folk i avlagde Byklæde. By-Motane liksom spøkjer
paa Lande eit Bìl, naar dei hev havt si vesle braakande
Lìvetid i Byen. Men i denne Skrymtetidi paa Lande
vert Paris-Motane endaa meir avskapte enn dei i Byane var.

Quod felix f.: til Lykke!

Fotnote: Han var um Lag som Hallingbunaden; gamle Ola Taarland
gjesta meg i Knudaheio i Aar klædd i den. 
(Merknad 1909.)

SIDE: 285

Um German-Landi nokon Gong lærer uppatt det dei
kunde fyrr: aa klæde seg sjølve? -- Dei franske Motane
høver berre so maateleg aat Germanar. Og framifraa
lite høver dei aat staute ljose German-Kvende. Eg
gløymer aldri kor forundra eg vart, daa eg kom til Paris
og fekk sjaa franske Motar paa franskt; daa vart desse
Motane vene! Det var vel det at dei høyrde heime der.
Det som her i German-Landi vert flaasut og stundom
flogsut, var lett, fint, yndefullt der i Heimen sin. Underlegt,
at German-Kvendi med sine gode Hovud skal skýna
seg so lite paa denne store Kvinnesaki! Men dei lærer
vel. I Engelland skal dei alt vera eit godt Stykke paa
Veg, segjer dei skræddarkloke. I Tyskland med vert det
arbeidt; og dette Musik-Lande burde i Klædevegen kunna
skapa fine Ting. Men Tyskland er endaa meir Vitskapsland;
og "Reform"-Tankar og Ættefrelse kjem svært ofte
i Vegen for det fagre.

 -- Matstelle er i Skifting paa Jæren som andre Stadir;
Jønnvegen gjer mykje, og det nye Mjølkestelle hjelper til.
Liksom og den nye Skulen. Kvendi hev funni ut, at "der er
vigtigere Ting i Livet end at føde Børn og lave Mad," maatru.

Men her er enno dei som tenkjer paa Heim og Gardmannsliv;
og dei tek til no og vil lære Matstell. Ikkje
heime veit du; dei maa paa Skular naar dei skal lære
Heimestell, liksom Gutane maa paa Skule og lære
Jordbruk. Paa Hushalds-Skulane gjeng dei daa og høyrer
"Foredrag", og ser paa ei Lærar-"inda" som kokar og
steller. Det er paa Lag som ein Gut vilde tru at han
kunde bli Smed av aa høyre Fyrilesningar um Smedkunst
og dertil stundom sjaa paa Smed-Arbeid. Men alt
maa hava si Tid. Det vert med Kvendi som det meir
og meir vert med oss Karar: upp-att, upp-att, upp-att maa
me lære alt det som me hev meint at me kunde halvsove
oss til i nokre Skuletimar. I det heile: naar me
hev gjort Narr av Fedrane og Mødrane vaare lengi nok,
so er Enden paa Visa den, at me lyt smaameinke oss til
aa gange i Skule hjaa Fedrar og Mødrar att, og lære av
deim netupp det som var det vigtigaste.

Me skal ikkje misse Mode. Uhugen til Arbeid er ein

SIDE: 286

gamall norsk Sjukdom; vil me no helst sitja paa ein
Skulebenk, so var det fyrr Vikingferdir som var det gildaste.
Og daa me ikkje lenger kunde klara oss med det,
tok me til med Skreppehandel og Land-Reking; alt Magnus
Lagabøtar laut gjeva Lovir mot slikt. Serleg me
Bøndar hev so lengi høyrt, at Arbeide, og helst Jordarbeide,
er ei Syndestraff, at no trur me det, og takkar
av Hjarta Riksmagtine som hjelper oss burt fraa dette
Straffarbeide og inn paa Krambu so godt dei kann
og orkar.

Men me fær tru paa Livslovine. Dei er strenge dei,
og lèt seg ikkje lengi fante med; og likevel er dei helsesame
i Grunnen. Og naar alt kjem ihop, so kann Folke
deim, og hugsar deim med, naar Tidine krev det. Lat
Arbeide vera ei Syndestraff. Folke skýnar betre enn
nokon Prest, at denne Syndestraffi er ei Tukting til
Frelse.

Ikkje all Ungdom gjeng "Krambu"-Vegen. Eller den
breide Vegen til Amerika. Meir og meir lærer Ungdomen
aa sjaa, at her er so mykje heime aa gjera og aa
vinne, at di meir me legg oss paa det Arbeide som her
trengst, di fyrr vil den Dagen koma, daa Lande føder
tri Gongir so mange Millionar tri Gongir so godt. Men
til aa faa det Arbeide i Gang trengst det ingin "Krambu" -- 
Skule. Det trengst ein Barneskule som gjev alle den
Kunnskapen som alle maa hava; og sidan trengst det
serskild Upplæring for Jordbrukarar, Handverkarar,
Krambu-Gutar, Skulemeistrar, Embættsmennar, Arbeidarar
av alle Slag, men Upplæring som lærer Ungdomen aa
arbeide. I sùme Tilfelle, soleis ofte i Bondelive, vil
Heimen sjølv vera den beste Arbeidsskulen.

D'er snodigt. So langt som me no etter alle rimelege
Rekningar skulde vera komne, og trudde me var komne
 -- etter alt Bondestyre i vaare Thing; etter Bøndar
jamvel i Kongens Raad; etter alle Slag Skular baade her
og der, og "Land"bruksskular ikkje minst, gildare og
gildare, meir og meir storfine, alt upp til Jordbruks-

SIDE: 287

Høgskulen som so nær hadde vorti heitande Jordbruks-
"Universitetet" attpaa, med "Professorer i Landbrug" og
alle høge Ting, -- me hev meir att aa lære enn me
nokor Tid hev havt.

Men so er det. Stasen ét seg sjølv upp. Ingin fann
paa aa laga Styreverk og Skuleverk som var etter vaar
Raad og etter vaare Krav; Framanddom og Halvlærdom
raadde; stort, d.v.s. framandt, maatte alt vera.

Serleg galdt dette for Jordbruke. Det var so simpelt
det, stakkar, so det laut me pynte upp med mest Framanddom.
Bonden, som til alle sine andre Byrdir hev
fengi desse gilde "Assistent"Skulane au aa dragast med,
undrast visst meir og meir paa, kvar detta By-Jordbruke
skal bera av. Ja det ber nok til Amerika. Men dit
kunde han koma med mindre Braak!

Eg minnest so tidt det Orde hans Far fraa hans sjuke
Tid: at me skal spreidast yvi Jordi. Det ser meg stundom
ut som det Orde skulde kunna koma til aa gjelde
for meir enn Garborgs-Ætti. Det ber paa Viddi med
Folke meir enn rimelegt. Meir enn rimelegt jamvel for
Vikingsønir. Det er ikkje sant, at her er laake Tidir for
Jordbruke. Det hev vori mykje verre fyrr. Eg les um
dette no, og eg skal kannhenda fortelja deg meir um
det; mykje verre hev det vori. Men Folk kjenner seg
framande. Og Utferdstraumen veks.

Veks meir og meir di fleire som fèr; dei som ut er
komne lokkar kvar sine etter seg. Ja her er dei som
gjer seg beintfram til Utvandringshjelparar. Ein er eg
komin ut for, som jamvel vil amerikane sjølve Norig;
Breve hans, som eg fekk fraa ein By i Australia her eit Bìl
sidan, er i so Maate so "norskt", at eg fær Hug til aa
sende deg det. Det er paa engelskt, som du vil sjaa;
Brevskrivaren synest endaa vera kry av at han hev
gløymt det vesle "Norwegian or Danish-Dutsch that I
learnt in Norway when a boy" [fotnotemerke] .

Fotnote: Breve tek til so:
"Dear Sir. De vil tilgjeva meg at eg gjer meg djerv og sender
dykk nokre Linur um ei heller vigtig Sak. Eg held dykk for
ein" (framhuga og engelskhuga Mann) "som maa tru at det vil
vera best for Norig og Norigs Folk aa faa Lande og heile Samfunde
amerikana ("-canised") fraa Topp til Grunn, og faa det
engelske Maale fraa Sambandsriki til Landsmaal (national
tongue)", o. s. fr.

SIDE: 288

Mannen er visst halvgalin. Men han er daa vitugare
enn dei norskdanske, som vil faa oss til aa byte burt
vaart eigi Maal i eit framandt som ikkje naar stort
vidare. Skulde me kaste fraa oss noko so dyrt som Heimemaale,
so fekk me daa sjaa aa faa noko att som paa ei
Leid bøtte Skaden!

Her um Dagen sat eg paa ein Jønnvegsgard og freista
Tidi med eit Nummer av den Norske Rikstidendi paa
danskt med dette Namne so langt som ein maateleg
Bendelorm: "Norsk Kundgjørelsestidende". Der saag eg
andre Bendelormar au, t.d. eit Par "Arveindkaldelser".
Det var etter avfarne Bondefolk. Desse "Arveindkaldelser"
syntest meg so historiske at eg skreiv deim upp.
Den eine Garden hadde 1 Erving i San Fransisko, 1 i
Ny-Seland, 1 i Kanada, og 1 i "udenrigsk Fart"; den
andre hadde 12 -- tolv -- Ervingar i Amerika, 2 "til
Søs", og 1 i Kaupenhamn. Det er "Ungdomen no for
Tidi".

Eg ser det sjølv. Den eine Sùmaren er her so mykje
vent og friskt ungt Folk at eg vert heilt-upp kry; Aare
etter er her tomt att. Det er som Kjeringi med Limen
skulde ha vori ute. Og lat so vera; me hev ei slik
Kjering; ho heiter Tæring og er ikkje so greid. Men
det plar daa kje gange so fort med henne. So spýrr eg.
Og Svare er: Amerika. Og mykje plar det vera den beste
Ungdomen som fèr, den som det er mest Framtak i.
Kann me tru paa ei Tid, daa Heimhugen vaknar att i
dette framandvortne Folke, som dertil snart hev likso
mange av Borni sine burte som heime?

Vonlaust skulde det ikkje vera. Dei utfarne lengtar
heim att, mindre og meir. Det er nok gildt i Storheimen.
Og i Norig, der er ikkje alt gildt. Men d'er
løje med det. Heime er heime korleis det snur. Det
kjenner dei no, daa dei er utkomne, -- mange daa visst [fotnotemerke] .

Fotnote: Hans Seland skriv um dette i eit av Amerikabrevi sine; stilt
og braakfritt fortèl han, som hans Vis er; men ein skýnar, at for
dei fleste er det ingen Leik likevel aa skifte Heimland.

SIDE: 289

Heimkjensla er sterk. Kann me faa ho til aa vakne
fyrr dei unge fèr ut? Eller faa ho til aa vekse, so
ho driv dei utfarne heim att naar ute er freista?

Mange trur dette. Dei trur jamvel at Amerika vert
oss til Hjelp; for i Amerika lærer Folk aa arbeide.
Etter som Tidi gjeng og Amerika vert trengre, skulde
daa meir og meir Utfararane finne heim att, liksom
franske, tyske, italiske Utvandrarar jamt søkjer heim,
naar dei i Amerika hev tent seg upp noko.

Kven veit? Det viser seg alt her og der ein amerikansk-
norsk Heimfarar. Paa Jæren hev eg høyrt gjeti
fleire. Enno gjeng det gjerne so, at dei fèr av att. Dei
trivst ikkje her. Den norske Fridomen er større enn den
amerikanske paa Papire; men dei kjenner seg ufrie i
Norig likevel. Og so er det so daudt her. So lite Tiltak
og Framtak og Mod. Det er for trongt og for traatt
for deim i dette heimlause, halvdaude Norig.

Eg kjende ein av desse heimkomne Sønine. Det var
ein modig Maur. Og han greidde det lengi. Fekk seg
ein Jord-Bìte midt i svartaste Lyngheidi og dyrka den
upp til eit lite Mynster av Hagebruk. Vilde vise Folk
at slikt lèt seg gjera. Austanum Have likso vel som
vestanum. Folk glodde. Undrast. Smaaflirde. Trudde
kje paa det. Mannen hadde vel Pengar i Amerika. Berre
med Arbeid greidde ein seg ikkje so godt. Her til
Lands daa. Ne -- ei. Og dei strøymde til Amerika som
fyrr. Sistpaa vart Mannen leid av aa sitja der aaleine
paa Heidi si. Han er farin til Amerika att, og kjem visst
aldri heim meir.

Andre heimkomne Amerikafararar hev freista med
Gardbruk. Ein veit eg um, som hev greidt dette. Han
hev teki det paa amerikansk, og jærsk, Maate: bygt
smaatt -- so nær som Løo og Fjose -- og arbeidt godt;
han skal klara seg fint og vera glad for han er heimkomin.
Det læt seg gjera aa finne heim att! -- skulde
dermed denne Mannen ha vist. Etterkvart maatte fleire
kunna lære dette. Og koma heim att, og dyrke nytt
Land, og lære Folk aa arbeide. Det vilde i mange

SIDE: 290

Maatar gjera godt. Setja nytt Mod i Heimefolke. Kveikje
nye Tankar og gjeva ny Framhug. Det er ei Von.

Og so er Norig eit Æventyrland. Utenkt hender
stundom. Kunde me berre hjelpe til som me skulde,
 -- gjera det heimslegare for dei unge i Norig; gjera det
lettare for deim aa arbeide seg fram. Lata deim lære
det dei turvte og ikkje tvinge deim inn paa den eller
den serskilde Leid; og lata deim lære det dei turvte paa
lettaste Maaten, og paa heimslegaste Maaten, so dei ikkje
fekk Framandkjensla i seg fraa Barndomen av. Og so
lata deim faa lære Arbeid som dei kunde hjelpe seg med,
og hjelpe Lande upp med, so her etterkvart vart romslegare,
lettare, tryggare. Og faa Landsstyre soleis stelt,
at me fekk fleire av desse unge Bøndane inn i Thinge,
so Riksstyre kunde faa gjort anna enn skípa nye Embætte
og sprengje Rikskassa ... Tru det ikkje daa
skulde kunna laga seg smaatt um Senn?

 -- Huh; -- kaldt! Ut aa gange ...

"Spara." Det er ikkje sant, at me norske er sparsame.

Me sparar naar Kassa er tom. Men hev me noko,
eller fær me laane noko, so gjeng det.

Ingin Ting er so spelegt for Norig som gode Tidir.
Daa segjer me som Kjeringi: skal me spara baade naar
me hev noko og naar me ikkje hev noko? Ein skal i
det heile ikkje spara paa det som her er nok av, tykkjer
me. Det ein sparar for sin Munn, det ét Katt og Hund.
Den som sparar til Morgons, sparar aat Mysom.

Der er ikkje lite av Fante-Arti i oss. Eller um me
heller skal segja at me er for unge? For lite røynde;
hev livt for mykje i Draum? Vaksne Folk veit, at vil
ein spara, so fær ein spara med' ein hev noko aa spara
paa. Men det hugsar ikkje me. Naar Tidine er gode gløymer
me Sparetanken. Nett i dei gode Tidine var det
me grov oss ned i Hundramillion-Skuld.

Nokre Futar vart innsparde etter ein gamall Bondetanke;

SIDE: 291

dess lettare gjekk det aa faa nye Embætte upp.
For det er det, som er aa "hjelpe fram Lande" her i
Norig: aa styrkje Embættsverke. Nye Kantor og Kantorsitjarar,
det er Vegen fram, meiner dette gamle danske
Byrokratie. I det heile: Riks-Tiltak paa alle Leidir, det
er det me trur paa; og di dyrare desse Tiltaki er, di
meir trur me paa deim. Ikkje minst driv me paa med
aa byggje Vegar og Jønnvegar, baade der det trengst og
der det ikkje kunde haste; ofte berre for di at naar den
eine Bygdi fær noko, so lyt den andre faa noko den
med. Og so Byggverk av andre Slag, Galnehus, Sjukehus,
Fantehus, Partementshus; Herreborgir som glimar;
store; gilde; milliondyre; Nationen verdige. Fanden
spare! er det norskaste av alle norske Ord.

Enno gjeng det. Strjukande. So lenge Tidine er gode
vaknar me ikkje. Land, Byar, Bygdir, Kvarmann, dei
kappast um, kven som kann øyde mest og skuldbinde
seg mest "i desse gode Tidine". Framgang maa til!
Naar dei gode Tidine og dei laante Hundrad-Millionane
er til Endes, so fær me spara; daa er me nøydde til!

 -- Det susar um Novine og driv mot Glasi. Dei
snaude sprengde Knausane der ute stend vaate og graae
og samtykkjer i alt. D'er ikkje faarlegt, segjer Knausane.
D'er so Verdí framfari. Spéla upp? I 1814 og uttetter
spéla Norig upp tvo Gongir. Og det gjekk godt. All
Ting gjeng. Og korleis det gjeng og ikkje gjeng, so
gjeng det daa eileis ...

 -- -- Me norske, me er slike Diktarar. Og det er
nok godt det. Ein maa noko taka seg til, ser du!

Me ser, me er arme og smaae. Kann ingin Ting klara
her i Verdi; vinn ikkje so mykje som leggje Tak paa
vaart eigi Hus. So er her ikkje anna aa gjera! Klunke
paa Fela og laga Vers. Vene, fine Vers. Og det held
me paa med, driv meir og meir paa. Og fær ikkje lite
Ros for desse vene Versi.

Og Spél hev me laga paa norskt provinsdanskt; dei

Verdí framfari: som Verdi alltid hev gjengi. -- eileis:
paa ein Maate.

SIDE: 292

vert umsette og spéla Europa rundt. Og eit gildt Spélhus
hev me bygt, som -- ; ja, Stakkar, det er ikkje fulltrygt
paa seg sjølv, og gjer daa som Bjerkebæk: bannar
paa at det er norskt; sèt "Nationalteatret" med
store Bokstaver yvi Inngangsdøri.

Alt ser gildt ut. Men ein Dag vil det vakne ei Ætt,
som sèt si Ære i Verk og ikkje i Vers, i Arbeid og
ikkje i Forgylling. Arbeid, Arbeid; aa, gjev eg var Bonde
paa Jæren og gjorde noko til Gagns. Bøkar; Herre Gud.
Den som kann dikte Kvæde fær Folk til aa kveda betre
enn alle Song-Lag; og den som elles hev noko paa
Hjarta fær alltid gjenom lange Aar laga ei Bok, naar han
i sine Fristundir kviler og ser paa Verdi. Og meir enn
ei Bok skriv me ikkje, nokon av oss, hev ein klok Kar
sagt. Tenk; eit Bokmakarstand ...

Sundag. 

Det var godt Vêr i Dag, serleg i Middagstidi og utetter.

Eg gjekk og tenkte paa ei lang Fjellferd. So ser eg
ut gjenom Vindauga; der kjem eit Menneskje. Naah, so
gjev hin og den -- ! Hm. Det var visst ingin Bymann.
Kven kunde det vera, tru? Kven skulde eg segja det
var? -- Mi Sann og Tru, det var Kjendsfolk.

Kjendsfolk av deim som ein ikkje kvar Dag raakar.
Ein Kjenning fraa Heim og Barnetid.

Ein av dei gamle Drengine vaare. Eg hugsar ikkje
den Tidi daa han tente paa Garborg; eg var for litin daa.
Men han vanka hjaa oss sidan med, og var alltid velkomin.

Eg møtte 'n i Døri. Han var noko meir graaruskin
enn fyrr; elles sin same. Me helsa paa einannan og
takka for sist. Og var trast kjende. Han sette seg i
Benken burt-med Vindaugo, som Gjestir skal gjera. So
kom me i Drøs.

Det kaldvaate Sùmar-Vêre vart nytta til Inngang. Me
fekk elles tru, sa Gjesten min, at det var ein som styrde
alt. Og han fekk styre som han saag det var best for

SIDE: 293

oss. Eg visste kje onnor Raad eg heller. Og snart var
me i Radl um gamle Dagar.

Han rødde um Folke mitt, fraa 'n Farfar av som han
hadde kjent godt. Eivind Knutson visste han helst um
fraa Far sin. Mangt og mykje fortalde han um dei gamle
og deira Tid. Han hadde betre Greide paa Ætti mi enn
eg hadde sjølv; og eg vart som so heime i denne Stundi.

Mest fortalde han um Far min, som han hadde kjent
fraa Ungdomen av. Det var tungt at det skulde gaa
so gali med han Eivind Garborg. Det hadde nok ingin
tenkt det. Men Guds Vegar er ikkje vaare Vegar.

Han Far hadde elles alltid vori aalvorsam av seg.
Sùme tótte endaa det "fylgde som ei Frygt med 'n". Men
alle hadde sett han høgt, baade daa han var Skulemeistar
og sidan. Han vart ein av dei mest kjende Mennane
her ikring au. I dei siste Aari, daa han var med i
denne nye Matrikkel-Greida, vart han kjend i kvart Hus
rundt heile Sokni. Og alle trudde vel um han Eivind
Garborg. Det var reint ein vond Støkk, som gjekk
gjenom Bygdine daa dette syrgjelege hende.

Me kom inn paa mykje og mangt. Heimkjensla,
Bygdekjensla vakna i meg; eg var Garborgsmann som
fyrr og heime i Grendi. Dess sterkare kom det upp for
meg alt det eg hadde misst, og kva det hadde paa seg
i Grunnen, at eg var komin so burt fraa mitt eigi. Det
var ei Stund eg kunde ha gjevi meir enn mykje for aa
faa att det som var forspillt: Ætteheimen og Rome millom
Jamningar.

Mange av Folke fraa mi Tid vart nemnde; no var dei
for det meste burte, burtfarne eller burtfallne. Eg hugsa
dei fleste, um dei ikkje alltid stod so klaart for meg lenger.
Men sùme hadde eg gløymt. Og meir og meir framand
vart eg, etterkvart som han kom fram-i dei seinare Tidir.
Mindre og mindre hadde eg der vori med. Det vart reint
leidt etterkvart. Det var som Band brast millom Heimen
min og meg, kvar Gong han nemnde Namn som eg
ikkje kjende.

Han kom innpaa "all denne Amerika-reisingjo", og fortalde

Radl (les Radd'l): Drøs; "Passiar". -- Støkk: Kvekk; Rædsle.

SIDE: 294

serleg um den store Utferdi no i Vaar. Snartsagt
all vaksin Ungdom hadde daa reist. Det var ikkje godt
aa vìta korleis det skulde gaa no, so mykje Arbeid som der
laag og venta paa Folkehjelp all Stad. Men so fekk me
no tru, at det var ein som styrde. Eg er rædd Fritenkjaren
vakna i meg daa litegrand; men det eg tenkte: at
her er so mange andre au no som er med og "styrer",
det sagde eg ikkje.

Med god Folkeskikk fortalde han til Slutt litegrand um
seg sjølv og sin eigin Lagnad i seinare Aar, og um
Borni sine i Amerika. Kom so inn-imillom med eit og
anna Spursmaal um meg og mitt Hus, og sagde meg
nokre huglege Ord um det, at eg no var komin paa ein
Maate heim att, og um denne gilde Stogo mi, som var
svært hyggjeleg, og dertil -- smilte han -- etter den
gamle Maaten. Ho hadde no alltid vorti noko dyr; men
so gjorde vel ikkje det meg noko.

Med ein Gong saag me, at det vart Regnvêr att.
Dermed laut han paa Heimvegen. Me skildest med
mange Ynskje um betre Vêr og alt godt. Eg fylgde
Gjesten min ut etter gamall Skikk, og kjende at eg i
denne Stundi hadde vori so heime som eg kann koma.
Og hans rolege, heimslege trygge Ord um "Han som
styrer" hadde gjort meg godt.

 -- Ute svartnar det; Dròpar tek til aa drive mot
Ruta. So er det eit lite Bìl; so silregner det. Og Skyheimen
sig blaa og tung ned yvi alt Jærlande.

Eg kjenner meg roleg. Dette er mitt Vêr. Eg fær
vera glad at eg finn att baade mitt gamle Vêr og mine
gamle Minne.

Elles kann ein ikkje vente aa finne so mykje att. Dei
gamle døyr; dei unge fèr kvar til sin Kant. Med Tidi
vil det vel roe seg att. Me fær tru paa Framtidi, me
stakkars gamle.

 -- Dapp. Dapp. Aa; det tek til aa drjupe der uppe.
Dapp; dipp; Tòko er skral, den.

Dipp; dapp. Det vert ikkje gamalt, dette Huse mit.
Inkje noko vert gamalt som høyrer meg til. Naar Samanhenge
er broti -- . Det er som med Lande. Det heng

SIDE: 295

ikkje ihop med seg sjølv. Det er gjenomgravi med Rottegangar
og Musehòl. Dipp, dapp. Og det morknar og
svartnar av Tak-Dròpar og Mygl. Dipp, dapp; dipp
dapp ...

 -- Koppar! -- Eg finn Koppar og Kjerald og gjeng
paa Lofte. Eit Kjerald under kvar Dròpe. Men Dròpane
aukar og Kjeraldi minkar. Dipp; dipp; dapp ... Ned
etter nye Kjerald. Spand, Diskar, Fat, Byttur, kva som
helst. Betre daud enn raadlaus.

Ute sturt-regner det. Det durar um Huse eit døyvt
Brak i Takt og i Traav som av ei ridande Trollskreid.
Og naar eg hev greidt dei Dròpane som
dryp, kjem dei Dròpane som renn. Dei er det ingi Raad
med.

Naa! Huse held alltid meg ut. Og held ikkje det meg
ut, so held eg det ut; det hadde kannhende færre venta!

Seinare. 

 -- -- Dette Breve skulde vera dagmerkt: "paa Havsens
Botn". For naar det fyrst regner paa Jæren,
so regner det til Gagns. D'er kje Regn; det er
Siflod. Himil og Jord gjeng i eitt. Hev ein Hus,
so vert det som ein kvelvd Baat paa ein Havsbotn.
Og bryt dertil Tora laus, so er det Sinai, Jordskaking,
Domedag.

 -- Du undrast vel paa at eg skriv med Blyant. D'er
Hulda som er komi fraa Færøy. Der hev ho havt eit
Vêr so ho lite kunde koma ut; og Sùmarstid var det, so
Færingane hadde helst anna aa gjera enn danse. Men
ho fekk lære det ho vilde like godt, og hev havt
det svært gildt der burte. Ikkje minst paa det gamle
Kyrkjubø der Rigsdagsmannen Patturson styrer. Ho er
nøgd med Ferdi og hev Mod paa Visedansen, den ho
hev sétt og lært der han lìver fraa gamalt. Og kann
ho faa gjera noko til aa vekkje upp att denne Leiken
i Norig, vil ho tykkje som eg: at ho hev gjort eit godt
Verk.

SIDE: 296

Mykje gamalt Mod, mykje gamall Manndom og Ungdom
vil vakne upp att gjenom Folkevise-Dansen, denne
Leiken, der Sogo vert liksom livande att. Eg kann tenkje
meg ei ny Folkevisedikting au vakne ved den. Det vilde
for ein rett Diktar vera noko anna aa faa Kvædi sine
fram til lìvande Liv gjenom frisk Leik enn aa faa deim
gravsette i svarte Radir i eit Blad -- "i det som næste
Dag man tørrer Rumpen med", som den Skjelmen Ludvig
Holberg sagde.

No hev Hulda sìti her i 8 Dagar i alt dette Vinddrage
og skrìvi Brev; og no er ho so skral, at i Morgo vil ho
paa Veg til Asker att. Ho hev fengi Nøgdi si av desse
Regnheimane i og ved Vesthave, daa visst for det fyrste.
Men enno er det eit halvt Tjug Brev att. Og paa Knudaheibakken
finst det berre eit Blekkhus. Dette Blekkhuse
er so halstrongt, at det berre kann svelja det eine
av dei tri Penneskafti mine; og so lyt ho hava det. Og
eg fær greide meg som eg kann. Det er etter den nye
Bibelen det: Mannen skal vera Kvinna undergevin.

Ein god Ting hev ho elles gjort i Knudaheibakken.
Du hev vel ikkje høyrt gjeti den Ulykka som hende meg
her eit Bìl sidan; det var det verste som i det heile
kann hende ein Mann fraa det nittande Hundradaare:
Setlaboki mi kom burt. Og daa det her i Huse ingin
Stad finst, der ei Setlabok kann koma burt, so visste eg
at ho var stoli. Ned-paa Garden kunde dei endaa fortelja
meg um eit Fantefylgje som hadde fari her nyst; so
her var ikkje Tvil lenger. Eg melde Stuldi til Lensmannen,
so eg skulde kunna segja at eg hadde gjort
mitt; men eg venta ikkje aa sjaa Setlaboki att i denne
Verdi. Og daa visst ikkje Setlane.

So kom Kjeringi. Ho trudde kje paa denne Tjuvesogo.
Fant braut ikkje inn hjaa Fant. Naar Fantane saag denne
Fantestogo her, so skunda dei seg berre aa koma lenger.
Ho tok seg fyri aa gjenomgranske den Halmsekken som
gjeld for "Madrass" i Knudaheibakken. Daa ho kom til
Botnen paa den Halmsekken, so laag Setlaboki der.

 -- Tjah! Kvar skulde ho elles ha vori? Du skýnar kannhende
ikkje det, du. Og i Grunnen ... det ser rart ut.

SIDE: 297

Kva skulde ei Setlabok ha i Sengehalmen aa gjera? Men
kven veit. Kannhende hev Knudaheibakken fengi Tunkall.
Og han kann ha vilja minne meg um, at han
maa hava Grauten sin til Kvelds, um alt skal gange paa
rette Maaten. Eg Fær tenkje paa det -- -- -- 

XI.

Knudaheibakken 24. 6. 1902. 

Du Steinar!

 -- -- -- Eg vert meir og meir Jærbu di eldre eg
vert. Meir og meir skýnar eg, at me hev Rett her paa
Jæren naar me segjer: Maten og Gudsord. For hev me
det, so fær me alt anna attaat.

Gudsord, segjer eg. D'er kje Danskemaale eg meiner;
for det hev me nok av og meir til. Eg meiner Svare paa
Livsspursmaale vaart: kva me er til for. Og serskilt
meiner eg eit Svar, som kann hjelpe oss Ikkje-Filosofar.
Filosofane er det kje faarlegt med; lat deim gaa til
Helvite. Eller som det heiter paa deira Maal; slaa seg
paa Pessimisme. Men skikkelegt Folk, som skal arbeide
og halde Verdi i Gang, dei treng eit rimelegt Svar paa
Livsspursmaale sitt. Og no hev eg vorti so vidt Jærbu,
at eg meir og meir tykkjest finne Svar paa dette Spursmaale
hjaa Profeten fraa Nasaret. Ikkje han Helvìt-
Prædikanten som Kyrkja sèt upp; Jesus meiner eg, han i
Testamente som ingin lenger lès; han som sagde det
største Orde som enno i denne Verdi hev vori sagt: at
Gud er Faderen.

Men so er det Maten. Korleis me skal faa nok av
den. Her er det vrangare. Me hev nok det heilage
Bòde um Arbeid. Men so hev Fenden blanda seg inn
med sitt store Paafynster Rikdom, som dreg med seg Armod;
og so stend me der. Eg hev stræva med baade
Sosialisme og Anarkisme. Og mykje er det der som
kann gjeva Von. Serleg i Anarkismen, som er d. s. s.
Styrarløyse, heilt Sjølvstyre; Sosialismen eller Samfundsstyre
kom vel til aa ala stridt mykje Styring, er eg rædd.

SIDE: 298

Men kor som er og ikkje er: med all slik Visdom er det
langt fram; og her gjeng Folk og svelt ihel kvar Dag.
Eller svelt av inn-paa Tukthus og andre slike Mildeverk.
Der hev dei det visst elles godt; serleg her i Norig, der
Staten byggjer Herreborgir aat deim som kann vise Brev
for seg paa, at dei hev stòli eller drepi. Men all den
Stakkaren som ikkje kann vise slike Brev; i det heile
dei som ikkje duger korkje til aa stela eller drepa, korkje
beintfram eller paa vanleg kristeleg Samfundsvis, kva Raad
skal her vera for deim? That is the question.

Du meiner at Spursmaal av det Slage skal eg slaa fraa
meg, av di eg ikkje greider deim kor-som-er. Ja. Eg hev
freista med det. Men det er ikkje so beintfram. I Dag
kom det ein Tiggar; i Natt kjem det ein Tjuv; og her
gjeng eg aaleine og utanfor all Kultur, so eg hev
kje so mykje som eit Ølhus aa berge meg av paa, naar
Tankane vert for urolege. Og so er det det, at ...
ja du skýnar, at naar ein sjølv lìver paa Samfundskassa -- -- 

Ja men eg arbeider daa, eg med, paa min Maate? -- 
Tøv; er det Arbeid? Det skulde kje vera anna enn Kvile
i Fristundir. -- Ja men daa vart det Arbeid deretter. -- 
Daa vart det best; og elles kann det vera det same;
Bøkar hev me nok av. -- Ja men eg gjer daa alltid likso
mykje Gagn eg som ein vanleg Partements-Lars? -- Ja
men baade meg og Partements-Lars kunde dei hive paa
Dungen. -- Nei, men -- ! Jau, men -- ! Nei, men -- !
 -- Naah.

Huff; d'er vel dette ævelege Ruske-Vêre som gjer meg
so filosofisk.

Ruske-Vêr, ja. November-Vêr midt paa Sùmaren. Tek
Vaarherre til aa eldast, so han ikkje hev Greide paa
Primstaven lenger? Her er so kaldruski at eg kjem ikkje
i Gang med aa skrive. Omnen? Ja; eg hev freista med
Omnen. Men det hev seg ikkje aa brenne i Omnen Sùmar

Primstaven: Almanakka. -- det hev seg ikkje; fell seg
ikkje; høver ikkje.

SIDE: 299

Dag. Ein vert ikkje varm av det heller. Berre
meir kruslin.

So gjeng eg og driv. Skriv nokre Linur; driv att.
Hengjer paa meg alle mine Klædeplagg og Fillur; gjeng
Golve att og fram og blæs i Hendane og smaafrys;
vert det Sùmar i Aar?

Og denne Stogo mi, som elles er so gild, ho er ikkje
bygd for slikt Vêr. Eg bur som Fuglen under Himilen,
kann eg mest segja. Soli kjem vel ikkje inn utan paa
lovleg Veg; men Vinden leikar fritt; og Regn hev eg
inne mest likso godt som ute.

Det var nok gali med denne Torv-Tògo kór-so. Torv-
Tòkur er for fastbuande Folk som kann halde sine Hus i
Stand, og ikke for Farafantar av mitt Slag.

Elles maa eg segja eg kjenner ikkje att dette Vêre.
Det kunde vera Regnsùmrar fyrr; eg hugsar nok det
"vaada Aare", 1860, som fylgde det "turra" i 1859. Men
kaldt var det daa ikkje. Kalde Vaarar hugsar eg. Ein
Jonsokdag gjekk eg og køyrde Mittingmold, og fraus so
Fingrane var stive. Og Snøfillur dreiv i Lufti rett som
det var. Men naar det fyrst vart Sùmar, so var det
Sùmar.

No er det Fyri-Vaar og Seinhaust heile Sumaren ut-
igjenom. Raakaldt, hustri, uhuglegt. Kaldskodde og
Kaldregn i Einingi. Kóss kann det vera; kva skal det
spaa?

Er det Vêrlage som skifter? Tek Golfstraumen ny Leid;
svingar Jordkula og fær Nordpol lenger sud; held Soli
paa aa slokne; skal me inn i ei ny Istid; eller er det
berre eg som hev vorti eit Stakkarsting?

Eg skulde finne meg i eit "vaatt Aar", med Fossing og
Fløyming og Torebrak og Ramling og Domedags Dunder
og Blaablenkjing og Brand-Ljon so det fræste og lukta
svidt, og so Myrar og Fórar vart til Sjøar og Fjordar; det
var daa noko. Det er mindre Braak no; Tora høyrer
eg mest aldri. Ljone vert kannhende døyvt av alle
desse Skrive- og Taletraadane allstad? Mindre Væte
er det med; Flaumar vinn det seg aldri upp til lenger.

Tòga: Tòku; Tak. -- korso: kor som er; likevel.

SIDE: 300

Men Kalden, Kalden; denne uhuglege nordvestsure
Kalden?

Grannen min her upp-i Mærlio, Mannen hennar Inger,
han Loddvig, han trøyster meg og segjer at det hev vori
likso kalde Sùmrar fyrr. Han reknar upp Aarstal etter
Aarstal upp-igjenom; daa og daa var det likso kaldt som
no, og verre, og Rusk og Regn og raatt; stundom kom
Vinteren so tidleg at dei maatte slaa Aakrane ned til
Grønfôr; jamvel det Aare daa eg kom til var det slik ein
Ruskesùmar. Ja -- ja. D'er godt aa høyre at det ikkje
er verre enn det hev vori. Men so er det vel eg som
tòler mindre enn fyrr; og det er kje heller som det skal
vera.

Endaa eg visst hev fortent det. Med mitt Innesitjarliv
gjenom Ævur og Aar. Men huttetu; d'er fælt aa gange
her aa smaakulse midt paa Sùmaren. Ja stundom stend
Nordvesten inn fraa Isheimane so sur og kald, at naar
eg skal ut og gange, er eg glad eg hev Vinterkufte!

Og Regnhatt maa det til mest jamt, so lite han høver
i Fjelle. Helst naar Vinden er sudvest. Eller sudaust.
For det er han stundom, men like kald for det; og daa
sìregner det all Dagen, -- daa visst ned paa Jærlande.
Det er verst fari; ligg ned-sekkt i Regnskodde mest
jamt.

Det er eit vaatt Aar, um det no vel helst vert heitande
det kalda. Den tunge blaagraae Skyhimilen legg seg mest
heilt ned-paa Bakkane; under ligg Lande innsveipt i Vaatskodde
og Regn, so ein kunde tru det var Nivlheim.

Sjøen er reint avkomin. Stundom kverv Lande med.
Endaa eg kann for det meste skimte Garborgsaasen. Han
myrknar fram or Nivlheimsskodda som ein myrkare Skugge.
Men rett som det er kverv den med. Daa er det berre
graae Vonløysa. Eg er i Naastrand.

Men det er eg ikkje heller. Ikkje heilt er eg løyst
fraa Jordi og hennar Sut. Folke hev teki til med Slaatten.
Mange hev slegi ned ikkje so lite. No ligg Høye der.
I Kvirlar og vert utvaska. Eller stend i Saatur og surnar;
faae er enno komne so langt, at dei i slike Bløyte-Aar

Kvirlar (Kverlar): "udbredte Lag, især av Hø".

SIDE: 301

kann sylte det ned. Tungt er det daa aa gange her uppe
som ein avsett Gud og sjaa paa alt dette og ikke kunna
hjelpe. Eg skýnar godt at eg i gamle Dagar undrast paa
Vaarherre, naar eg saag slikt. Han som kunde drive burt
Regne med eit einaste Ord, han sat der roleg og lét
Høye rotne! Og endaa visste han, at Folk vilde mykje
heller umvende seg um han hjelpte deim, enn naar dei
skulde gange her og harme seg og banne paa det vonde
Vêre. Men han lét meg undrast, han. Vyrde meg aldri
det Slag. Um han sat og leika med Ljon-Pilir so det
fræste og blaa-svidde og brann gult, og Verdi skangra
og skaka i Tore-Rullingane so ho kunde ramle, -- meg
skaut han aldri etter. -- -- 

Eit Par Dagar seinare. 

Regn, Regn; Blaastr og Regn; Regn og Blaastr; endelaust.

Eg tullar meg inn i alle mine Fillur; gjeng og driv;
sìt og lès. Noko Filosofi er det eg hev fengi Tak i, Livsvisdom
kalla dei det fyrr; no segjer me likso snart Livs-
Tull. So lès eg til dess eg frys; gjeng sidan og tenkjer
paa det lesne til dess eg vert leid av meg.

Inginting heng ihop. Og endaa heng alting ihop so
reint forbanna. Men med oss heng det slett ikkje ihop.
Det er smaatt upp og stort i Mente. Det fyrste me treng
naar me kjem inn i Verdi er ein Storvask; og naar me
skal ut att, daa er det soleis at det er ikkje nemnande; dei
maa berre grava oss ned so fort dei kann. Men i Tidi
millom Innferdi og Avferdi ét me og drikk og søv og sk
.., og slæst med Nevar og List og Knivar og Knìp, og
vildrar og driv for Vêr og for Vindar. Samstundes fær
me Heimssogo i Gang, og lagar Rike og Byar og Dikt og
Kunst og Kyrkjur og Vitskap og Himlar og Gudar; d'er
Stakkarsdom og stort, Skaparverk og Lort; vil me finne
ut Meiningi med det, kjem me paa Daarekista.

vyrde: agte; "tage Hensyn til". -- skangre: buldre (om
skramlende, skraldende Larm)

SIDE: 302

 -- -- Regn, Regn; Blaastr og Regn. Naa! Lat regne.
Lat blaase. Her paa Havstrandi høyrer det til. Folke
greider seg i vondt Vêr og i godt Vêr. Tarv kje ræddast.
Det veit, at med alle sine Kyrkjur og Prestar og Preikarar
og Bønemøte, -- naar det gjeld paa, hev det ingin
aa lite paa utan seg sjølv. Men svært mange umframt
seg sjølv aa føde paa og gjøde paa. Det er modigt aa
vera Folke.

Dagen etter; Kveldykti. 

Mi Sæl trur eg det lettnar.

Han er ikkje sætande. Det er stilt. Hòsta stilt; ikkje
ein Gufs. Heile Lande med Havkvelven utanfyri ligg
under sin ugreide Himil so rolegt som eit Bilæte. Soli
tek til aa sige; ho er noko raud. Himilen yvi Have fin;
vel blank kannhende. Glansgul, bleikt glimande; med
lange ljosare Solgeisl.

Men her er Luft att. Og Land. Og Hav. Sjøen er
myrk, jønnblaa. Men bleikblank i Nordvest under Soli.
Gjev det kunde roe seg.

Seinare. 

Det lid til Solabèr. Lande ligg kveldkurrt fraa Have
til hit. Ein Blaa-Tone drøymer yvi Strand-Lina og dei
brune Heidane. Kveldklaare Vats-Speglar blenkjer fram
her og der, Aarre-Vatne nedst og nørdst, skilt fraa Have
med ei lang kvit Sand-Line. Flatlandsgardane med vide
Myrar og Moar tøygjer seg draumstilt upp-igjenom, til
dess Garborgsaasen lyfter seg roleg og stød. Lìtine her
ovanum er ljosare, grønare. Lande er nytt for Augo
mine no, daa Regnskodda er burte.

Du stormrivne Land, du Vindheim og Blaastrheim æveleg,
aldri er der noko so stilt som du, naar du er still.
Blankt og mjukt ligg Have ut-um deg som ein Draum;

tarv kje ræddast: "vær ubekymret". -- sætande: litande;
"at stole paa". -- hòsta: "vel meget". -- Solgeisl, n.: "Solstribe
ned gjennem Skyer". -- Solabèr: "Solbjærg", Soleglad. -- kurr: roleg.

SIDE: 303

blaa og ljos og uendeleg lyfter Himilen seg yvi deg som
ei Signing.

Trygt er her ikkje. Himilsbragdi er uklaar; noko nytt
vil fram; men det spýrst um det gamle hev gjort ifraa
seg. Eg vil tru det beste og slaa meg til Ro. Berre
Nordvest-Trolli maatte faa sova ...

 -- -- -- Paa Hognest lærer eg Jadarologi eller
Jærkunne. Baade av 'n Eivind sjølv og av Bokhylla
hans.

Me trur gjerne at alt hev vori so mykje betre og gildare
fyrr i Verdi. Og Von kann der vera i det med:
aa sjaa kor langt dei fyrr hev kunna koma. For me
maa daa kunna koma minst likso langt me, naar me tek oss
paa Tak. Men so kann det au gjeva Mod aa sjaa, at
me i sùmt hev vunni lenger fram enn dei gamle. Og
det hev me.

Soleis i Jordbruke.

I det 18de og heilt ut i Fyrstningi av det 19de Hundradaare
var Gardane so lite verde, at um Eigaren trong eit
lite Laan (som ei 30 -- 40 eller 60 -- 80 Riksdalar), so
gjekk han til ein av dei Gardmennane som hadde Pengar
aa setja ut (Bankar var der ikkje) og selde Garden
sin for denne Sùmen. Men tok so Garden att paa Bygsle.
Dette gjekk for seg so jamt, at etterkvart vart Fleirtale
av Bøndane Leiglendingar, daa visst i sùme Bygdelag.
(Men sat endaa tryggare paa Gardane sine daa enn no
under Bankvelde, daa dei gjeld for Eigarar.)

Gardprisane var i det heile utrulegt laage. Stundom
var Gardane verdlause. Ja det hende at dei vart liggjande
unytta; det var ingin som vilde hava deim. So vart
dei Riks- eller den Gongen Kongs-Eign, og laag unytta
Aar etter Aar, eller vart burtbygsla avgiftsfritt, og dertil
skattefritt i Aara-Tal. Ein Gard paa Fosse, som for
eit halvt hundra Aar sidan var tusund Dalar verd, vart
for hundra Aar sidan burtsett paa slike Vilkaar. Ein
Part paa Hognestad vart i 1755 seld for 24 Riksdalar;

SIDE: 304

det var Far som selde til Son; men endaa er det so me
ikkje rett kann tru det. [fotnotemerke] 

Gardar daa og Gardar no, det er nok i det heile tvo
Ting. Ei vanleg god Ku molka den Gongen Fraa tvo til
fire Pottur um Dagen; og jamvel store Gardar kunde kje
føde meir enn 6 -- 8 Kyr. Og det endaa mest med Sveltefóring
um Vinteren, so det varde halve Sùmaren fyrr
Kyrne kom noko-so-nær til Magt att.

Det tok elles til aa koma seg so smaatt i Fyrstningi
av det 19de Aarhundrade. I "Topografisk-stastiske Samlinger"
fraa 1812 skreiv "Hans Velbyrdighed" Løytnant
Flor -- jamvel Løytnantar kunde hava Vìt paa Jordbruk
i den Tidi, og det um dei var velbyrdige endaatil -- 

Fotnote: 
Me maa elles hugse at Pengane var meir verde daa enn no.
Um Eigedomstilstandi paa Jæren i eldre Tid hev Torkell Mauland
funni fram Upplysningar som eg kunde ynskje eg hadde Rom til.
Ei Uppskrift lyt eg faa taka med.

Det som vart uppskrìvi i Skifte etter Knut Eivindsson Garborg
( 1748) var:
9 Spann Gods i Garborg ........ Riksd. 18 -- " -- "
Uppset-Krytyr ................. " 8 -- " -- "
4 Kyr ......................... " 16 -- " -- "
2 Kvigur ..................... " 3 -- 4 -- "
2 Kalvar ...................... " 1 -- 2 -- 16
2 Hors (Øykir) ................ " 13 -- " -- "
5 Smaalog (Sauir) ............. " 2 -- 2 -- "
4 Lomb ........................ " 1 -- 1 -- 8
1 Svin ........................ " 1 -- " -- "
22 Tnr. Korn .................. " 22 -- " -- "
1 Kakelomn. ................... " 5 -- " -- "
1 Utekvern med Reidskap ....... " 3 -- 2 -- "
Ymist (2 Grytur, Vevgreide, gamle Do., Smidjested,
 Jønnstong, 2 Kinnur, Skjerkniv, 2
 Kjer) ........................... " 4 -- 3 -- 4
Anna smaatt (Massingstakar, Skjerding, 3 Tròg,
 Øl-Anker, Øks, 4 Fjordungar, 2 Klyvsadlar,
 3 Sledar, 2 Korgir, 2 Navrar, 3 Greipir, Ullsoks,
 Kjer, Tunne, Tunnestrokk, 2 Hamrar,
 Smidjetong, Klypetong, 4 Ljæar, 2 Hyvlar,
 16 Smaakjørald, Stamp, Horv, 2 Selar, Halvtunne,
 Halvankar, Smidjubelg) ........ " 4 -- 2 -- 16
 ________________
 I alt Rd. 105 -- 3 -- 20
[oppsettet ovenfor er ikke gjengitt nøyaktig i forhold til den trykte utgaven (dig. utg. komm.)]

Sjølve Garden er sett til 18 Riksdalar!

SIDE: 305

skreiv ei Utgreiding um Lista og Jæren, der han hadde
fari i 1810 paa Kostnad av "Det kongelige Selskab for
Norges Vel"; ein ser her, kor langt Jæren daa stod
til atters mot no, men kann òg gjera seg ein Tanke um
Framgangen.

Baade Lista og mest Jæren "prangede", skriv Løytnanten,
"med overvættes frodige Agre", um dei no ikkje
var store; og der var "jevn Velstand", ja litegrand Rikdom
med, vunnin ved Handel; og han raaka ikkje ein
Tiggar korkje i Dalane eller paa "Jedderen", skriv han.

Men paa heile Jæren reknar han berre 1200 Jordbrukarar,
og det endaa han tek Husmennane med. Og berre
Helvti av desse avla so mykje at dei kunde selja noko.
Alt i alt reknar han, at Jæren kunde selja noko slikt som
8400 Tunnur Korn um Aare.

Jordi laag i Sameige og vart laakt stellt. Aakrane vart
spadde; dei var so fulle av Stein at Plogen hadde vori
ubrùkande, um dei hadde havt 'n. Og Bonden saag seg
ikkje Raad med aa faa Steinen burt. Hausten var skral:
6½ -- 8 Foll Korn, 12½ Foll Jordeple. Skikkeleg Eng
fanst der ikkje paa Jæren, so nær som her og der inn-'med
Byn; det som Bøndane slo var berre noko Myrafjagg som
der lite var Gagn i. Dertil kom det vesle gode Grase
som voks "millom Kampesteinar" paa Aaker-Reinane.
Buskapen laut gange ute um Vinteren med, naar det ikkje
var for mykje Snø; der fann han daa "ikke Føde, men
kummerligen Livets Ophold".

Vegar fanst ikkje. Alt vart ført paa Hesteryggen, eller
paa Sjøen med Baat.

Andre Næringar enn Jordbruk var det smaatt med.
Fisken kunde slaa godt til stundom; men for det meste
var der lite paa Sjøen aa gjera. Hagebruk var knapt
nemnande. Av Arbeidsdrift vert nemnt eit Tiglverk paa
Sandnes.

"Landprang" (Skreppehandel) vart drivi, men altfor
mykje. Hadde ein Bondegut spara seg ihop eit Tjug
Riksdalar, so vilde han ikkje arbeide lenger, men gav
seg til aa handle. Kaupte upp alt som var billegt aa faa,
og selde det austpaa, mest paa Kristianssandskanten, der

SIDE: 306

dei fekk meir for det. So sat Folk her heime og kom
i Beit.

Med Pengestelle var det ymis Ugreide. Smaamynt fanst
ikkje; so laut Kaupmennane i Byen og Bøndar og andre
paa Lande, laga Pengar sjølve. Dei gav ut Setlar paa 8
til 24 Skilling som dei sjølve gjekk gode fyri. Men so
vart det "en reen Oversvømmelse af Papirlapper", av
falske ikkje minst. "Hvem skal lide Tabet for dem?"
spýrr Hans Velbyrdighed. Me tarv vel ikkje tvìla paa, at
det mest vart Bonden som fekk svide.

Det var Folkenaud daa som no. Lite Folk var der;
og dei som var laut liggje burte i Ufred. Jamt og samt.
I det heile kunde ikkje Bonden leige Folk; Arbeidslønine
var -- daa som no -- for høge. Løytnanten slær paa,
at ein burde sende Hèrfolk ut til Arbeidshjelp for Folk;
det vart aldri noko av, kann du vìta.

Det ser ut til at Kvinnfolki hev vori dei likaste i den
Tidi. Dei var nok galne etter Stas. Til Gilde eller
Kyrkje gjekk dei silkeklædde; Gullringar hadde dei i Øyro,
og, naar dei var gifte, paa Fingrane med. Ja hadde dei
eit Grand Raad, gjekk dei med Gullkjedur um Halsen.
Men til Kvardags gjekk dei vadmaalsklædde og arbeidde.
Stellte Hus og Fjos, og spann og spøtte og vóv; Vevnaden
skal dei mest ha lært av Madam Zimmermann, ei
Prestekone paa Haaland. Og Jærbu-Kvinnfolki vart glupe
til aa veva; det var dei alt ned-i mi Tid. Karfolke kann
Flor mindre rose. Dei var baade latare og mindre hendige.
Men fine vilde dei vera, dei med; til Høgtidsklæde
kaupte dei By-Ty.

Vil me sjaa paa Tilstandi no, so skulde Mode vaart
stige. Me hev Vegar i Kross og Krok, og Eimbaatar paa
Sjøen og Jønnveg paa Lande, og Skrivetraad og Taletraad
og Landhandlarar og Bankar og alt so storfellt og gildt
som det var i Amerika mest. So at um mykje av denne
Stordomen og altfor mykje av Jordi stend i Pant hjaa
Pengejødane, so skulde me ikkje vera so lite til Karar
endaa.

Jordbruke sjølv hev gjengi storveges fram. Folke hev
lært betre Driftsmaatar og fengi betre Arbeidsvelde. Jordi

SIDE: 307

vert plog-rein meir og meir; Hólveiting drivst det mykje
med; og dei pløgjer djupare enn dei spadde. Like eins
hævdar dei betre; og Hævdi sjølv vert betre samla og
stelt, liksom god Kaupehævd vert nytta. Aarbyte eller
Skiftebruk vert drivi mykje meir enn fyrr, so Jordi held
seg meir i Magt; og meir og meir Jord vert uppdyrka.
Dei reknar uppikring 180 000 Maal dyrka Jord no. Men
dei reknar au, at det ligg att udyrka, og det berre paa
sjølve Laag-Jæren, ikring ein halv Million Maal; so at
enno kann me kalle Jæren eit Framtidsland.

Folk hev visst au vorti gløggare og snøggare til aa
leggje seg etter det som til kvar Tid best løner seg. Dei
dyrkar mest Høy og Fôrvokstrar i denne Mjølketid. Det
vert saatt fem Gongir so mykje Grasfræ som i mine
Dagar, les eg; og sju Gongir meir Jord er nytta til Rotfrukt-Avling.
So er og ei Ku noko reint anna enn fyrr;
ho mjølkar baade meir um Dagen og lenger um Aare.
Um ho daa kostar meir aa føde enn fyrr, so gjev ho au
so mykje meir att for Fóda. Jordbruke maa kunna koma
seg upp her. Det er ikkje berre det at Jordi er god;
men so er her og serskilt godt Jordbruks-Vêrlag; ein Jordbrukslærd
hev sagt, at det finst ikkje aarvissare Stad i
heile Europa enn Jæren.

Hagebruke er au komi ikkje so lite upp; i Aaret 1900
rekna dei at 1350 Maal Jord vart nytta til Hagar. Og
det vart rekna ikring 13 000 Aldetre. Det er smaatt enno,
men vil vekse, naar det fyrst er i Gang komi.

Ikkje minst hev det auka med Arbeids-Gognverk. Tusten
som fyrr banka so lystigt i alle Laavar hev tagna av
no; der er Treskjegognir all Stad. Slaattegognir, som for
25 Aar sidan ikkje fanst, skal det no vera um Lag 800
av; og det aukar med Jordbruksgognir jamt, so Gardbrukaren
klarar seg med mindre og mindre Folkehjelp.

Og det trengst. For med Folkehjelpi vil det helst minke.
Paa Lande daa visst. I Stavanger, med Sandnes og Eikersund,
hev Folketale auka i dei siste 25 Aari med i alt
12 000; men paa Lande, i nie Herad, er Aukingi samstundes
berre 2 000.

Fóda ("Fooa"): Fodring. -- Gogn; Gognverk: Maskine.

SIDE: 308

Men Velstande hev auka baade i By og paa Land. I
Byane reknar dei ei Auking paa upp-imot 5 Millionar i
Eign og vel 3 Millionar i Inntekt, eller paa kvart Menneskje
1 000 og 280 Kronur. For Bygdine finn eg ikkje
Tal. Men "den antagne Formue og Indtægt har fordoblet
sig flere Gange", segjer den Boki der desse Upplysningane
er tekne fraa [fotnotemerke] . Verde av Jord og Hus paa
Jæren rekna dei for 25 Aar sidan til i alt upp-imot
13 Millionar Kronur; no sèt dei det til upp-imot 30 Millionar.

So Framgang maa her vera.

Eit norskare Landsstyre hadde fari med mindre Braak
og teki det meir med Ro, so me ikkje var komne upp-i
denne fæle Skuldi, som vil tyngje og hefte oss lengi.
Du, som hev so mykje meir Mod enn eg, vil kannhende
segja: er det so faarlegt med den Riksskuldi? Dei rikaste
Landi hev mest Skuld?

Det kann hende det. Men "d'er det som gjer Skilna'n
so stor", at dei rike Landi laanar av seg sjølve. Laanar
innanlands. Dei Rentune Lande maa svara kjem daa
Lande sjølv til Godes. Men me laanar utanlands. Kvar
Renteskilling gjeng daa til Utlande, og kjem aldri heim
att. -- -- 

Uslitelegt er det norske Folke. Dei hev ikkje kunna
faa Ende paa det med korkje Vaapen eller Vald eller
Sótt eller Sut; og um Vaarherre steikjer med Sol eller
røyter med Regn -- -- 

I Aar er det ille vrangt. Ingin Verme og dermed
ingin Terre. Og ei Regnstund mest kvar Dag. Du
kunde tru her var ikkje anna fyri enn gjeva upp og lata
Høye rotne.

Men Folk klarar seg.

Her er kje Raad med det. Utidir hev det havt nok
av baade fyrr og no, um eg kann tru Norigs-Sogo. Det

Terre: Turk; Vêr til aa faa noko turt i.

Fotnote: "Jæder-Jernbanens Drift og Virksomhed 1878 -- 1903." Men
me maa ikkje gløyme at Pengane er so mykje mindre verde no
enn fyrr.

SIDE: 309

hev vori Ufred og Sveltihel og Framandvelde og Svartedaude
kvar Stundi. Rett som det var laag Nordmennane
og var daude. Men naar ein skulde sjaa seg til,
so var dei kje daude. Dei hadde berre teki seg ei
Kvilestund.

Det maa vera denne Fjell-Lufti. Og denne Hav-Lufti.
Stakkarsdom og Sjukdom vinn ikkje med oss.

Framandsjuken er verst; serleg no. Fraa 1814 av
hev Lande havt sin nationale Svartedaude. Men! -- so
veit me kje Ord av, fyrr her er norskt Folk att baade i
By og Bygd. Og Arbeide gjeng, og Mode veks. Samstundes
som Tusund paa Tusund og Hundradtusund av
dette same Folke stryk sin Kós og aldri kjem heim att.

Det er eit utrulegt Land. Eit Æventyr-Land. Aldri
veit me nokon Ting. Naar det etter Statistik og andre
Svartebøkar gjeng upp, so gjeng det ned; og naar det
gjeng ned, so at Svartebøkane hev berre Nullar og Krossar
og Underskòt og Bakskòt, og Svartemennane lagar
Gravpreikur det beste dei hev lært, so rett som det er
stend Folke der som ingin Ting var, modigt som Sattan.
So her er visst ikkje anna aa gjera enn drive paa og
stræve i Veg og sjaa kóss det vil laga seg.

Ikkje minst her i Heimbygdi fær eg denne Trui meir
og meir. Sjølve Utfararstraumen er ikkje so spéleg som
han ser ut til. Utfararhugen er gamall hjaa Nordmennane,
og Heimatthugen vil styrkjast etterkvart, so visst
som han alt hev vakna. Det fèr elles fleire av enn fara
vilde, um alt var rett stelt; vert det ein Gong meir Jord
heime aa bu paa, vil Straumen minke.

Bonden fær ymist høyre ille for, at han ofte sìt med
meir Jord enn han raar med, og endaa læt Ungdomen
fara. Men det er ikkje so beintfram. Ikkje vil
eg døme i den Sak. At Bonden held paa Heim og Ættegard,
so han lite likar aa skifte 'n sund eller selja
burt av 'n, det er rimelegt og med Maate rett. Eg
kjenner det kann svide jamvel i ein Heimlausing som
meg aa sjaa Heimgarden sundbytt. Me fær takke til at
Folke hev so vidt Samanhang med Heimejordi som det
hev. Med det andre vil det laga seg. Alt no vert Gardane

SIDE: 310

skifte, naar dei er uppdyrka nok til aa føde tvo for
ein; og den Vegen bèr det meir og meir no, daa det
mindre og mindre vert Viddi enn Drifti det spýrst um.

Fortare kunde det gaa. Men so er det no vel att ei
Stund til Domedag enno.

 -- -- -- -- 

XII.

Knudaheibakken 12. 7. 1902. 

Du Steinar!

 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

 -- Golvsand hev du vel høyrt gjeti. Eller lesi um i
Bladi, um ikkje meir; for der skal alt inn no, Rusk so
vel som Reinfær. Han skal vera leid, Golvsanden. Dei
trur han ét upp Lunga paa Folk som bur i sandstraadde
Rom. Det skulde daa vera den som var Skuld i, at
Jærbuen i desse Bønemøte-Tidir sturtar av Tæring som
av ei onnor Farsótt.

Eg veit ikkje kva som sannast kann vera i den Saki.
Skal eg segja som eg meiner, so mistrur eg i dette
Stykke Syndi vel so mykje som Sanden. Dei sìt i Bønemøti
sine og sveitar og græt yvi Syndi; og so naar dei
er gjenomsveitte og utgraatne og blaute som Vaskefillur,
so beint ut-i Hav-Vind og Vinterfrost og gange der og
reike Vegane att og fram og radla endaa ei god Stund
um denne kjære Syndi. Det kann bli Tæring nok av
det, skulde eg tru, um ikkje Golvsanden er med. Og
gav Lovmakarverke i Kristiansby ei Lov um, at Lækprestane
skulde koste Doktar og Likferd paa alle Lesarar
som sjuknar eller døyr av Tæring, so trur eg Doktarane
kunde lata Golvsanden vera i Fred.

Det eg veit er, at heime brùka me Golvsand som
anna Folk, og hadde so gjort Ætt etter Ætt; men like
bringesterke var me. Alle som ein. Eg for min Part
er rædd, at var alt so vel i Stand paa meg som Bringa
er, so kunde eg knapt faa døy paa skikkeleg Maate.

SIDE: 311

Me totte det var friskt med den fine blaae Havsanden
paa Golve. Naar Stogo var sopa og sandstraadd fekk ho
ein Daam som av Strand og Sjø; d'er noko eg ikkje hev
kjent Maken til nokon Stad der eg elles hev fari.

Men dette kom seg kannhende av, at eg sjølv fekk
vera med aa køyre Golvsand? Naar eg daa sidan saag
frisk Sand paa Golv, var det som eg kjende att Daamen
fraa Nærlands-Strendane? -- tenkjer vel du i di Kultur-
Tru paa Vitskapen.

Ja -- ja. Eg skal ikkje stridast med deg um den Ting.
Men desse Sandferdine vaare, dei minnest eg, maa du tru.

 -- Det var um Hausten me fór, noko langt utpaa
helst, naar me var ferduge med Haust-Stelle heime. Vêre
var daa som falle kunde; ein Gong imillom fint og fjelgt,
men oftast stridt og ruskut. Og Sjøen deretter daa.

Men med Sjøen er der noko framifraa baade i godt
og vondt Vêr. Eg var still og paa ein Maate rædd, naar
eg saag Sjøen, men kom alltid i eit serskilt Lag, liksom
av Høgtid. Friskt var det, naar det blés upp eit Grand,
so det kom Liv i Leiken med Bæring og Kvitskavling,
og Sjøen kom sjogande i lange Baarur som Brìmhestar,
og kvesste seg til og brotna ned med Sus og Brus, so
Kvitskùme gauv upp-etter dei blaae Sandane. Men gildare
var det, og fælslegare, naar det var Storm, og Have
reiste seg grønt, og valt fram i Baarur som rullande
Berg, sju og nie og tolv paa Rad, veksande, skræmelege,
med Tordýn-Marm, med Skùm um Mankar som skalv,
til dei sturta ihop i blaakvit Foss med Ròkskodda mot
Sky og svært Brak, og so brotne seig av att. Daa takka
eg nok Vaarherre at eg var i Land, og skalv so
smaatt i den kalde Vinden og det tunge Dundere; men
eg fekk ein aalvorsom Tanke um det store.

Stundom saag det meg ut som Sjøen sjølv var rædd.
Rædd dei Myrkemagtine han dulde i Djupnine sine. Daa
kava han og stridde og vilde upp; inn yvi Lande som
laag der so fast og trygt; men Rædsla vart til Sinne, for
di han ingin Veg kom; og han rulla og stræva og brulta
og braut med Buring og Tòt som av olme, asande
Tjorar.

SIDE: 312

Og Maakane bauta i Stormen og hivdest hit og dit i
harde Kast, men kom ingin Veg med alt sitt Stræv; for
smaatt er smaatt, naar det kjem til Aalvor. Eg stod og
stirde paa den ville Leik til Luva mi flaug, og eg sjølv
maatte til og fikte med Stormen.

Denne Sandstrandi, "Saltestrondo", drog meg alltid
sidan, naar eg kom til Jærs; og eg hev vori der meir
enn ein Gong i seinare Tidir. No kjem eg der sjeldnare.
Dei brenner Tare paa Havstrendane no; og Sandane
er sundbytte med Staaltraadgjerde. Dess heller hugsar
eg deim fraa mine Barneaar. Daa var det Vidheim
og Friheim og Audheim og Stillheim; "Verdens Ende";
Mannheimen slutta her; Lande vart burte i Sanden og
Sanden i Have og Have inn-under Vesthimilen lengst,
lengst ute der Soli gladde.

Men nye Spursmaal vakna: der ute der alt fekk Ende,
der maatte det au vera eitkvart. Og daa det ikkje kunde
vera noko slikt som det me hadde her, so laut det vera
Æventyr. Ein Draumheim. Gull-Borgir lyste yvi Land
der Soli seig; og store forunderlege Fuglar med Gullfjørir
flaksa ikring; og Sjøormar var der, kvite som Sylv,
og underlege Dyr med Gullhorn og Silkefaks og Staalkløar
og raude Gap som det stod Røyk or. Der var au
det store djupe Hòle der Soli gjekk ned. Men naar ho
kom langt nok ned, so snudde ho. Og gjekk nedan-um
aust-yvi til Uppgangen att; der kom ho daa upp um
Morgonen. Ho laut hava ein stor Øyk. Eller vel helst
tvo, som han Kyller paa Nesheim for Vogni si; ja kannhende
fire.

Strandi laag lang og sand-blaa ned-i sjølve Aldedrage.
Eit Stykke innanfyri, og noko høgare, so det skulde
vera stengt for Sjøen um han vilde for langt upp, laag
store Sandviddir yvi-straadde med smaa Stein, meir og
mindre rundslipt; det var Kuheimen min. Mykje fine
"Kyr" fann eg der millom all Strandsteinen. Vene blaae
og graae og stundom kvite Steinar som var rundslipte
paa slik ein fin Maate, langrunde, flatrunde, regelrette
som dei skulde vera støypte. Naar han Far, eller
stundom Drengen, heldt paa og lesste Sand, rusla eg

SIDE: 313

inn-yvi desse Sandviddine og fann Kyr, til dess me
skulde paa Heimveg att.

Ofte gløymde eg Kyrne; stod i Sandbakken og glodde
ut-yvi Have og fælte. Helst naar det blés noko stridt.
Uh, denne store ville Sjøen. Som laag der Dag og Natt
og olla og brulta og braut; han vilde visst inn-yvi Lande.
Hu, um han no skaut Rygg og lyfte seg upp og kom,
kom ... Men han hadde kje Lov til det. Og han Far
var med. Aa nei; Sjøen vilde vera snild. Sjøen vilde
vera skikkeleg. Eg fekk skunde meg og finne Kyr.
Naar eg kom heim skulde ho Stine og han Jon faa sjaa
at eg hadde vori Kar og funni mange fine Kyr aat deim;
fine store Kyr; og dei skulde faa alle deim som dei
vilde hava.

Naar det var godt Vêr vaaga eg meg lenger nord, og
heilt ned i Sjøkanten; paa Strandsteinane der fann eg
Kuvungar som eg tok med meg heim til "Smale". Skjølir
(Skjeljar) fann eg òg; dei var so vene; og so kunde
me brùka deim til Fat, naar me gjorde gildt og kom
Framande.

Sistpaa kom han Far eller Drengen etter meg; me
skulde heim-yvi. Eg var full-lesst jamt, og hadde dertil
Nedlag her og der; naar alt var framfunni gjekk me.
Eg hadde jamt mykje aa fortelja og spyrja um; men eg
tagde med mangt au, serleg slikt som eg var rædd dei
kunde øydeleggje for meg, eller jamvel læ aat. Likevel
lo dei aat meg rett som det var; men det var ikkje paa
vondt, kunde eg skýna. So lagde eg Kyr og Sauir og
alt eg hadde upp-i Kjerra; sette meg so sjølv upp-i; og
dermed -- hypp! -- bar det ut-i Salte-Aano.

Still og klaar gjekk ho her millom Sand-Fennane,
denne Aai, men saag stur ut likevel. Ho var vel rædd
Sjøen, som ho snart skulde ut-i.

So bar det sud den lange smale Vegen hisides Aai
ovanum Sandhaugar og Sand-Drìvur til Nærlandshøgdi.

olla: bølge. (Heng vel ihop med Alda ( ): Bølge, som paa
Jæren heiter Olla). -- brulte: buldre, larme (um døyvt, tungt
Bulder; soleis um Tora, naar ho slær ikkje for hardt). -- Smale:
faareflokk). -- Nedlag: "Oplag".

SIDE: 314

Eg gjekk attanum Sandkjerra og saag etter Kyrne og
Smalen min og "tenkte". Aa, her var so underlegt her
'med Sjøen. Det var som alt dette ikkje rett høyrde
vaar Verd til. Alle desse Sandhaugane, med Grasmark
eller Lyngmark ovanpaa liksom Flat-Luvur, eller som Aaklæde,
og Viddine utanfyri som var berre Sand, Sand
liksom i Baaredrag og Bylgjur, det vart alt ihop til eit
Sandhav i Sjøgang, med Sand-Drìv for Sjø-Ròk i Vindkvervlane.
Sjøormar og Marsvin og Havfruvur og Havtroll
og ymist anna rart heldt vel til her ut-i desse tilstivna
Baaredragi, naar Trollskapen elles ikkje var i den
rette Sjøen daa. Halvrædd og endaa mest med Lengt
lydde eg paa Duren der utanfyri av lange Rullingar og
tungt fallande Sjøar, eller av døyvde Brak som eg ikkje
skýna kva var, til dess me kom lenger upp, og den ville
forvillande Havheimen seig av i seg sjølv, stilnande, um
enno kvævt brultande og durande, til me kom langt uppgjenom
Lande.

Stundom var han Fâr innum paa Nærland, fyrr me
gav oss i Veg; daa var eg med for det meste. Eg minnest,
at naar me kom inn der, saag eg gjenom Vindaugo
Hav-Sandane, som laag liksom paa Hèrferd uppyvi
fraa Strandi mot Garden, Fonn etter Fonn, Bylgjedrag
etter Bylgjedrag; ein kunde tru at dette ville Sandhave
vilde leggje Nærlandsgardane under seg. Naar det blés,
rauk det og fauk fraa Sandfennane so det kunde mest
sjaa ut som Snøfòk. Daa kjende eg meg bringetyngd;
trøysta meg med at me skulde heim til Kvelds.

Hu, at Folk torde bu her 'med Sjøen i alt dette Sandfòke
og i all denne Sjoing og Dundring med Havmarm
og Storm. Godt og vel at Garborg laag so langt uppe!

Men Aari gjekk og Nærland stod. Og eg gløymde alt
dette. Likevel hev det nok vori so, at Sanden hev
haldi paa aa leggje Nærlands-Gardane under seg. Det
dreiv og dreiv; og Fennane kom nærare og nærare.
Smaatt, smaatt, men jamt.

 -- So kom eg igaar til Nærland att. I Lag med
Hognestad-Karane. Han Eivind og han Hans, som er

'med (Sjøen): attmed; ved.

SIDE: 315

Klokkar i Nærbø [fotnotemerke] . Dei vilde vise meg, at der er Framgang
paa Jæren med, um her no ikkje stend so mykje
Braak av det.

Og eg fekk sjaa, at der er Framgang paa Jæren.

Eg hev sétt det fyrr. Eg hev sétt Myrdyrking, Skogplanting,
Uppgang i Gardsstell, og serleg i Mjølkestell og
Fjosstell. Men det er so løje naar ein hev vorti framand;
det tek Tid, fyrr ein lærer aa sjaa i Samanheng.
No var det som det tok til aa samle seg for meg. Og
eg fekk ein god Dag paa Nærland.

Mangt var umskift fraa fyrr. Ein Mannsalder kann
gjera mykje, um det so er paa Jæren. Det var nauvt
nok eg kjende meg att. Og endaa er det berre ein litin
Mannsalder eg her kann stasa med.

Det saag meg ut til aa bu fleire Folk paa Garden enn
fyrr; daa visst var her meir bygt. Og betre bygt. Framtak
og Velmagt synte seg i allting. Men Jæren var det
som fyrr. Ikkje noko Spjaak. Og serleg ikkje denne
Sprikjing med store Heimehus som eg so ofte hev undra
meg yvi paa Austlande. Heimehusi var i det heile som
fyrr, men godt i Stand; -- ja og so var her komi eit
stort Gjestehus, aat Folk som ligg her um Sùmrane i
Havbad. Dess meir Magt var det lagt paa dei Bygningane
som høyrde Gardsstelle til, som Løur og Fjos og slikt;
dei var baade store og framifraa vel stelte. I dette
Stykke steller Jærbuen seg som andre kloke Folk: øyder
lite til Stas og Vas, men legg Magti der det trengst: paa
Arbeidsvelde og Bruksbygningar.

Men Sandflòge? Og alle desse Sandfennane som fyrr
drog seg upp ifraa Strandi liksom paa Hèrferd? Eg stirde
og glodde. Baade her og der.

Fanst ikkje Fennar.

Det gusta og blés rett friskt. Men korkje Ròk eller
Fòk var aa sjaa. Eg kunde kje skilja anna enn Aaker
og Eng, som stod serskilt godt, og Viddir med Kaal og
Rotvokstrar, og næmast upp-ikring Husi Tre; og utanfor
Vindaugo ein stor Hage full med Aplar og Bèr-

Fotnote: Den tridje av desse Hognestad-Karane, Presten, hev eg
sidan lært aa kjenne. 
(Merknad 1904.)

SIDE: 316

Runnar. Men fylgde eg med Augo Havstrandi nordetter,
der fyrr Sandhave baara seg fram og braut paa, -- no
grønka det der med. Det var som Sanden og Dauden
var burtmana.

Me gjekk inn. Der var folksamt og hugsamt.

Det var Sundag, so etter Non; eit stort Bord var duka
og stelt; Gjestir fraa Grendine sat og fekk seg Kaffi.
Mannen i Huse førde sjølv Vertskapen. Røda gjekk greidt
og huglegt. Det var dette frie og samstundes folkelege
Selskapslive eg hugsa fraa gode Hus i mi Tid. Me nykomne
vart fagna som Kjendsfolk alle; um serskilt eg var
framand so var Garborgsfolke kjent; me var med ein
Gong som heime i Huse.

Mannen, Torkell Edland, var ovantil Fjellbygdi fraa
fyrste Tid. Og Fjellbuen vil jamt vera lettlegare i Lag
enn me Jærbuar flest, liksom han au for det meste hev
haldi vel so godt som me paa gamall Husskikk og Lagsskikk.
Eg kjende Fjellbuen paa hans serskilt gode Lag
til aa vera Vert; og me hadde ei koseleg liti Kaffistund.

So drog me i Veg til aa kringsjaa oss; eldste Son i
Huse, fullvaksin Mann og jordbrukslærd, var Vegvisar og
Framsynar. Fyrst bar det ned-yvi Heime-Jordine. Sùme
av desse er beintfram tekne inn att fraa det som var neddrìvi
alt. Jordine rakk no langt ned-yvi der, som eg aldri
hadde visst av anna enn Sand; store Viddir laag det her
no med velstelt Jord i beste Magt; reint ein Storgard hadde
det vorti. Eivind Hognestad fortalde meg, at denne Garden
hadde vori haldin for den ringaste paa Nærland fyrr;
hadde ein annan sagt dette so hadde eg knapt trutt det.

Sjøen susa sin gamle Song. Men liksom ikkje lenger
med den gamle Tyngda, eller den gamle Rædsli. Friskt
og modigt høyrdest det.

Eg undrast paa, kvar det kunde ha vorti av alle dei
Sandfennane som laag ned-etter her fyrr; Føraren sagde
at det meste av den gamle Sanden var jamna ut-yvi og
nedhakka i Jordi. For det hadde helst vori god Sand.
Upp-mengd med sund-morkna Tare og Skjeljar og smaa
Sjødyr av mange Slag, so at naar han kom i Jordi var

SIDE: 317

han heilt-upp som Hævd, aa kalle. Det som saag ut til
Øydeleggjing hadde daa beintfram vorti til Bate.

Arbeide med aa faa Sanden bundin hadde vori baade
langt og seigt, og hadde kravt mykje Tòlmod og Umtanke.
Men so hadde dei meir og meir komi etter korleis dei
skulde ta det; og litegrand hadde Staten hjelpt til, so ein
kunde leggje meir Magt paa Arbeide. Og so var det daa
no komi so langt. Strandrug (Marehalm), som ikkje grodde
paa Jæren fyrr, var innførd fraa Jylland og hadde vaksi
godt; den batt Sanden utruleg. Og Strandrugen saar seg
sjølv naar han veks til, og legg daa Sanden meir og meir
under seg.

Rolegt og spakt tok han det, denne Karen; sagde heller
vel lite enn han sagde eit Ord for mykje. Eg kjende
den Maaten, og visste at det eg her fekk høyre kunde
eg stole paa.

Paa Strandviddine ovanum Strandrug-Belte var det planta
Buskfuru, og det nord igjenom alt aat Salte-Aai; tett og
sterkvaksi stend denne Furo no og tvingar Sanden med
Magt. Buskfuro saar seg sjølv den med; og Sanden som
fyrr lagde meir og meir Land øyde lyt no sjølv gjera
Gagn. Den Skogen han døyver seg sjølv med vert til
Nytte paa fleire Maatar; millom anna líver han for Hav-
Vinden, og vil dermed gjera det lettare aa faa Skog til
aa vekse lenger upp-etter, paa Heidar og Viddir der ikkje
annan Gagnvokstr trivst.

Det var nye Folk som laut koma og setja dette Arbeide
i Gang; Strandbuen var for klok; trudde kje paa
sovori. Han kjende til Sanden han, maa-tru. Det skulde
nok ingin lære honom noko um den, nei. Setja Skog i
Flògsand som var so turr at han faug i Lufto vorsaa
Rennedrév berre det bliskra og blès lidegrand, det skulde
visst han gjera! Aa nei. Det nytta nok ikkje aa stridast
med Vaarherre.

No tek Strandbuen til aa sjaa, at um ein sèt Skog mot
Flògsand so er ikkje det meir Strid mot Vaarherre
enn naar me byggjer Hus mot Kjøld og Regn. Og fleire
Stadir nordetter Strendane tek dei til aa tenkje paa Skogplanting.
Paa sjølve Saltestrandi kann det med Tidi bli

SIDE: 318

andre Kyr aa finne enn dei eg fann. Til Døyving av
Sandflòge paa Sola-Sandane er alt mykje gjort; og paa
Ogna-Sandane hev Jønnvegen planta ikkje so lite.

 -- Eg gjekk der ned-paa Nærland og saag paa alt som
grønka og voks; og glad var eg. Her maatte bli Raad
med noko av kvart her til Lands, naar me kunde tøyme
sjølve Havsandane! Og meir og meir skýna eg, at desse
sterke, stillfarande Folk som aldri skrik upp, men arbeider,
berre arbeider, -- dei er kannhende ikkje alltid
"fremst", eller "øvst"; men tek dei fyrst i, so dreg det.
Eg var glad for at dei kjende Namne mitt paa Nærland;
men -- lat so vera at me treng Bøkar au: eg skulde
nok heller ha vori med paa aa binde Havsandane og
tvinge fram Liv av Daude. Daa eg ei Stund etter, ut
paa Nærlands-Tune, fekk Auga paa ein Kristiania-Professor
som gjekk der og sveiv turistklædd og fjong -- 
han laag vel her for Helsa si, veit eg -- , tok eg Luva
av for 'n og tenkte: Gud Fader veit, kva slike som du og
eg skal vera til fyri.

Eg kjende denne Professoren, og skulde ha helsa paa
'n skikkeleg. Men eg gløymde det. Han vart meg so
langframand. Alt det han minnte meg um kom meg so
lite ved. Her var mitt Folk. I Dag kunde eg hava Lag
med det; Stundir til aa helse paa Professorar vart her
alltid.

Ei trygg Kjensle tok meg; eg høyrde heime her likevel.
Og her skulde eg ha livt og arbeidt. Arbeidt og
rudt og saatt; haldi Fedra- og Farsarbeide fram; og berre
agta meg, so eg ikkje var komin paa Stortinge. No laut
det vera som det var. Eg fekk fara her og svive att og
fram og hit og dit, heimlaus med tri Heimar, "et Offer
for min Tids Vilfarelsær, fallera"; Folke mitt greidde seg
nok meg forutan. -- -- 

 -- Underleg i Lag, baade bøygd og sterk, tok eg paa
Heimveg med Hognestad-Karane.

Fram paa Morgonsida kom eg heim. Men eg hadde
kje Hug til aa leggje meg. Ute var ljost og fint; Vinden

SIDE: 319

sov; Dogg svala paa alle Straa, og i Lufti bleikna det
mot Dag; Seng og Svevn var berre ein Uting.

Paa Vesthimilen yvi Have dingla Maanen morgonbleik
og skrinn; dei fyrste lette Sol-Vonir raudna i Nordaust;
eit Par smaae kvite Morgonskyir laag og smaasov i Luftblaaen
yvi Sikvalands-Kulo. Eg steig upp-aa Take av
Kongsborgi mi; der vilde eg sjaa Soli renne.

Storfint var det aa sjaa ut-yvi Heimlande no. Ven og
varm laag Jæren inn-aat Barmen av Have som blìka i
Morgonsvevn lett; lengi stod eg og saag; lengi sveiv eg
skygnande att og fram; kvilte med i all denne store
Kvila.

I Nord steig Sola-Gardane og Tungenes gryande fram
av Nordhavs Dis og Draum; hit-yvi og aust-yvi blaana i
sterke Radir morgonsvale Fjell; i Sud steig Bakkar og
brune Viddir upp-yvi mot Synesvarden og ut-yvi aat Have.
Men helst søkte Augo mine ned-yvi og heim. Til Hav-
Ringen den bleike, til Lyngviddine med grønkande Gardar
og Vòtn som av Sylv; beint ned fram-for meg laag Garborgs-
Gardkransen i roleg Svevn, vel-lívd og trygg under
den breide Aasen.

Og Draumane tok meg; vakin saag eg Synir.

Rikt er Lande, og rikare vert det. D'er lite aa syte
for, at her er mykje aa gjera; Tidi ligg for oss, og Magti
vaar kjem att. Smaatt um Senn vaknar Folke. Og dei
vaknaste ser Heimtuftir lyse, der Hengjemyri tøygde seg
sur og arm.

Myrir og Lægdir vert Aaker og Eng; og Bar og grønt
Lauv skal løyne burt gamle Audnir og Steinrøysir. Med
tett sterk Skog stengjer me mot Nordvesten og Havstormane;
trygge skal Gardane liggje att-um Lundar, og
Hagar med frisk Alde og vene Blomar skal lyse og lokke
i kvar Livda Kraa. Og Folke, som paa gamle Tuftir hev
bygt Heimen sin ny, skal dyrke Jordi og verja Skogen og
stelle Hagane og ala og fange Fisk og Fugl, og ha Glede i
sitt Arbeid og Framgang med si Avling og Hugnad i
Heimane paa Land og i Byar.

Den vonde Tidi, daa Folke var framandt heime, og
Ungdomen rømde, og Fedrar og Mødrar gjekk trøytte og

SIDE: 320

aaleine paa vanstellte Gardar og sleit, og Voni var burte
fraa Arbeide og Hugnaden fraa Høgtidine, og Gud var
harm, og Eimar fraa Helvite laag yvi Lande som ei vond
Lukt, -- den Tidi skal faa Ende og gaa i Gløyme og ikkje
vera meir. Folke skal friskne og tru paa det gode og
gjera godt Arbeid og hjelpe Lande fram; og trygt skal det
bu i sine Heimar so lengi Sol skin og Storm reinskar
og Regn doggar og Hav kved; og det skal endaa ein
Gong verte sant at Arbeid gjer rik, og at eit Folk som
held upp Minne um Far og Mor skal lìva lengi i Lande.

Du Jæren, du gamle Jæren, du myrke, ljosnande Jadar
fraa gamall Tid, me skal finne deg att og vinne deg att,
og byggje deg ny til du lyser mot Sky som ein Apal-
Lund paa den gamle Grunn framfor Heimborgi vaar,
Framdraumen vaar, Norig det gamle og det unge.

 -- -- Det ljosna gjenom Lufti; det vakna i Aust. Soli
spratt; det fløymde med Ljos; ei Lerke steig tirlande og
svingande upp og upp i den tindrande Dag og song Morgon
yvi Land, Sùmarmorgon. For um du vil tru eller ei:
enno er her Lerke paa Jæren. -- 
 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 

SIDE: 321

EI FINNEFERD

SIDE: 323

Du Bladstyrar!

Nord-Norig er ei Verd for seg sjølv, ukjend, aa kalle,
for oss Sørlendingar. Avleides inn-i Æventyre ligg
ho, burt-duld i Havskodde og sju-maanars Natt. Men det
skulde daa laga seg so likevel, at eg fekk sjaa ein Skimt
av denne Segnheimen.

Me veit um Nordland. Og hev ein Draum um Finnmarki.
Me hev lesi Petter Dass; me kjenner Jonas Lie.
Men det er som me ikkje rett trur paa det me hev høyrt
og lesi. Nord-Norig er ein Trollebotn mest som i gamal
Tid.

Snart gjort er det elles ikkje aa faa Kjennskap til Norig.
Dei segjer det skal vera lite, dette Lande. Men
meir enn eit halvt Aarhundrad hadde eg lìvt, og flakka
og fari baade hit og dit, fraa Trondheimen til Taormina,
fraa Prøyssen til Paris, og hadde endaa ikkje sétt meir
enn um Lag Helvti av Heimlande mitt.

Og endaa hadde eg drøymt um ei Finneferd fraa eg las
"Den Fremsynte".

Eg var norsk; det var mangt som var vigtigare for
meg enn aa kjenne Norig. Dessutan hadde eg sétt ikkje
lite av dette Lande. Sistpaa trudde eg i Grunnen at eg
kjende det. Det hev vori Tidir daa eg kunde tenkje paa
Norig og gløyme Lande nordanum Dovrefjell.

Norsk var eg au i det at eg "drøymde stort". Ei
vanleg Nordkapp-Ferd kunde ikkje lokke meg. Nordkapp
og Midnatt-Sol var noko Turist-jugl. Det var Vinteren
i Nordland eg vilde sjaa. Den store Æventyrnatti med

SIDE: 324

Nordlysing, Maanetrolldom, Ishavsglim. So kunde eg taka
Midnattsoli med, um det so fall seg.

Etterkvart vart eg mindre stor paa det; tok til aa tenkje
paa ei Nordkappferd likevel. Daa kom eg etter, at berre
ei Nordkappferd ikkje er nokon Smaating. Det er likso
langt til Nordkapp som til Neapel. Og Vegen nord-yvi
er stridare: Hav, og urolegt Hav. Og dyrare: paa so
lang ei Ferd maa ein halvgamall Halvkrusling som eg
hava fyrste Plass; og det er noko anna enn tredje Klasse
Banevogn. Matstelle paa norske Eimbaatar er ikkje heller
for Smaafolk. Meir og meir kom eg til det, at eg laut
vel gjeva upp Nordland.

Men so laga det seg likevel. Med ein Gong, og reint
uventande. Og eg slo til. Eg fekk nok takke til at eg
kunde faa ei Sumarferd der upp; og ei vanleg Turistferd
vart dette ikkje.

Ei "stor" Finneferd drøymar eg enno um. Meir enn
nokon Gong. For hev eg ikkje visst det fyrr, so veit eg
det no: ein gjer ikkje Nordheimen fraa seg paa eit Par
Vikur. Han er mykje større enn ein Sørlending trur.
Det er ikkje som det etter vanlege Skulekort -- med
Nordheimen i halvt Maal -- kann sjaa ut; at Nord-Norig
er berre en Halestert paa Sud-Norig. Dessutan er denne
nordre Landshelvti so mykje mangfeldare enn me veit av.
Det eg paa denne fyrste Ferdi fekk sjaa, det var helst
kor lite eg visste.

Men "vori der" hev eg daa no. Og litegrand um denne
Finneferdi lyt eg fortelja.

 -- Ho tok ut fraa Norigs gamle Hovudstad, "Trondhjem"
som han kallar seg no. Me fær tru han fær rette Namne
sitt att ein Gong; men no høver det visst altfor godt, dette
halvdanske Fuskenamne fraa Dansketidi. Fagert ligg
"Trondhjem" og storfager er Trondheimen; gamall Dyrking
og gamall Folkeskikk er det faste Grunnlage her,
med alt framandt og ferskt som hev sprengt seg inn i seinare
Tidir.

 -- Stort var Fylgje og Baaten gild: "Hera" fraa
Bergen, Kaptein Hansen. Doktarar som hadde havt

SIDE: 325

Lækjarmøte i Trondhjem hadde leigt Baaten; dei vilde
nytte Resten av si Sumarfritid til ei Finneferd.

Baaten var full av Fritidsgeografar, Kvende og Karar
med Kikarar og Kort og Yngvar Nielsen; og gild vart
Ferdi paa all Vis; det gjekk med Samtale og Skjemt,
Moro og Musik, Gaman og Geografi og kva som fyre
kunde falle. Lag hadde ein eller fekk ein; og vilde ein
vera for seg sjølv so kunde ein det; huglegt og greidt
var Live umbord fra Fyrstningi til Slutten. Lækjaren er
nok streng og plent naar han stend i Arbeide sitt, der ei
Tankeløyse kann koste Liv; dess meir hugsam kann han
vera naar han er fri og "berre Menneskje". Det var
dertil no ei Tid, daa Nordmennar lett "fann kvarandre";
Vaaren 1905 var Vaar i meir enn ei Meining.

Det leid til Kvelds, fyrr me vann ut Tronheimsfjorden.
Og daa det der ikkje er mykje aa sjaa, lagde me oss tidleg;
det vart nok aa vaka etter sidan, meinte Kapteinen. Her
upp-etter saag eg daa inginting. Fyrr paa Nedvegen att;
daa merkte eg meg mill. a. Namsos, nørdste Byen i
Trondheimen. Stor er han ikkje, men i god Vokstr; og
vent ligg han til millom Fjell og Skog og grønt Land.
Reint sørlendsk ser han ut paa ein Sùmardag, og ein
hugsar ikkje at ein er so langt nord komen.

Ved Helgelandflesa tek Nordland til. Heilhorni,
tri kvasse Tindar med Den norske Bukken
til Førar, er rekna for dei fyrste Nordlandsfjelli. Og so
glid det snart heilt inn i det nordlandske Æventyre. Det
er ein Draumheim i Stein. Solklaar laag han no, og
tindrande ljos; men annarleis vil han sjaa ut, naar alle
desse fine Fjell dreg Skoddehetta um Hovudi, eller stend
frosne og islagde med Ishavsstormane og Bròtsjøarne ylande
og fossande ikring seg.

Det liver og diktar kvar ein ser. Der hev me t. D.
Leka-møyi. Hestmannen der innanfyri elska henne,
men fekk nei; skaut so etter henne med ei Pil som
kunde kløyve Tindar. Men ei Trollkjempe som vilde
Lekamøyi vel slengde Hatten sin i Vegen for Skòte; Pili
gjekk tvertigjenom Hatten og vart dermed døyvd; men
Hatten ligg enno der paa Torg-øy med Skòthole igjenom

SIDE: 326

Kollen; heiter daa òg Torg-Hatten. Soleis liver det med
Segn alt Nordland upp-igjenom. Kvart Nes hev sin Draug
og kvar Tind sitt Troll; Hav og Høgfjell møtest her; og
Havdraumar og Fjelldraumar glid saman.

Stundom stanar Baaten, og me ror iland; soleis ved
Torghatten. Upp den høge Urdi krabbar me i Veg, Mann
etter Mann i lang Rad, som Smaatroll og Dvergar aa sjaa
i vaare graae og graabrune Ferdaklæde. Der Berghalli
opnar seg stansar me; syp etter Anden; stirer; segjer
store Ord som vert inginting her; stend i Urd og glor
gjenom Berg: kann dette vera Inngangen til Trollebotnen?

 -- Nei; snarare er det Inngangen til Valhall. For det
er vent her; linn og blaa lyser Himilen inn gjenom Kvelven
fraa hi Sida; denne skùme Vegen fører til Ljos.

Inn i Berge kryp daa me Smaatussane som best me
vinn og vaagar, mange av oss daa. Fyrst ber det nedyver,
og snart er me paa Botnen; der lyfter Graasteinskvelven
seg yvi oss som ein Trollhimill; bergtekne er
me no. Men snart ber det upp-yvi att; og me kravlar
og kliv, til dess me stend i Opningi paa hi Sida. Der
ser me ut yvi eit øy-sprengt sol-glimande Hav som ytst
ute kvitnar saman med Himilen. Herleg er Utsyni; soleis
maa Heimen sjaa ut for Gudar i Sky. So me er i
Ljosheimen enno.

Nærast ned-under oss ligg ein breid grøn Gard: Torge.
I det 14de Aarhundrad sat den gamle Torg-Ætti enno paa
den Garden; no ser han ut som han var Hagen utanfor
Bergkonge-Borgi. Men her inne hev Torg-Trolle sìti med
Hirdi si og gnaska Kval millom Tennane, og Nise og Elg
og Bjørn, og stundom ein litin Per eller Paal liksom ei
Ræke til Smak paa Maten.

Ein Stad der me var i Land sat det ei gamal Kjering
paa ein Stein ved Vegen og kvilde; nokre av Ferdalage
gav seg i Drøs med Kjeringi. Eg stod og høyrde paa
litegrand; kjære, vene, tenkte eg, hev dei so fint Maal i
Nordland? Bymaale vart reint kvardagslegt mot det. Ikkje

SIDE: 327

mange var dei Ordi som vart bytte; Tid til aa kaste burt
hadde me ikkje, veit du. Men enno hugsar eg kor fint
den Nordlandskjeringi tala, og kor det tok meg nettupp
i dei Dagar aa høyre eit Par norske Ord millom all den
Rikdom av halvdanskt.

 -- Vêre var vent og Ferdi fin, utanskjers som innanskjers;
sjeldan hender det visst, at Nordlandsdraugar og
Finnetroll held Midsùmarhelg so lengi. Og nye Synir
var stødt aa sjaa. Trollheimar og Gudeborgir kom og
kvarv; Namn nemndest og byttest; Augo arbeidde med
Sjaaglas og Sjaarøyrar alt dei vann, og Hovud samla Bilæte
og laga Landkort etter bedste Magt, eller granska
Landkort. Kvile vart det mindre og mindre med. Ein
hadde ikkje Ro til aa kvile. Og no tok sjølve Nætane
til aa koma burt for oss.

Rikare og meir storlagd vert Utsyni di lenger ein kjem;
meir og meir laut ein vera nøgd berre ein kunde fylgje
med so i Stordragi. Nemne upp det me saag kann lite
nytte. Dei sju Systrane, Breidtind, Kvass-Tind, Tvillingane,
Grytfoten, Ørntuva, Dønna, Svartisen som er 7 Milir
lang og 1 Mil breid, Lofoten og Vesteraalen med alt sitt
Vidunder ... Namn er Namn og Skildringar Ord for
den som ikkje hev sétt det. Det er ikkje nok aa sjaa
det heller, so fraa eit Dekk. Det er ei god Hjelp, og eit
Stykke paa Veg; men meir skal det til, um ein rett vil
faa Tak paa det. Folk som kann koma ut i unge Aar kjem
til aa tenkje paa dette; eit Aar i Nordland vil for mange
vera meir verdt enn eit Aar i Tyskland.

Me fær i det heile sjaa aa bli heime i Norig no
etterkvart. Norlendingen kjem ikkje so sjeldan søryvi;
Sørlendingen maa nord-yvi. Norig er eit mykje større
Land enn me veit; det maa ikkje liggje paa Rèk lenger.
Me maa gjera oss kjende med det og taka det i Bruk.

 -- Det er nord-yvi som elles fram-etter den norske
Strandi: utanfraa ser Lande armare ut enn det er. Men
endaa hender det, at me ser baade Gardar og Bygdir innetter
Strendane. Og um her er skogsnaudt, -- Lande ser
langtifraa daudt ut. Det grønkar fram-med Strendar og
upp-etter Berg-Sidur, so at eg, som er ifraa Lyngheimen,

SIDE: 328

knapt torde tru mine Augo. Grønt Gras upp-etter Fjelli
alt up til Snøgrensa aa kalle for, og det her upp-ikring
Polringen, -- eg stod meir enn ein Gong og berre stirde.
Med Skogplanting og Dyrking skulde ein vel kunna vinne
langt her?

Live i Nordlandshave er ikkje so rikt som det hev
vori; men enno er her ymist for ein Sørlending aa sjaa.
Ei Nise velte seg i Vatstrømen ret som det var; ein
Hende Gong spruta ein Kval -- ingin stor, Takk have
Svend Foyn -- ; Efugl, Lom, Alke, Gaas og annan sjeldsynt
Fugl viste sig rett ofte.

Fiskevær saag me her og der. Dei hev stundom vaksi
seg upp til heile Strandstadir, med Fiskje og med Verksdrift
som dermed heng ihop (Trankoking; Fisketadlaging (Guano)
o. s. f.). Handelsgardar fór me framum ikkje sjeldan;
dei ser velstandsame ut; og mange er gamle. Nordlandshandelen
laag under Bergen mindre eller meir til
langt ut i det 19de Aarhundrade; no er han i Framgang,
um elles Fiskje i seinare Aar hev vori mindre aa
stole paa.

Det er meir Liv her uppe enn Sørlendingen trur.
Bodøy, hovudstaden i Nordlands Amt, er ikkje lite framme;
Lande ikringum er i sterk Framgang, det med. Det gjeng
vel i Nordland som andre Stadir: vert det utrygt med
Fiskje, so slær Folk seg paa Jordi. Og den er meir sætande,
um ho no ikkje er so storgjæv som Sjøen kann
vera. No hev dei fengi Jordbruksskule her uppe; kann
den laga seg etter dei nordlandske Vilkaari maa han kunna
gjera store Ting.

Mindre hugsamt er det aa sjaa paa den veldige
"Million-Daarekista"
ved Bodøy. Ikkje berre av di ho vart
so meiningslaust dyr; det er i det heile vondt aa vìta
at Folke vaart skal trengje so mykje Hjelp av det Slage;
og det trass i alle "Sjælesyrgjarar". Me var inn-um paa
Daarekista. Og det saag godt ut med Stelle der so vel
som med Rome, so vidt som me kunde sjaa. Med alle
tunge Tankar som vaknar paa slike Stadir fær ein vera
glad for at me endeleg hev lært at Galskap er Sjukdom;

storgjæv: storgjevande; "rundhaandet".

SIDE: 329

mykje Tull og mykje fælt hev berre den Kunnskapen
gjort Ende paa. Og lenger vinn me vel etterkvart, baade
med aa hjelpe dei sjuke og med aa styrkje Folkehelsa
mot Sjukdomen; til stort Gagn vil det her vera, um
Fanden med sitt Helvite kjem ut or Barneskulen og Kyrkja
ein Gong. Mangt og mykje hev me elles aa lære; dei
Granskingane av Heilesjukdomar som lengi hev vori drivne
synest mill. a. vise, at der er Samanheng millom Sinnssjuke
og Lovbrotshùg; den Tanken kunde føre mykje
med seg. Paa Brotsmannsheimen ("Kriminalasylet") i
Trondhjem, som eg sidan fekk sjaa, kom eg innpaa same
Spursmaale fraa den andre Sida og fekk ei ny Vitring um,
kor lite me enno veit her.

Av dei gamle nordlandske Hovding-sæti er for det meste
Namni att; og i eit Land som hev lègi under Framandfoten
so lengi som vaart er berre det ein stor Ting. Av
gamle Byggverk finst det her og der ei Kyrkje, meir eller
mindre umbygd. Den i Trondenes skal vera svært gamal;
ho er dertil den nørdste Kyrkja i Kristindomen.
Det er i det heile ikkje so reint lite ein kann segja "det
nørdste" um, naar ein kjem her upp-etter; Trums er soleis
det nørdste Bispesæte i Verdi. Byen er ikkje eldre enn
fraa 1794; han ligg vent, med høge fagre Tindar ikring,
og tek seg godt ut. Han hev baade luthersk og katolsk
Kyrkje, Raadhus og Lærdskule, Lærarskule og Museum.
Eit stort og forvitnelegt Museum; serleg rike er Samlingane
fraa Dyre- og Fugle- og Fiskelive nordpaa; forvitnelege
er like eins Samlingane fraa Finnelive. Ein sterk
Framgangsvilje lìver i desse Byane, og elles all Stad der
uppe, der me kom nære nok til aa kunna sjaa og gjera
oss Meiningar; at Nordland hev ei Framtid kann ein trygt
spaa.

Nordlandsfjelli sviv for meg enno, stigande fram og glidande
burt som ein Æventyrdans. Um eg aldri kjem til
Nordland meir: dei vil blaane og lyse for meg so lengi

Baare: Bylgje.

SIDE: 330

eg kann hugse. Høg-Baarur mot Sky; Borgir og Tindar;
Gudeheimar og Trollslott; Hausar og Høgdir braadukkande
or Hav; ender og daa ein Serskapnad: eit Berg som ein
høg Sule, som ei Tunge, eit Spir, eit Horn, -- Bilæte
paa Bilæte steig, radde seg fram-fyri oss, gleid av til
Sides; seig burt langt atter-ut. Det kom Minningar um
Rundar, Jøtunheimar, Alpir; men i all sin Rikdom er den
nordlandske Fjellheimen alltid seg sjølv. Fram glid og
undan sig, lysande i bergblaatt, snøkvitt, isgrønt, altid nye
Nordlandsfjell i alltid skiftande Leik; Rad etter Rad, Ring
etter Ring; endelaust med Storsynir. Mange Stadir grønka
det med Gras nedantil og kvitna av Snø ovantil; i Millombrøyti
skifte Grasgrønt og Fonnkvitt som dei kunde
best; det var Kappestrid millom Sùmar og Vinter Midsùmardag.

Det leita paa aa fylgje med. Men rive seg laus var
raadlaust; ein fylgde og fylgde, til dess det svimra for
ein. Daa laut ein gjeva seg stundom; finne Kòte sitt og
krabbe i Køy. Og liggje og ørske med Hovude fullt av
Fjell og Hav til ein somna.

 -- Fyrr me visste av det var me i Trollebotnen. I det
Æventyre, der Soli ikkje gjeng ned, eller gjeng ned og
ikkje stend upp att.

Den fyrste Kvelden som ikkje vart Natt fekk eg ikkje
rett Greide paa; det var skyut. Men Dag var det, og
Dag vart det verande, um Klokka aldri so lengi sagde
Natt. Og det kom ei Tid, daa den som lagde seg Klokka
eit ikkje so plent kunde vita, um han lagde seg til Natti
eller til ein Middagsblund. Me var utanfor Verdi. Dag
og Natt var avtekne; me var uppe naar me kunde og
sov naar me sovna; spurde lite um Dags eller Døger
Tid. I Dag og igaar, i Morgo og i Kveld; var ikkje slikt
berre Innbillningar? Det einaste som stod noko-so-nær
fast var Matmaali. Aat me Klokka tri, so galdt det for
Ettermiddag. Men um det ikkje likso snart kunde vera
Ettermidnatt? -- Naa; slikt fekk Kokken have Greide paa.

Men det vart stridt etterkvart med Dag jamt; det veit eg.
Alltid noko aa sjaa, og alltid ljost so ein kunde sjaa; -- 
naar skulde ein daa faa kvile? Og samle og skipa til

SIDE: 331

Rettes alt det ein saag, so ein fekk Samanheng i det?
 -- Meir og meir stod det fast millom Mann og Mann, at
Nordland er ikkje aa taka i ein Jafs; ein fær faa med
det ein kann, og lata Resten vera "til ein annan Gong".

Du vil daa forstaa at me kjende ein Lette, daa sistpaa
Finnmarki kom, -- med roleg, rimeleg Nattur, med rolege,
rimelege "Næringar". Næringar? Kva det er? Det
er rolege, rimelege Finmarksfjell. Ikkje sers høge eller
merkelege; noko-so-nær som Fjell flest. Og nettupp slike
var det som turvtest no. Det var fleire enn eg, som tok
seg ei god "Natt" den "Dagen".

Daa eg kom upp att, midt paa Dagen som fyrr, viste
det seg elles, at der enno var eit og anna aa fylgje
med i.

Ein litin hyggjeleg Kval spruta her eller der. Og meir
Fugl vart det. Eit Par Gongir kom me jamvel framum
Fugleberg. Der var det Liv! Luft, Hav, Fjell kvitna,
kravla, kvein, av Fugl, svivande, symjande, sitjande Fugl,
Fugl som smaasnakka, smaaskravla, smaakvein. So small
Skipskanona; daa var det som Berge løyste seg upp i Fugl.
Kom burt i Fugl og Fugleskyir. Og det vart eit Stormvêr
av Fugleskrik. Ei Babels Maalville av Fuglemæle.
Men snart skýna Fuglane at det ikkje var Aalvor og slo
seg til Ro att.

Og so galdt det aa gjæte paa Soli, um me kunde faa
Greide paa Natt-Vegane hennar. Himilen vilde gjerne
skodde seg so vidt til i Vest um Kvelden, at Soli ikkje
var aa sjaa; det galdt aa fylgje med og agte paa Tidi.

Aa sjaa Soli staa upp i Vest vilde elles for meg ikkje
vera noko rart; paa Labraaten gjeng Soli upp i Vest kvar
Dag. Men sjaa Soli stana; stana og snu; gaa same Vegen
attende som ho var komi fram, -- det maatte daa
endeleg vera den bakvende Verdi.

Ein klaar Kveld kom. Og Soli stana. Stana og ...
stod still. Lengi. Stod der og liksom tenkte seg um.
Skal -- skal ikkje? Tenkte so djupt at ho bleikna;

SIDE: 332

Straaleglansen dovna; dovna so Soli sistpaa hekk der yvi
Havrandi mest som ein stor, eldraud Maane, glimande
utan Straaleglans, utan rett Liv ... forunderlegt. Nei;
so visste ho daa endeleg kva ho vilde; tok til aa "spire",
smaastraale; straala meir og meir; morgon-straala. Var
sistpaa seg sjølv att; tok til so smaatt aa glide ... den
galne Vegen. Men noko vidare Stiging vart det ikkje
paa ei Stund. Endelaust smaatt og jamt gleid ho frametter
den nordlege Himilrandi, heller laagt nede, arbeidde
seg endelaust smaatt og jamt att-yvi og upp-yvi; vann
seg noko meir upp-yvi smaatt um Senn; kom meir og
meir aust-yvi og upp-yvi ettersom "Natti" leid; nordanfraa
og etterkvart nordaustfraa naadde ho sistpaa fram
til si Middagshøgd. Og so til aa glide ned-yvi att, vest
og nordvest, heile Tidi speglande seg i den blaablanke
Sjøen.

Det var underlegt aa sjaa paa dette. Ein skulde skýna
det; og endaa var det som eit Mirakel. Soli var Gud og
snudde Heimsskipnaden um.

Men me var glade at me hadde fengi sétt det. Berre
Turist-Jugl var det nok ikkje endaa.

 -- Og so ein "Dag", mot "Kvelden", eller KveldMorgningi,
fyrr eg visste Ord av, gleid Nordkapp fram.
Breidt, stødt, fast; større enn eg etter Bilæti hadde tenkt
meg det. Som eit Høg-Altar under den bleike Himilen stod
det der, i ei Ro so høg, at eg trur me tagna alle. Og
stille stod me frametter Dekke som uppstellte til Bøn,
med' Baaten skar sin store Boge rundt Nordodden av
Norig.

Fast bygt, med rake Veggir og vid, jamn Høgflate,stig
Nordkapp av Hav, ikkje aatkjømt nokon Stad, fyrr ein kjem
eit godt Stykke inn-yvi paa Austsida. Daa finn ein ei
To, som er bratt men ikkje veggbratt. Ei ven, grasgrøn,
blomrik To som ein Stige fraa Have til Høgdi.

Det leid til "Kvelds". Baatane lagde ut; og Flokk etter
Flokk gjorde me Landgang. Ferdi bugta seg upp-etter
den bratte grøne Bergtói som eit langt graabrunt Band.
Og Bande tøygdest og tøygdest, til dess det naadde fraa
Strandi til Høganlofts Blaaningi.

SIDE: 333

Eller Graaningi.

For daa me kom der upp, kolna me: yvi Høgdi hadde
ei tett graa Sky lagt seg som ei Skodde. Skulde Utsyni
stengjast no? I same Stundi som me naadde fram? -- 
Det vilde vera leidt, jamvel for oss som hadde sétt
Nattsoli.

Sogur gjekk i Lage um Folk, som hadde vori paa Nordkapp
og raaka Skodde og Inkje fengi sjaa; um Utlendingar
som hadde fari att og fram Gong etter Gong og alltid
raaka Skodde eller Regn; um ein Engelskmann, som sistpaa
hadde vori hjaa ein Sakførar og vilja leggje Sak mot
Staten for dette; -- damn! tri Gongir til Nordkapp og
ingi Midnattsol; slikt kunde aldri vera lovlegt!

Smaatt um Senn naadde me Høgdi, meir og meir huglause.
I lange Svingar tøygde Stigen seg fram yvi Bergsletta;
Skodda breidde seg kvit og kald. Eg gav meir og
meir upp Voni. Me fekk trøyste oss med det gode me
hadde havt. No var Finnetrolli ute. Eg kjende att "Lagnaden
min"; han hadde sovi nokre Dagar; men no, i
rette Stundi, vakna han. Ja, ja. Fram vilde eg. So
fekk eg heller saksøkje Staten, kannhende.

Men fyrr eg visste Ord av var me ute or Skodda. Fri
og ljos laag Verdi som fyrr. Eit Stykke framfyri oss laag
Nordkapp-bui. Og rett fram, ende ut, liksom i Jamhøgd
med Bergflata, blaana Have. Endelaust ut-yvi mot Vest
og Nord og Nord-aust. Og yvi Have lyste Himilen.
ljos og blaa; i Nord og Nordvest kvitskya. Desse Skoddeskyine
kjende me fraa fyrr. Men i Kveld saag det ikkje
verst ut; kannhende Soli greidde deim?

Lage samla seg i Flokkar kring Utsalsbui, Kongssteinen,
Keisarsteinen, men mest ikring Utsyns-tramen. Ved den
fann òg mitt Lag seg Rom. So vart eg send inn etter ei
Flaske Vin til "Solskaali". Bui var full av Kauparar og
Handel; men Vin fekk eg, -- Kaiser-Champagne, kann
du vìta; berga meg so ut att med Flaska og nokre Glas.

Me fekk skìpa oss til Rettes. Og Tala tok til.

Soli stridde med Kveldskyine. Glein sistpaa fram
gjenom ei Glenne, so me saag ei Strime av ho, -- 
kunde nettupp so vidt segja me saag ho. Talaren dreiv

SIDE: 334

paa; alle stirde etter Soli og ingin høyrde etter. So
klinga Orde "Skaal", og alle var med. Ikkje uglade
ropa me Hurra; noko Midnattsol hadde me daa sétt ifraa
Nordkapp.

Ein gamall vyrdsleg Mann, Doktor Koren, steig fram
og sagde endaa nokre Ord. Nokre varme Ord um dette
storfagre Lande, som dertil i desse Dagar hadde reist seg
til heil og full Fridom, og daa so mykje meir kunde
vente aa sjaa oss alle i fast Fylking ikring seg, samla i
Aalvor og fast Vilje um det store som vunni var. Alle
var med i eit nytt, samtonande tri Gongir tri Hurra; og
so kom "Ja vi elsker".

Nordkapp hev høyrt mange fagre Talur. Og sétt
mykje stort og gildt; Kongar og Keisarar og altslag.
Men mange Stundir som denne hev det ikkje havt.
Rimelegt nok; ein "ny Syttande" var i Aar runnin. Soli
hadde au vunni seg so vidt fram no, at me trygt kunde
segja me saag Midnattsoli.

Eg kjende meg eit Grand aaleine i denne Høgtidsstundi:
tenkte paa mitt Folk, dette Folke som vart teki
med i 1814 og var med i 1905, endaa det same Aare
hadde fengi "Bondeparagrafen" strokin [fotnotemerke] , og endaa ein
gamall Tanke nylig var komin fram att i nye Ord: "Bonden
er Fienden!" -- Men eg skaut Tanken fraa meg og
sagde til meg sjølv: Stìg for Stìg, smaatt um senn vinn
Folke sin Heimerett. Og den Dagen kjem, daa det
heimslege og det framande veks ihop, so at eitt norskt
Folk raader Norigs Rike. Dermed var eg hugheilt med
paa Skaali for den 7de Juni.

No bar det inn-yvi til Aust-Finnmarki.

Finnetrolli sov endaa lengi; Midnattsoli fekk me sjaa
tvo Gongir til, fraa Baaten.

Vêr og Mod heldt seg. Fagert var Tilvære vaart;
utan Sut lìvde me i Æveheimen, der Dagen er utan

Fotnote: Er sidan inntekin att. 
(Merknad 1909.)

SIDE: 335

Ende. Ikring halv tridje Maanad varer denne Dagen her
paa Nordkapphøgdine.

Byane i Finnmarki fekk me etterkvart sjaa; dei hev
sitt eigi Lag og lokka meg ikkje lite. Husi er smaae
og hyggjelege; torvtekte; Lands Hus; kvar Mann hev
sitt som paa ein annan Gard. Men Finnmarksfolke hev
samla seg i mange slike Gardar, so dei skal kunna hjelpast
noko betre aat i det Arbeide det her gjeld um.
Det er Fisking dei driv med helst; Fiskehjellane stend
sjeldan tome. Serleg rike var dei paa Vardøy, der eg
trur dei sagde det hekk ein Million Fisk uppe no.

Hammerfest er som me veit den nørdste Byen i
Verdi. Han driv Russe- og Finnehandel, fiskar ved
Svalbard, kokar Tran o. s. fr. Og med Upplysningi
er han komin so langt, at han brukar Rav-Ljos (elektrisk).

Paa Vardøy legg ein serskilt Merke til Festningen,
Vardøhus, som dei meiner er ifraa Gamletidi, so i
Grunnane daa. Framum Dormen, det Fjelle, som er
Møtestaden aat Finne-Trollkjeringane, fer ein inn-yvi
til den siste norske Byen paa denne Leidi: Vadsøy;
den ligg ved Varangerfjorden. Mykje Kvæn er det her.
Og fast Eimbaatsferdsle hev Byen med Russland, -- 
næraste Grannen.

Inst i Fjorden, ved Russegrensa, ligg Sud-Varanger;
fraa Vadsøy bar det dit med oss. Upp den breide
Passvik-elvi siglde me so langt som komande var; sidan
fekk me Ro-skjuss. Det var Kvænar som rodde; dei
tala norskt provinsdanskt, -- det Maale som me "fornorskar"
Finnane med, veit du. Seg imillom tala dei
kvænskt; det klinga betre.

Daa Elvi vart so ugreid og strid, at Ro-skjuss ikkje
heller dugde, tok me til Fots; det bar uppetter paa Vestsida
av Elvi. Det er Smaaskog her. Noko lenger inn
i Lande er han ikkje so smaa heller; i Trums Amt og
uppetter er det ikkje lite -- og ikkje liten -- Skog.

Til Boris Gleb var det me stemnde. Der hev Russen
fast Fot paa den norske Sida av Elvi; det hev nok
ikkje sjølve den svenske Utanriksministaren kunna hindre.
Men so hadde det russiske Krave ein sterk Grunn òg,

SIDE: 336

ja ein religiøs Grunn: det var i eldre Tidir sett upp eit
russisk Kapel her, som var so heilagt at det ikkje lét seg
flytja. Og Lutherdom tolde dette Kapelle ikkje nærare
innpaa seg enn ei norsk Mil; dermed laut Russen hava
denne norske Rutemili. Og so er der fraa gamalt eit
godt Laksefiske i Elvi her; det hev vel Russen ikkje
heller havt noko imot. Og kven veit kva ei Mil
Land i den norske Finnmarki elles kann bli god til for
det heilage Russland? -- 

 -- I Boris Gleb held ein Pope Messe for Finnen naar
det fell seg so. Og ikkje minst messer han for Turistane,
som legg etter seg ein Skilling baade i Kapelle og i
Popegarden, der dei fær russisk Te. For oss heldt Popen
tvo Messur, av di me var so mange og kom i fleire
Sendingar. Kva Maal han messa paa kunde ikkje eg
greide; det einaste eg veit er, at det ikkje var det eg
meinte det skulde vera: græskt. Uskýnande var det i
alle Tilfelle; men etter gamalt skal Kyrkjemaale helst
vera det. Daa trur Folke so mykje tryggare.

Paa Attvegen var me inn-um den storfagre Lyngenfjord;
der saag me Finnar med ei Reinsdrift. Denne
Drifti var ikkje stor; og Reinane var helst skrale; Hulda
og eg hev sétt mykje gildare Reindriftir ved Savalen.
Desse Finnane her lìver nok mest av Smaahandel;
Turistane plar kaupe ymist Horn- og Skinnarbeid av
deim til "Minne fraa Finnmarki"; det gjorde daa me
au. Dei sjølve bur i Jord-Gammur; dei er smaa som
all Finn; og dei var ikkje nyvaska. Tala med deim
var raadlaust; norskt kunde dei ikkje, og av "Kulturmaale"
hadde dei berre lært nokre Talord, umframt
"Krone" og "Øre" og dilikt.

Sistpaa var me inn-um i Narvik. Derifraa gjorde me
ei Ferd med den nye Jønnvegen til "Rigsgrænsen"; -- 
Banegarden heiter so.

Narvik hev store Byggverk og Vegverk til Framdrift
og Utførsle av Malm fraa dei store Jønnverki i svensk
Lappland. Sermerkeleg er Bana, som gjenom Berg og
yvi Dal -- paa Norskesida daa visst -- fører Malm fraa
dei svenske Verki til denne Hamni her i Norig. Tie

SIDE: 337

lange Holgangar (Tunnelar) talde eg der; Lengdi paa
deim er fraa 115 til 590 Meter. Og so er der
Skjeringar og Bruir, store og mindre, og svære, stygge,
yvibygde Stup; det er so ein fæler, naar ein rullar av
Stad i maklege Vognir her gjenom villaste Trollebotnen.

Men ein kjenner med seg, at av alle Troll er Mannen
det sterkaste. Ja ein skýnar, at han er meir enn Troll,
og trur, at han ein Gong maa vekse Trolle av seg. Naar
ein flyg i Veg som her gjenom Berg og Luft, daa er
det so ein med Augo ser, at Aand er den største
Stormagt.

Med friske Vonir drog eg ut or Trollebotnen. Mannen
som brøyter seg Veg gjenom Berg og fær Byar til aa
vekse upp av Stein, han maa au kunna vinne seg
igjenom sine eigne Berg og faa Liv i sin eigin Stein;
og Trollebotnane sine vil han dyrke upp til Heimar for
Fridom og Aand, Mannaheimar der Villskap ikkje fær
Rom, og der Urett og Vald gjeng i Stein for Soli.